«Մանանա» կենտրոնը և Հայաստանի պատանի թղթակիցների 17.am կայքը հայտարարել էին Սուսաննա Հարությունյանի «Երկրորդ կիրակին ներառյալ» պատմվածքների ժողովածուի վերաբերյալ անդրադարձների մրցույթ: Մենք ստացել ենք բազմաթիվ անդրադարձներ, և մինչ ժյուրին կհայտարարի արդյունքները, դուք նույնպես կարող եք կարդալ և որոշել հաղթողներին:

Մենք՝ ընթերցողներս, ծուլացել  ենք։ Դադարել ենք երկար պատմություններ կարդալ։ Կարդալիս էլ ժամանակի կեսը վատնում ենք փնթփնթալու, թե՝ երկար է, բնության պատկերն է շատ, փիլիսոփայություն է։ Ժամանակակից գրողներից շատերն էլ երկար չեն գրում։ Երկու տարբերակ կա։ Կամ գիտեն, որ մենք կարճ բաներ ենք ուզում կարդալ, կամ իրենք էլ են ծուլացել։

Բայց խնդիրը միայն ծուլությունը չէ։ Մենք՝ մարդիկս, հոգնել ենք զարդարված ու պճնված լինելուց։ Մեզ պարզություն է պետք։ Ու այդ պարզության մեջ շատ բան տեսնելու հնարավորություն։ Գրքերում էլ։

Հայ գրականության գոնե ինձ հայտնի ամենահաջողված գործերը մարդկային (այստեղ՝ հայկական) հոգեբանության արտացոլումներն են։ Եթե մի փոքր ավելի խորը դատենք՝ խոսքն ուղղակիորեն «հայու գեն» անունով հայտնի երևույթի մասին է։ Մաթևոսյանը, Վարդգես Պետրոսյանը, մեր ժամանակակիցներն ու նրանցից քիչ առաջ ստեղծագործած հեղինակներն ապրել ու մեզ ապրեցրել են հայկականությամբ։ Գրականագետներ կան, որ ասում են՝ սա է պատճառը, որ հայ գրականությունը չի բարձրանում համաշխարհային մակարդակի։ Բայց, Սարոյանն էլ է «հայկական» գրում, խնդիրը դա չէ։

Սուսաննա Հարությունյանի «Երկրորդ կիրակին ներառյալ» ժողովածուն էլ մի այդպիսի հայկական-հոգեբանական խտացում է։  Խտացում՝ բառի բուն և փոխաբերական իմաստով։ Հետաքրքիր է ժողովածուի նկարագրությունը՝ «մարդկային ճակատագրի անհասկանալիության ու եզակիության մասին» տողով։

Պատմվածքների հերոսները ոչ տիպական կերպարներ են, բայց տիպական միջավայրից ու կենցաղում։

Համանուն պատմվածքում, օրինակ, Արգոյին տիպական համարել չի կարելի։ Բայց նա եզակի էլ չէ։ «Վերադարձի հույսով» ապրող հայերի հաճախ կարելի է հանդիպել։ Նրանք բոլորը խտացել են մի մարդու հոգեկերտվածքում։ Նա ապրում է՝ վերցնելով հարևաններից չորացրած հացի կտորներ, ապրում է՝ թողած սեփական ես-ի բոլոր ցանկություններն ու անում է ինչ գործ պատահի, գումար վերցնում է կամ չի վերցնում։ Բայց նա իր սրտի գաղտնիքներն ունի։ Գեղարվեստական գրականությունից դուրս՝ կյանքում, գուցե անիրական թվա երեքհարկանի տան մասին պատմությունը, բայց նույն այդ կյանքում նման մարդիկ ապրում են հենց ինչ-որ տեղ վերադառնալու հույսով, դա է  կյանքում ամեն ինչ կորցրած մարդուն կյանքի հետ կապող միակ թելը։ Տարվա մեջ  մի քանի օր կորչելու հույսը Արգոյի պես շատերին է ապրեցնում։

Իսկ հայի հոգեբանության ամենացավոտ փիլիսոփայությունը պատմության մի տողում կարելի է գտնել․  «Հայերը չունեն քավարան, նրանց քավարանը համատեղվում է կյանքի հետ»։ Սեփական կյանքը սեփական ձեռքերով քավարան դարձրած Արգամի կերպարին բնորոշ գծեր ունեն նաև ժողովածուի այլ հերոսներ։

Հետաքրքիր են ամենօրյա-կենցաղային բեռի տակ կքած մարդկանց՝ կողք-կողքի ապրող ու իրար հակասող, բայց դրանով նաև մահկանացու էակի մի ներդաշնակ միասնություն ստեղծող զգացմունքները։ Կնոջ մահից շատ չանցած  բոլորը պատրաստ են կիսել-տանել այն ամենն, ինչ մնացել էր խեղճից («Ժառանգություն»), բայց վախենում են՝ չլինի՞ հանկարծ վնասեն «Աստվածաշունչը», չլինի՞ հանկարծ սրբապիղծ դառնան,  իրենք էդպիսին չեն, հարսն էլ նոր է աբորտ  արել, ո՞նց կարելի է․․․։

Շուշանն էլ  իսկական հայի կերպար է («Արևելյան պատի տակ»)․ «թասիբով», սկզբունքային ու  իրասածի։ Նրան մեկ է՝ ինչ են ասում, խորհուրդ տալիս ու խնդրում մյուսները, վիրավորված ինքնասիրությունը վերականգնել է պետք, «նորմալ մարդուն էդպիսի բանը նույնիսկ որպես բամբասանք չպիտի կպնի»։ Գրողը, սակայն, մինչև վերջ ուղղակիորեն չի գրում՝ ի՞նչը։ Այդ ինչ էր լսել կինը, որ վիրավորել էր ծերացած հոգին, այդ ի՞նչ ցավ էր անցել իր ու տերտերի միջով, որ խեղճը փոշմանել էր մեղքերն անգամ նրան վստահելու համար։

Կյանքի ու մահվան փիլիսոփայությունն էլ յուրահատուկ է ներկայացված շարքում։ Այստեղ կողք-կողքի ապրող ու մեռնող մարդիկ են, իրենց՝ ապրելու ու մեռնելու  ժամանակներով։ Կյանքն ու մահն էլ ժողովածուում նեղանում-նեղանում ու խիստ հայկական են դառնում։ Մահվանն էլ պետք է արժանանալ, Աստծուն հասնել-տեսնելու համար միայն մեռնելը քիչ է, հանաք բան չէ, ախր («Երթևեկություն»)։ Պատվով մեռնելու համար միայն հայրենիքում մեռնելը քիչ է, հողը չի  ընդունի նրան, ով ժամանակին լքել է այդ հայրենիքը, ով արյուն չի թափել նրա համար։ Եվ այս դատավճիռը կարդալու իրավունք ունի անգամ նա, ով բանտ է նստել սեփական հայրենիքում հայրենակցի արյունը թափելու համար։ Կյանքի օրենքն է, տանտիրոջ իրավունք։

Ընդհանրապես, կարդալով ժողովածուի պատմվածքները, թվում է, յուրաքանչյուրը մի պարզ պատմություն է։ Բայց այդ պարզությունն ընկալելու համար երբեմն չորս էջանոց պատմվածքը չորս անգամ կարդալու կարիք է լինում։ Գրողը գտել է միջոցը։ Ամեն բառն այստեղ մի կյանքի պատմություն է, ու այնպես են ընտրված դրանք, որ թվում է՝ ինքն է ապրել այդ բոլոր կյանքերը։ Նա եղել է արևելյան պատի տակ, խնդրել տերտերին վերադարձնել իր մեղքերը, նա էր եկել՝ հայրենիքում մեռնելու, նա էր “second hand” խանութ բացել, նա էր․․․։

Հերոսներն այստեղ փոքրիկ երկրի, նույնքան փոքրիկ գյուղի ու քաղաքի բնակիչներ են, սովորական վարք ու բարքի տեր։ Նրանք՝ իրենց հոգսերով ու կենցաղով գուցե պատմվածքի հերոս չդառնային։ Շուշանն էլ գուցե  Շուշան չլիներ, եթե իրեն ներսից այդպես չքրքրեին, վեր չհանեին «թասիբով» կնոջ բոլոր լավ ու վատ կողմերը։ Եվ այդ ամենը՝ մի ամբողջ կյանքն ու կյանքի մի սովորական ու կենսական դրվագը ընդամենը չորս մեկ չորրորդ էջերում։

Հոգեկան ու հոգեբանական պատկերները ժողովածուում հաջորդում են մեկը մյուսին։ Կյանքի ամենասովորական դրվագներում մարդիկ սիրում են, ատում, ժպտում են ու կասկածում։ Կյանքի այս դրվագներում Արգոյին ոչ ոք չի հասկանում, որ ավելի լավ է առանց տան ապրել, բայց ոչ առանց վերադարձի հույսի։ Ոչ ոք երևի չի էլ մտածել, որ պետք է, իրոք պետք է ունենալ վայր, ուր կարող ես վերադառնալ։ Ոչ ոք չի էլ մտածել, որ հայրենիքից գնացողներն էլ գնում են նույն՝ վերադարձի հույսով, ինչ հոգ, թե այդ վերադարձը կարող է ծանր նստել։ Ի՞նչ հոգ, թե հողը կարող է չընդունել վերադարձողին, ու նա «հումուս» դառնա այդ հողում։

Բոլորը գիտեն քո քնել-արթնանալու, մեռնել-ապրելու ժամերը։ Բոլորը ամեն ինչ գիտեն։

Այստեղ մարդիկ անգամ հարություն են առնում։ Ու ոչինչ, որ հարություն առնելն այնքան էլ լավ չէ, երբ Աստված չես։ Այստեղ՝ 140 մեկ չորրորդ էջերում դա հնարավոր է։ Գրականության ու գրաքննադատության տեսանկյունից Սուսաննա Հարությունյանի պատմվածքները գուցե ենթարկվեին այլ  տեսակի քննության։ Ես էլ, եթե կարդայի դրանք, ինձ գրաքննադատ զգալով կամ ինձ գրաքննադատի տեղ դնելով, գուցե սկսեի գրողի արտահայտչամիջոցների կիրառության առանձնահատկություններից, լեզվից ու արվեստից, հետո միայն հասնեի մարդկային հոգու ամենախորը ու հեռավոր անկյուններում թաքնված զգացմունքներին։ Նրանց, որոնք մեկ-երկու անգամ կարդալուց հետո թվում է, թե քոնն են։ Թվում է, թե դու էլ երբեք չես ընդունի “second hand”, դու էլ չես ների անվանդ կպած բամբասանքը, կամ դու էլ հեռու մի գյուղում երեքհարկանի դղյակ կկառուցես ու կգնաս ապրելու մի խարխուլ բնում։

«Մանանա» կենտրոնը և Հայաստանի պատանի թղթակիցների 17.am կայքը հայտարարել էին Սուսաննա Հարությունյանի «Երկրորդ կիրակին ներառյալ» պատմվածքների ժողովածուի վերաբերյալ անդրադարձների մրցույթ: Մենք ստացել ենք բազմաթիվ անդրադարձներ, և մինչ ժյուրին կհայտարարի արդյունքները, դուք նույնպես կարող եք կարդալ և որոշել հաղթողներին:

Պողոսի հիսուն տարին լրացել էր, եկել էր, որ հայրենիքում մեռնի («Second hand»)։ Նկուղ էր վարձել, խանութ բացել։ Օտար երկիրը միշտ էլ հյուրանոց է` լավ կամ վատ, ի՞նչ նշանակություն ունի: Իսկ ապրելու համար մարդուն տուն է հարկավոր։ Բայց եկել էր մեռնելու։ Մի՞թե հայրենիք ապրելու համար չեն գալիս։ Բայց մահվան տառապանքը միայն սեփական երկրի հողի գլխին պետք է թափվի։ Իսկ ապրելուց ստացած հաճույքը պետք է ուրիշ երկրում թողնել։ Սարոյանն ասում էր. «Տարօրինակ է, բայց հայրենիքդ սկսում ես իսկապես սիրել միայն այն ժամանակ, երբ նա դժվարության մեջ է, մնացած ժամանակ ընդունում ես այն սովորականի պես, այնպես, ինչպես ծնողներիդ»։ Ու մեր հերոսները հիշել են հայրենիքի մասին ոչ թե այն ժամանակ, երբ նա կարիքի մեջ է, այլ երբ իրենք են դժվարության մեջ, ասել է թե` մեռնելու են։

Կյանքի հաճույքը թողած ուրիշ երկրում` Թաթոսն («Հումուս») էլ էր հայրենիքում հող գնել, որ թաղվի։ Բայց Աբոն նրա առաջ դրեց ճշմարտությունը. «Ձեզ ինչի՞ ա թվում, որ դուք հիշողություն ունեք, իսկ հողը չէ։ Հողը չի ընդունի քեզ, Թաթոս, որովհետև դու էս հողի վրա ոչ արյուն ես թափել, ոչ քրտինք։ Էստեղ դու շիրիմ չես դառնա, հումուս ես լինելու, ուրիշ ոչ մի բան, հումու՛ս…»։ Պողոսի թաղվելու տեղում էլ մի քանի մարգ լոբի կարելի էր ցանել։ Ու լոբին կպարարտացվեր Թաթոսից «ստացված» հումուսով։ Թաթոսի համար հայրենիքը Զովունիում հաց ուտելն էր, բարեկամներին տեսնելը ու Հայրենիքի կենացը խմելը։ Այսպիսի հայրենասերների մասին է Վարդգես Պետրոսյանը ասում. « Օ՜, այդ ձրի հայրենասերները…Նրանց համար Հայրենիքը Արարատների գունավոր լուսանկարն է` փակցրած հյուրասենյակի պատին, հայկական ճաշարանն է` շիշ- քյաբաբով, կծու-թթու-մռու ուտելիքներով…»։

Պողոսն ավելի «չոր» է, նրա համար հայրենիքը միայն մեռնելու տեղ է։ Նա էլ այս հողի վրա արյուն ու քրտինք չէր թափել, բայց մահվանն ընդառաջ որոշել էր խանութ բացել։ Պողոսը իր բացած խանութի անունը հետը ուրիշ երկրից էր բերել` Second hand։ Ինչպես Սարոյանն է ասել. «Հայերենը հայուն խորհուրդն է»: Բա ափսոս չե՞ն մեր տառերը, որ նրանցով մեռելի շորերի խանութին անուն դնենք։ Մեռելի շորեր. մի պատմվածքում դրանք Պողոսը վաճառում է, մյուսում («Ժառանգություն») մահացած սկեսրոջ շորերը հարսը ուզում էր բաժանել բարեկամներին։ Սկեսրոջ մահճակալը դրել էին անձրև-արևի տակ, որ վրայից իջնի մահացածի տառապանքը, իսկ շորերը կարելի է հագնել։ Բայց Պողոսի վաճառած շորերին ներծծված էին մահացածների հույզերն ու ապրումները։

«Մենք մեռելի շոր վաճառելու սովորություն չենք ունեցել»։ Այսպես մտածող կնոջ նկուղում այժմ այդպիսի մի խանութ է բացված, ու այդ նկուղի համար տրվող վարձը նրա միակ եկամտի աղբյուրն է։ Նկուղի, որտեղ մկների ձայնից բացի այլ բան չէր լսվում։ Այդ նկուղը մի քիչ նման է մեր հայրենիքին, այնտեղ էլ են գալիս նրանք, ովքեր այլևս գնալու տեղ չունեն, գալիս են, որ ապակի ուտեն, վնասեն իրենց աղիքները ու մեռնեն։ Նկուղի սեփականատեր կինը իր մորաքրոջ ամուսնուն նմանեցնում է մկան, որը ապակի է կերել ու վնասել աղիները։ Մորաքրոջ ու հարևանուհու իմաստությունը հուշում է նրան` ամուսնանալ Պողոսի հետ ու մի երեխա հետ գցել, ինչ կա որ. «Ապրելու տարիքն արդեն բաց ես թողել, գոնե կյանքից մի բան փախցնես»։ Բայց ոչ, այս կինը չի սիրում second hand։

Պողոսի համար միևնույն է իր անունը ինչպես կարտասանեն` Բողո՞ս, Փողո՞ս, թե՞ Պողոս։ Նրա անունը իր համար second hand էր, արդեն պիտակը կորցրած։ Իսկ հայրենիքի մարդիկ հազար ու մի օրինակ կարող են բերել, թե ինչպես են անվան պատճառով մարդիկ դժբախտացել։ Նկուղի տիրոջ մորաքրոջ ամուսինը հիշեց, որ իր պապին թուրքերը մորթեցին, որովհետև հրաժարվել էր անունը փոխել։ Երևի նրա պապը օտարության մեջ թաղվեց, իսկ Պողոսը եկել է հայրենիքում մեռնելու։ Պողոսն ինքը second hand էր` քսանմեկերորդ դարի քիմիական մշակում անցած, «այնպիսի մշակում, որ անգամ հային է մոռացնել տալիս իր հայ լինելը…»։ Նա հասցրել էր սեղմել Քենեդու ձեռքը, հասցրել էր ապրել մի ամբողջ կյանք` հիսուն տարի։ Ապրել օտար երկրում, բայց եկել էր հայրենիքում մեռնելու։ Պողոսի մեջ դեռ ապրում էր մարդը, որն ուներ ոսկեգույն ժպիտ, «դառնարյուն, անաստղ բան էր, բայց անշառ էր…»։ Նրա ժպիտը նման էր իր դարակում շարված ոսկեգույն պիտակներին։ «Քանի՞ քիմիական մշակում էր անցել Ամերիկայում ծնված մեծացած նրա ժպիտը, քանի սեր, կին ու երեխա, քանի հույս ու հուսահատություն է հանգել ու քարացել այդ կնճիռների տակ»։ Այնուամենայնիվ դեռ զգացմունք ուներ, դեռ ձեռքերում ջերմություն կար։ Ու ի զարմանս նկուղի սեփականատիրոջ` նրա ձեռքը նույնիսկ հաճելի էր։  Հաճելի էր, բայց second, ու մերժվեց։  Թաթոսի բարեկամները չմերժեցին նրան, դժվար օրերին իրենց կողքին էր եղել, ասել է թե մի քանի կոպեկով օգնել էր հայրենիքին։ Միայն Աբոն, այդ երեք անգամ դատված և հետևաբար անամոթ ու ոչնչից այլևս չվախեցող մարդը համարձակվեց ասել նրան իր ինչ լինելու մասին։ Աբոն, որ ասաց, թե այստեղ չի մնա ու կգնա Ռուսաստան։ Նա գնաց, որ ուրիշ երկրում ապրի իր հանցագործ կյանքը, որ հայրենիքը մաքուր մնա։ Իսկ Թաթոսը թաղման հողն էր նախապատրաստում։ Թաթոսն էլ second hand էր դարձել։ Նա էլ հիսուն տարեկանում եկավ հայրենիք։ Եկավ ավելի իմաստնացած, այնքան, որ արդեն հասկացել էր, որ մի օր մեռնելու է։ Պողոսը հետը օտար անուն էր բերել` խանութի համար, իսկ Թաթոսը` օտար կին։ Բայց կարևորը` Թոխմախում տեղն ապահովագրել էր։ Ու ոչ միայն իր, նաև ազգակիցների։ Ազգակիցների, որոնք Թաթոսի տեղը տոհմածառի վրա դժվարանում էին գտնել, բայց հենց նեղն էին ընկնում, լավ էլ հիշում էին նրա տեղը ու նամակ գրում։ Բայց Թաթոսը իմացավ, որ վերջում հումուս է դառնալու։ Չնայած մահից հետո ի՞նչ տարբերություն` ինչ կդառնաս։ Ու բացի այդ, հումուսը օգուտ կբերի, իսկ շիրիմից ի՞նչ օգուտ։ Բայց չէ որ մահն էլ են վաստակում («Երթևեկություն»), շիրիմ դառնալն էլ պիտի վաստակես։ Ու հայրենիքում թաղվելն էլ պիտի վաստակես։ Ու պիտի վաստակես անկախ նրանից` հայրենիքում ես ապրում, թե դրա սահմաններից դուրս։ «Խեր, շառ, Աստված» պատմվածքի մեջ Վարդանի հանդիպած մեռելն էլ հայրենիքում էր ապրել, բայց ափսոս էր հողը, որում նրան թաղելու էին։ Նրանց համար կարևոր էր մեռնել ու թաղվել հայրենի հողում, բայց հողին հարցրել ե՞ք, ինքը ձեր կարիքն ունի՞… Ունի, իհարկե, բայց ձեր կենդանի ժամանակ, այն ժամանակ, երբ կարող եք քայլել իր վրա, այլ ոչ թե գալ ու հանգիստ պառկել նրա մեջ` ձեզնով էլ ավելի ծանրացնելով առանց այդ էլ ծանր հողը։

«Մանանա» կենտրոնը և Հայաստանի պատանի թղթակիցների 17.am կայքը հայտարարել էին Սուսաննա Հարությունյանի «Երկրորդ կիրակին ներառյալ» պատմվածքների ժողովածուի վերաբերյալ անդրադարձների մրցույթ: Մենք ստացել ենք բազմաթիվ անդրադարձներ, և մինչ ժյուրին կհայտարարի արդյունքները, դուք նույնպես կարող եք կարդալ և որոշել հաղթողներին:

Վերնագրերի ընտրությունը և պատկերավորման միջոցները Սուսաննա Հարությունյանի «Երկրորդ կիրակին ներառյալ» գրքում

Սուսաննա Հարությունյանի «Երկրորդ կիրակին ներառյալ» ժողովածուն հայ արդի գրականության փայլուն էջերից է։ Ժողովածուում զետեղված 19 պատմվածքները ներկայացնում են հայ մարդուն և առհասարակ մարդուն, կյանքի տարբեր տեսանկյուններից և տարբեր իրավիճակներում։ Գրեթե բոլոր կերպարներն էլ ունեն հոգեբանություն և յուրահատկություն։ Նրանք ունեն միայն մեկ ընդհանուր գիծ՝ վերցված են կյանքից, և նրանցից շատերն ապրում են հենց մեր կողքին։ Բնականբար դժվար է ստեղծել այնպիսի կերպարներ, որոնք գրավեն մերօրյա ընթերցողներին։ Սույն ժողովածուում թերևս, կան այդպիսիք։

Նախ անդրադարձ կատարենք վերնագրերին։ Նշենք, որ դրանք այնպես են ընտրված, որ շարժում են ընթերցողի հետաքրքրությունը և ստիպում անպայման կարդալ տվյալ պատմվածքը։

Վերնագրերից շատերի իմաստը հասկացվում է պատմվածքի մեջտեղում կամ վերջում։ Օրինակ՝ «Երկրորդ կիրակին ներառյալ», «Հումուսը», «Second hand», «Վերջին Թամերլանը», «Փետրահան երազանք» և այլն։

Կան պատմվածքներ էլ, որոնց վերնագիրը անմիջապես հուշում է, թե ինչի մասին է խոսքը, օրինակ՝ «Ժառանգություն», «Խևերի մասին» և այլն։

Բնականաբար կերպարաստեղծման համար կարևոր նշանակություն ունեն համեմատությունը, փոխաբերությունը, մակդիրը։

Սույն ժողովածուում ավելի շատ հանդիպում ենք համեմատությունների։ Դրանք երբեմն արված են տարածված դարձվածքների կամ ժողովրդախոսակցական արտահայտությունների միջոցով։ Վերջիններս պատմվածքը կամ տվյալ հերոսին դարձնում են ավելի իրական, շոշափելի, բնական, իսկապես կյանքից վերցրած, օրինակ ՝ «կատաղած շան պես պոչն առնել բերանը» և այլն։

Բազմաթիվ են կերպարն ամբողջացնող համեմատությունները, օրինակ «Քահանայի աստվածաշնչի չափ օգտագործած…, Հլա դրա ծոցից թափվող սոված շանթուլեքի պես լփլփան ծծերը…»:

«Տեգրը մահապատժի տեսակ է, այն՝ որ շարունակաբար սառը ջրի կաթիլ են կաթեցնում ուղեղին մինչև խելագարվելը»։

Կան նաև իրավիճակային համեմատություններ, որոնք ավելի դիպուկ ու տեսանելի են դարձնում տվյալ գործողությունը, օրինակ՝

«Թևերն անկառավարելի թափահարում էր, որպես վարարած, սեփական ափերը ծամող գետ…»,

«Եվ արյունը խրտնած ցայտեց, ինչպես արշալույսին արևի շողերն են հանկարծակի ցայտում աշխարհի երեսին»,

«Փտած գերանը կոտրված ոսկորի պես…»,

«Այնպես խորը և ի խորոց, որպես սիրում են պոետները, լուսնահաչ էր տալիս մի շուն…»։

Հանդիպում ենք նաև փոխաբերությունների, որոնք ամբողջացնում և ավելի ազդեցիկ են դարձնում տեսարանը, օրինակ՝

«Սարերի մոխրագույն բազալտը մորթվող անասունի կռռոց էր հանում, ավազ-ավազ մաղվում ցած»։

Պատմվածքների մեծ մասն ունի անսպասելի ավարտ։ Սկզբում հասկանում կամ պատկերացնում ենք այլ բան, իսկ վերջում ուղղակի զարմանում հեղինակի կատարած վարպետորեն անցումից և անսպասելի ավարտ ստեղծելուց։ Այդպիսի պատմվածքներ են «Լուսնի մահվան օրը», «Փետրահան երազանք», «Քարքարոտ երկինք» և այլն։

Պատմվածքներում կերպարների շուրթերից հնչում են բազմաթիվ մտքեր, որոնք կարող ենք համարել աֆորիզմներ։ Դրանք պատմվածքը դարձնում են ավելի գեղարվեստական։ Օրինակ՝

«Ցավեր ու վախեր կան, որ չնայած պատճառած ողջ դառնությանը, քո ներքին հարստությունն ես համարում ու պատրաստ չես որևէ մեկի հետ կիսել»։

Հեղինակը սույն ժողովածուում՝ պահպանելով պատմվածքի ավանդական չափանիշները, դրանց հետ համատեղելով արդի գրականության նոր ձևերն ու հնարները, ստեղծել է մի պատմվածքների ժողովածու, որն արժանի է տեղ գտնել ընթերցողների սեղանին։

«Մանանա» կենտրոնը և Հայաստանի պատանի թղթակիցների 17.am կայքը հայտարարել էին Սուսաննա Հարությունյանի «Երկրորդ կիրակին ներառյալ» պատմվածքների ժողովածուի վերաբերյալ անդրադարձների մրցույթ: Մենք ստացել ենք բազմաթիվ անդրադարձներ, և մինչ ժյուրին կհայտարարի արդյունքները, դուք նույնպես կարող եք կարդալ և որոշել հաղթողներին: 

Գրողը մի յուրօրինակ նկարիչ է, որի վրձինը բառերն են, իսկ ներկապնակը կյանքն է՝ շաղախված նկարչի մարդկային արժեքներով:

«Երկրորդ կիրակին ներառյալ». առաջին հայացքից ոչինչ չասող այս վերնագրի ներքո մի իսկական պատկերասրահ է, որտեղ նկարներից անուղղակի հայացքով մեզ ենք նայում հենց մենք:

Սուսաննա Հարությունյանի պատմվածքների այս ժողովածուն ինձ համար հետաքրքիր բացահայտում էր: Գրականագիտական տեսանկյունից երբեմն շատ դժվար է լինում տարրորոշել պատմվածքի ու նովելի սահմանը. երկուսն էլ արձակ շարադրանքով գեղարվեստական ստեղծագործություններ են, սակայն նովելն առանձնանում է իր սեղմությամբ և սյուժեի անսպասելի հանգուցալուծմամբ: Ս. Հարությունյանի «Երկրորդ կիրակին ներառյալ» ժողովածուի գործերն ավելի շատ նովել կոչվելու հավակնություն ունեն, որովհետև մի քանի էջի սահմաններում հեղինակը կարողացել է ստեղծել գաղափարապես ամբողջական, հետաքրքիր ընթացքով ու անսպասելի վերջաբանով գործեր, ներկայացնել մեծ աշխարհի փոքրիկ մարդկանց: Ավելի հեշտ է գրել հերոսների մասին, որոնց վերագրում ենք իդեալական հատկանիշներ, իսկ ինչպե՞ս ներկայացնել մեր կողքին ապրող մարդկանց, որոնց հաճախ ուշադրություն իսկ չենք դարձնում, լուսավորել նրանց հոգին, ձգտումներն ու երազանքները, և այդ անել ոսկերչական այնպիսի մանրամասնությամբ, որ այդ մարդիկ վերածվեն կերպարի ու սիրելի դառնան ընթերցողին, որ նրանց մեջ, նրանց ապրումներում գտնենք ինքներս մեզ:

Հետաքրքիր է «Երկրորդ կիրակին ներառյալ» պատմվածքի գաղափարական հիմքը, որն է՝ վերադարձ: Մենք բոլորս էլ ապրում ենք վերադարձի հույսով՝ վերադարձ մանկություն, վերադարձ այնտեղ, որտեղ երջանիկ ենք եղել, նաև տառապել ենք, հավերժ վերադարձ այնտեղ, որտեղ մեր կյանքից ու մեզնից պատառիկներ ենք թողել: Այդպես և պատմվածքի հերոսը՝ Արգոն, քաղաքի ինչ-որ մոռացված շենքի ավելի՛ քան մոռացված գետնահարկում օրերը սպառելով՝ կյանքը գունավորում է իր հարազատ օջախի բարգավաճման համար անդուլ պայքարով: Արգոն միշտ վերադառնում է` ժամանակ առ ժամանակ ուղղակի փախչելով քաղաքի աղմուկից ու մարդկային խեղված հարաբերություններից, վերադառնում է իր տուն, ուր արյուն-քրտինքով կառուցելով՝ վերագտնում է իր հոգեկան ներդաշնակությունը. «Հայերը չունեն քավարան, նրանց քավարանը համատեղվում է կյանքի հետ»:

Պատմվածքներում հաճախ է հանդիպում, երբ ողջ ընթացքում կարմիր թելի պես ձգվում է գաղտնիքը, առեղծվածը. «Արևելյան պատի տակ» վերնագրով պատմվածքի մեջ այդպես էլ հեղինակը չի պարզաբանում, թե ինչն է քահանայի մեղքը, որն այդքան զայրացրել է Շուշանին: Ինչպիսի հակադրություն` քահանա և մեղք, բարոյականության երեսին նետված ինչպիսի հեգնանք, բայց վարագույրի ետևում կյանքի իսկական դեմքն է՝ երբեմն նույնիսկ անճոռնի ու մերկապարանոց: Այդ դեմքին առերեսվելուց է գեղջկական մաքուր հոգով Շուշանը քահանայից խելագարի նման հետ պահանջում իր մեղքերը:

«Ժառանգություն» պատմվածքում այդպես էլ չի բացվում Շուշիկի խորհրդավոր արկղիկը, սնունդ տալով ընթերցողի երևակայությանը: Ոչ ոքի չի հաջողվում բացել հին կողպեքը, իսկ ներսում… ներսում գուցե Շուշիկի… երազանքներն են…

«Մեկ այլ արևի տակ» պատմվածքի մեջ հիանալի կերպով են ներկայացված մեր կպչուն մտքերի տհաճ հետևանքները, որոնք խանգարում են մեզ ապրել: Սենյակում մկներ իհարկե չկային, մկները հերոսուհու մտքերում էին ու անգթորեն կրծում էին ամեն ինչ՝ նրա թանկարժեք կոշիկները, պայուսակը, իրեն… Մկների նման մտքեր, որ վազվզում են մեր գլխում, որ խանգարում են մեզ ուղղակի ապրել:

«Փետրահան երազանքում» հայրն այդպես էլ չտեսավ իր փայփայած երազանքի իրականացումը՝ որդու պսակադրությունը, որի համար դեռ տարիներ առաջ կոստյում էր գնել, ու վերջում նրա երազանքը ցեցի բաժին դարձավ. «Քոռանամ, ահա թե ինչպես է վարվում կյանքը մեր երազանքի հետ»:

Պատմվածքներում անդրադարձեր կան կյանքի ու մահվան, տառապանքների ու մեր բաժին խաչը կրելու թեմաներին: «Երթևեկություն» պատմվածքում ասվում է՝ մահն էլ են վաստակում, հո հանաք չի: Սա ժողովրդական այն ասացվածքի արձագանքն է, թե սիրուն մեռնելն էլ մի հունար է: Իսկ «Խեր, շառ, աստված» պատմվածքը սովորեցնում է, որ «ցավն ու ուրախությունը չի կարելի միայնակ տանել, այն պետք է բաժանել մարդկանց, որ քեզ քիչ մնա, որ տանելը հեշտ լինի»: Այո՛, ո՛չ միայն ցավը, ուրախությունը ևս բաժանել, և այնքա՜ն մարդիկ երջանիկ կդառնան: Մարդը բնականից բարի է ու երջանիկ լինելու հակում ունի, ուղղակի պետք է արթնացնել հաճախակի քնող այդ բարությանը, միմյանց երջանկությամբ վարակել:

Փոքրիկ դիտարկում անելով կցանկանայի նշել, որ ժողովածուի մեջ որոշակի խնդրիր կա կապված վերնագրերի ընտրության հետ: Վերնագրերը առանձին վերցրած բավական տպավորիչ լինելով հանդերձ՝ այնքան էլ չեն կապվում պատմվածքների բովանդակությանը, և ընթերցումն ավարտելուց հետո հաճախ դժվար է լինում հիշել պատմվածքի վերնագիրը, մինչդեռ ստեղծագործության մեջ կարևոր և առանձնակի ուշադրություն պահանջող հատվածներից մեկը հենց վերնագիրն է:

«Երկրորդ կիրակին ներառյալ» ժողովածուն իր համարժեք գնահատականն է ստացել՝ 2015թ.-ին արժանանալով ՀՀ նախագահի մրցանակին: Պետք է փաստել, որ Ս. Հարությունյանը իր նպաստն է բերում մեր գրականության զարգացմանը՝ իր բազմերանգ գրչով նոր գույներ հաղորդելով նորագույն հայ արձակին:

Հեղինակին մաղթելով հաջողություններ, հուսանք, որ մեր գրադարակները դեռ կհամալրվեն նրա նորանոր բովանդակալից ժողովածուներով:

«Մանանա» կենտրոնը և Հայաստանի պատանի թղթակիցների 17.am կայքը հայտարարել էին Սուսաննա Հարությունյանի «Երկրորդ կիրակին ներառյալ» պատմվածքների ժողովածուի վերաբերյալ անդրադարձների մրցույթ: Մենք ստացել ենք բազմաթիվ անդրադարձներ, և մինչ ժյուրին կհայտարարի արդյունքները, դուք նույնպես կարող եք կարդալ և որոշել հաղթողներին:

Կարծեմ մարտն էր, երբ մենք դասարանում նստած էինք, ու հայտարարեցին.

-Այսօր գրող Սուսաննա Հարությունյանն է գալու դպրոց:

Մենք միշտ ինչ-որ փոփոխություններ ենք ուզում, ահա, մշակութային գործիչները այցելում են դպրոցներ, և մենք սոված ու հոգնած գնացինք ստեղծագործարան նրան ու նրա գործունեությանը ծանոթանալու համար: Ես հարց տվեցի, թե ի՞նչն է ոգեշնչում իրեն, իսկ նա պատասխանեց, որ ոգեշնչման աղբյուրները հաճախ փոխվում են, ու կոնկրետ մի բան չի կարող նշել:

Ու սրանից որոշ ժամանակ անց 17.am-ի հայտարարությունը տեսա, շտապեցի ձեռք բերել  գիրքը ու սկսեցի կարդալ:

Իրականում պատմվածքների մասին իր այցելության ընթացքում խոսել էր, ու ամեն կարդալուց ես նորից հիշում էի իր մեկնաբանությունները դրանց առթիվ:

Իմ սիրելի ֆիլմերից մեկում հայրը աղջկան հարցնում է, թե ինչ հասկացավ այն գրքից, որը կարդում էր այդ պահին: Աղջիկը ի պատասխան սկսում է պատմել սյուժեն, և հայրը նորից է հարցը կրկնում, որպեսզի աղջիկը իր տպավորությունների մասին պատմի, ոչ թե սյուժեի:

Այս նույն ձևով ես եմ ուզում առաջնորդվել:

Նախ, պատմվածքներ կային, որոնք հատկապես շատ եմ հավանել: Ես ամեն գիրք կարդալուց յուրաքանչյուր նախադասություն պատկերացնում եմ` իր տեղանքով, ժամանակով` ըստ գրքի նկարագրության, և հաճախ գուշակում էի պատմվածքի ավարտը… Բայց արի ու տես, որ այդպես չէր ավարտվում, հաճախ զավեշտալի ավարտ էր ունենում, ու ավերվում էին իմ դրամատիկ կամ ողբերգական պատկերացումները դրա ավարտի մասին:

Իսկ ես հավանեցի ամենաշատը «Երկրորդ կիրակին ներառյալ» պատմվածքը: Մի քիչ ուշ էր, հասկացա, որ պատմվածքն ու գիրքը նույն անվանումն ունեն, զուգադիպություն է, որ հենց դա եմ շատ հավանել:

Ես հավանեցի հատկապես սա, որովհետև իր մեջ կար այն, որը հաճախ ես էլ եմ զգում` վերադարձի սպասում: Ու ես, սիրելի ընթերցող, չեմ պատրաստվում պատմել քեզ սյուժեն. ինչը, ոնց, ինքդ սկսիր կարդալ ու ասա, թե որը հավանեցիր ամենաշատը և ինչու՞:

Իրականում առաջին անգամն է, որ որևէ գրքի մասին փորձում եմ հոդված գրել: Ուզում եմ ասել, որ սկզբից դժվար էի կարդում, որովհետև փոքր չափերի գրքեր չեմ կարողանում կարդալ. աչքերս ու ձեռքերս կամակորություն են անում, բայց հետո, փաստորեն, ստացվեց, եթե հիմա կարդում ես սա: Եվ իրականում գիրքը իրականության գեղեցիկ, եզակի կողմերն էր ներկայացնում, իրադարձություններ, որոնք շատերի համար մանրուք են երևի, իսկ հեղինակը դրանց մի այլ համ ու հոտ է տվել: Շարքից անսպասելիները հատկապես շատ սիրեցի, որովհետև իմ վառ պատկերացումները քարուքանդ էին լինում այնպիսի վերջաբանով, որ նույնիսկ չէի պատկերացնի: Ես հասկացա, որ պետք է կարդանք  21-րդ դարի հայ արձակը, ու գնահատենք միշտ: Եվ ինձ համար հոյակապ մի հատված.

«Արևն ընդամենը երկնաքար է, եթե, իհարկե, արև չլիներ և բոց չլիներ: Սիրտն ի՞նչ է` մսակտոր, եթե սիրտ չլիներ և իմը չլիներ: Այսպես դաղում էին արևն` աշխարհը, սիրտս` ինձ, ու ես ամեն  ինչ քաղաքում թողած գնում էի: Գնում էի այն հույսով, որով բեդվինները  կտրում են անապատը, նավերը դուրս են գալիս նավահանգստից, աստվածները գալիս են հող, կամ մարդիկ սլանում են երկինք, հույսով, որ այնտեղ իրենց բաժին ինչ -որ բան կա»:

«Մանանա» կենտրոնը և Հայաստանի պատանի թղթակիցների 17.am կայքը հայտարարել էին Սուսաննա Հարությունյանի «Երկրորդ կիրակին ներառյալ» պատմվածքների ժողովածուի վերաբերյալ անդրադարձների մրցույթ: Մենք ստացել ենք բազմաթիվ անդրադարձներ, և մինչ ժյուրին կհայտարարի արդյունքները, դուք նույնպես կարող եք կարդալ և որոշել հաղթողներին:

Նախ, ուզում եմ ասել, որ Սուսաննա Հարությունյանի պատմվածքների այս ժողովածուն դարձել էր սեղանիս գիրքը: Բարեբախտաբար այն գցել էի պայուսակիս մեջ և մոռանում էի հանել, և հենց դրա պատճառով էլ անընդհատ վերընթերցում էի:

Շատ եմ հավանել հեղինակի գրելաոճը, որը ցույց է տալիս հայերենի ամբողջ հարստությունը: Այն մե՛կ բարբառային է, մե՛կ գրական ու հարուստ պատկերավորման միջոցներով:

Ստեղծագործություններից հատկապես հավանել եմ «Երկրորդ կիրակին ներառյալ» պատմվածքը: Այնտեղ ներկայացվում էր Արգոյի կերպարը, որպես ամենաանմեղ մարդ: Արգոն չէր ծխում, չէր խմում, կնամոլ չէր, գող չէր, ոչ ոքի վնաս չէր տալիս: Ապրուստ էր վաստակում սրա-նրա տանը մանր-մունր գործեր անելով: Բայց միառժամանակ անհետանում էր, ու ոչ ոք չգիտեր՝ ուր: Հետո պարզվում է՝ գյուղում մի հսկա, շքեղ ու սքանչելի տուն ունի, բայց չի վաճառում ու անընդհատ գնում է էնտեղ: Ու երբ հարցնում են, թե ինչու ասում է.

-Բայց ո՞նց կլինի… ո՞նց կարելի ա ապրել առանց վերադարձի հույսի… Անհնար ա առանց վերադարձի հույսի, անհնար ա առանց վերադարձի: Լավ է էստեղ տուն չունենամ, բայց վերադառնալու տեղ ունենամ, թե չէ՝ ո՞նց կլնի:

Այսինքն ներկայացնում է միայնակ մարդու կերպարը, ով գիտի, որ կյանքում իր վերադարձին սպասող չի ունեցել ու չունի: Այս է պատճառը, որ ինքն իր համար ապրելու հույս է ստեղծում: Այսպիսով՝ ներկայացնելով մենակ մարդու հույսերն ու զգացմուքները, հեղինակը ցանկացել է ասել, որ գերադասելի է ապրել խղճուկ պայմաններում, քան գիտակցել, որ էլ վերադառնալու տեղ չունես, որ քեզ ոչ ոք չի սպասում:

Ինչ խոսք, հավանում եմ, բայց ոչ այնքան հզոր է ներկայացվում հուզական մասը: Հաստատ նման գեղեցիկ մտքով կարելի էր ավելի  շատերին հուզել:

Իսկ ընդհանուր ոճը  հավանեցի, չնայած նրան, որ ժամանակակից հայ հեղինակներին այնքան էլ չեմ հավանում: