Հունիսի երեքը հեծանվորդների միջազգային օրն է։ Դեռ երեկ ՝ հունիսի երկուսին, Երեւանի կենտրոնական հատվածներում, մասնավորապես Շահումյանի հրապարակում կարելի էր տեսնել տոնական տրամադրություն։ Դեղին շապիկներով երիտասարդները վարում էին դեղին հեծանիվներ, ամենուր փուչիկներ էին եւ բարձր ու տոնական երաժշտություն։

2018  թվականից ամբողջ աշխարհում նշվող այս տոնն ունի նպատակ` երկակնանի տրանսպորտային այս միջոցի շահագործումը խթանելու։ Հայաստանում այն իրականացվում է տոնական շքերթով եւ մրցաշարերով։

Հեծանիվ վարելը աղտոտված մթնոլորտի պայմաններում մի քանի տեսանկյունից է օգտակար։ Հեծանվային մշակույթին անցումը կարող է բեռնաթափել քաղաքը, նպաստել վառելիքային արտանետումներից օդի մաքրմանը եւ ի վերջո, ամենաառողջ միջոցն է տեղից տեղ տեղափոխվելու:

Վերջերս հեծանիվ վարելը շատ ակտիվ կերպով խրախուսվում է։Այսպիսի միջոցառումները, պետական պաշտոնյաների հեծանիվ վարելը եւ այլն, կարող են երիտասարդության շրջանում բավականին մեծ հետաքրքրություն առաջացնել։

Վերադարձների արանքում գրված իմ հոդվածները երևի ինչ-որ չափով հոգեհարազատ պիտի դարձած լինեն քեզ, բարեկամս, այնուամենայնիվ, տարբեր ու նոր են էն զգացողությունները, որոնք փարատում են ինձ ամեն անգամ վերադառնալիս։ Ամեն անգամ Վենետիկի օդանավակայանում նստած ժամանակ մտաբերում եմ անցյալ գլորվող հերթական կիսամյակս: Նոր ձեռքբերումների, ընկերների, բացահայտած նոր քաղաքների ու ստացած նոր գիտելիքների մի անասելի արագ շրջանառություն է սկսում գլխումս, իսկ դրան հաջորդում է մի մեղմ ու թեթև ժպիտ՝ հոգնած, կիսափակ աչքերի ու գիշերը անհանգիստ քնած ու նյարդային դեմքի մկանների ուղեկցությամբ։ Օդանավակայանում ուշադիր պիտի լինել, պիտի բաց չթողնել գրանցման պահը, հետո ուղեբեռը կշռել, նախապես պիտի ինտուիցիաս աշխատեցնեմ լավագույնս, որ ճամպրուկիս տարողությունը չգերազանցի նախատեսված քաշը, որ ավելորդ խնդիրների չբախվեմ թռիչքիցս առաջ։ Պիտի մի քանի անգամ ստուգեմ՝ արդյո՞քչքի նստեցումն սկսվել է, թե՞ դեռ չէ։ Արանքում մամային գրեմ, որ կարգին է ամեն ինչ, տեղն է թե՛ հեռախոսի, թե՛ իմ մարտկոցը։

Սրանք տեխնիկականի մասին։ Ինչ վերաբերում է հոգեվիճակներին, էս անգամ ամեն ինչ շատ ուրիշ էր։ Քոլեջն առաջին անգամ էի երկար ժամանակով լքում։ Ու կան ընկերներ, որոնց էլ դժվար հանդիպեմ, որովհետև ինձնից մի կուրս բարձր էին սովորում ու ավարտեցին այս տարի։ Անկեղծ ասած, տարեսկզբին չէի մտածում, որ էսքան կտխրեմ նրանցից շատերին հրաժեշտ տալիս, բայց ինչ-որ պահի սիրտս կտոր-կտոր եղավ ավտոբուսի ապակուց այն կողմ առավոտյան ժամը 6-ին ինձ ճանապարհելու հավաքված մարդկանց թաց աչքերը տեսնելիս։ Գնահատված ու սիրված լինելու մի ուրիշ զգացում էլ գերմանացի ընկերուհուս՝ զարթուցիչիցս տասը րոպե շուտ սենյակս ներխուժելն ու խիստ տոնով«Արթնացիր, կես ժամից ավտոբուսը կգա» ասելն էր։ Ճամպրուկիս ծանրությունը ինձնից «խլած» եգիպտացի ընկերներիցս մեկն էր այդ օրվա իմ առաջին ժպիտներից մեկի առիթը։ Մենք նրան կատակով «հետաձգելու վարպետ» էինք կոչում, որովհետև իսկապես վարպետորեն հետաձգում էր բոլոր անելիքները։ Այդ օրը հետաձգել չկար, պիտի ճամպրուկս իջեցներ ներքև, ինձ համար ծանր կլիներ։ Ճամպրուկիս ծանրությունից ծանրն, ավաղ, այս հարազատացած մարդկանց հրաժեշտ տալն էր։ Բոլորին գրկելիս հուշերի մի բուրավետ ու կոկիկ փունջ էր գալիս աչքիս առաջ, օրերի մի գունազարդ կույտ, որոնցից ծնված հիշողություններով լցնել ու լուսավորել կարելի է մնացած կյանքս։

Հաջորդ տարի քոլեջն անսովոր կլինի, շատ տեղեր գուցե դատարկ թվան առանց սիրելի դարձած ընկերների ու շատ պաղպաղակներ՝ քիչ սառը ու քիչ քաղցր ավելի։ Բայց փաստ է մի բան․ ստացվեց ընկերանալը, սրտին ու հոգուն մտերիմներ գտնելը, նվիրվելու, ջերմություն ու հոգատարություն տալու արժանի մարդկանց մարդաշատ ամբոխի միջից «տնտղելը»: Ժամանակ պահանջվեց, ջանքեր, հոգի, սիրտ ու համբերություն, բայց ստացվեց: Իսկ դու պիտի հասկացած լինես արդեն, որ ես վստահում եմ ժամանակի զորությանը, հավատում եմ դրա ուժին ու կյանքում շատ բաներ իրենց տեղը գցելու գեղեցիկ ունակությանը: Այն նույն ժամանակին, որ կանգ էր առնում տունն ու տոլման կարոտելիս, ու թռչում էր էկոնոմիկայիս թեստի ժամանակ, ես հավատում եմ մի շատ տրամաբանական ու հիմնավոր հավատով։

Քոլեջի վերջին օրերն էլ ավելի հիշարժան էին, երկրորդ կուրսեցիների համար մեր կազմակերպած միջոցառման ժամանակ էլ «Մախմուր աղջիկ»-ն էի բեմադրել: Հպարտություն էր, տարբեր ազգերից իմ ընկերուհիների հետ հայկական էինք պարում, ու իրենք էլ էնքան սիրուն էին ու էնքան նուրբ: Հիմա մի քանի մարդ ավել գիտի «Մախմուր աղջիկ»-ը, մի քանի մարդ ավել է կարողանում նազանքով շարժել ձեռքերն ու համադրել այդ շարժումները հայկական երաժշտության հետ, մի քանի մարդ ավել գիտի հայկականի մասին: Իսկ դա հենց այն է, ինչը ես սիրում եմ ամենից շատ․ Հայաստանիս մասին հնարավորինս շատ տալն ու իմ հարստությունը կիսելը:

Կիսամյակն ավարտվեց, ավարտվեց և ուսումնական տարին, քննություններս սպասվածի պես բարեհաջող ընթացան, ժպիտներով ու մի քիչ հուզմունքով հրաժեշտներ տվեցի, տուն եկա, ու ջերմ էր օդանավակայանը այնպես, ինչպես սառն էր մի անգամ: Ջերմ էին փուչիկները, կեսգիշերին ինձ գրկաբաց դիմավորող ու ինձ մինչև երկինք կարոտած արցունքախեղդ հայացքները, տանը հատուկ ինձ համար պատրաստված ելակով տորթն ու Հայաստանը: Ջերմ էր Երևանը, որը միշտ դժվարացել եմ իմը համարել, որովհետև ինքս լավ չգիտեմ Երևանը ու մշտական չեմ ապրել երբևէ, բայց Հայաստանը լքելուց հետո հասկացա, որ շաբաթների ու ամիսների գումարն էլ բավական է, որ իմանամ՝ ինչքան իմն է Հայաստանում տեսած ու չտեսած ցանկացած անկյուն: Ջերմ էր տունը և ջերմ է հիմա: Ջերմ են նրանք, ում հանդիպել եմ, գրկել եմ, ովքեր հասցրել են դժգոհել նիհարելուցս ու ովքեր նկատել են, որ լցվել եմ փոքր ինչ, ովքեր աչքերիս մեջ հոգնածություն են գտել ու ովքեր տեսել են, թե, էսպես ասած, օրիորդացել, մեծ աղջիկ եմ դարձել: Ջերմ են ինձ սպասած բոլոր էն հոգիները, որոնց կարոտել էի անբացատրելի: Ջերմ է և հինգտառանոց իմ Կապանը, իմ փոքրիկ տունն ու իմ ամենասիրելին: Իմ մանկական գրադարանն ու էնտեղի գրադարանավարներն են ջերմ, ովքեր անցյալ տարի մեծագույն սիրով ինձ նվիրեցին Վարդգես Պետրոսյանի շատ ու շատ հատորներ: Ջերմ են տատիկիս աչքերը ու պապիկիս ժպիտը, որոնք աչքիս առաջ են եղել ամենակարևոր պահերին: Ու մամայի կողքին նստելն է ջերմ, կանաչիով, պանրով ու բիբարով լավաշ ուտելը ու լիմոնով թեյ խմելը: Կոկորդի ցավից պառկած լինելիս մամայի սարքած ազնվամորու թեյն է ջերմ: Տաքացնելու, վառելու, բուժելու, ժպտացնելու ու ծիծաղեցնելու աստիճան ջերմ է ամենը: Ու ջերմ է սիրտս, որի մասերը աշխարհի տարբեր ծայրերում են հիմա, հրաժեշտից թափված արցունքների հոսքի մեջ, շատ ու շատ թանկ ու հարազատ դարձած մարդկանց աչքերի ժպիտներում: Ջերմ, պինդ, տաք ու ամուր․․․

Լուսանկարը` Աննա Մխիթարյանի

Վերջին շրջանում զարմանալի խոսակցությունների եմ ականատես եղել։ Ցանկությունս մեծ էր կարծիքս արտահայտելու և իրականում իրավիճակին ճիշտ կողմից նայելու համար։

-Սերունդը փոխվել է, սաղ օրը էդ հեռախոսներով կխաղան, ի՞նչ գիտեն` պահմտոցին ի՞նչ է, յոթ քարն ի՞նչ է, գործնագործն ի՞նչ է…

-Էլ դու սուս, երկու հատ կնոպկա կսղմեն, գիտեն ըդիկ է խաղը։ Խաղը մեր վախտով էր, որ ոտներս արնոտ տուն կերթայինք, գընգնեինք, գելնեինք, կլացեինք: Հըմի` ի՞նչ։ Կլացեն, թե բա` խաղիս կյանքերը պրծավ կամ զարյադկես նստավ։

Իրականում սրտիս վրա ծանր էր նստել, ուզում էի կիսվել։

Լուսանկարը` Աննա Մխիթարյանի

Իրականում ես վերջին շրջանում ծանրաբեռնվածությանս պատճառով շատ եմ հոգնում ու քնկոտ եմ դարձել։ Այնքան եմ քնում, որ անգամ մայրս չի կարողանում ճիշտ ժամանակին արթնացնել։ Բայց հակառակ դրան, ես արթնանում եմ բարձր աղմուկից, գնդակի դմփդմփոցից, կամ էլ` «Աննա՜» գոռալուց։ Մի անգամ արթնացա այն մտադրությամբ, որ պետք է մի լավ նախատեմ այդ աղմուկի հերոսներին։ Ու այդ րոպեին ականջումս այդ խոսակցությունն էր։ Իրականում սերունդը փոխվել է, բայց իմ գյուղում չտեսա այդ փոփոխությունը։ Ճիշտ է, ասում են երկրում իրավիճակ է փոխվել, բայց մեզ մոտ ամեն բան նույնն է։ Այնքան հաճելի էր, երբ հակառակ այդ խոսակցությունների, փողոցով մեկ վազող ու խաղացող երեխաներ տեսա, լսեցի այդ աղմուկը։ Ամենացավոտ բանը մնաց այն, որ արդեն մեծ եմ։ Մեծացող տեսակս փոքր է մնացել։ Որքան էլ պարապմունքները շատ լինեն, ժամանակ կգտնվի մի կես ժամ դրսում խաղալու համար։ Ու հատկապես զարմացա այն ժամանակ, երբ խնդրեցի գեղեցիկ կանգնեն selfie անելու համար, բայց նրանք ասացին, թե խանգարում եմ իրենց խաղը։

Լուսանկարը` Աննա Մխիթարյանի

Սիրելիներս, մեր սերունդը դեռ խաղում է ձեր սիրելի ու հին խաղերը։ Ճիշտ է, երբեմն֊երբեմն խանգարում են համացանցն ու համակարգիչը, բայց միևնույն է, մինչև երեկոյան ուշ ժամ ես լսում եմ այդ գոռոցն ու աղմուկը։ Աշոցքում այնքան շատ են երեխաները, այնքան դրական էներգիա են հաղորդում շրջապատին, որ Աշոցքից հեռանալը անհնար է, թեկուզ մի քանի րոպեով։

Լուսանկարը` Աննա Մխիթարյանի

Դե ինչ, փոքր ինչ մեծացել եմ, չեմ կարող դեսուդեն վազվզել (դա գյուղի բացասական կողմն է, բարքեր, որոնց զոհն ենք մենք), բայց դե, դեռ մանուկ եմ ու խաղացել եմ ու կխաղամ…

-Ա՜խ, այս սերունդը, չեն թողնի մարդ հանգիստ հանգստանա…

Ամռանը Զարինջայի դաշտերում առատությունն ալիք է տալիս: Հուլիսին արևի շողերին շուլալվում է արտույտների երգը, թափվում հացահատիկի հասուն արտերին, ողջ գյուղի վրա: Զարինջայի իսկական օրերը հուլիսին են գալիս: Դա նաև այն ժամանակն է, երբ յուրաքանչյուր մարդ համակվում է հարազատ հողի թանկագին պտուղն անկորուստ հավաքելու պարտքով, անպատմելի հպարտությամբ: Եվ քանի դեռ կոմբայնը տեղ չի հասել, հողագործը շրջում է դաշտերում, այցելում ամեն մի հողակտոր, հմայվում հասկերի ծփանքով, առատությամբ:

Տիգրան Պարոնյանը՝ իմ պապիկը, լավ գիտե, որ հողագործի ջանքերը նժարվում, վաստակն իմաստավորվում է արտերի այդ հարստությամբ: Մի կոնֆերանսի ժամանակ պապիկիս հարցրել են. «Դուք ի՞նչ եք մտածում բերքահավաքի ժամանակ»: Նա շատ գեղեցիկ, իմաստալից պատասխան է տվել. «Մտածում եմ, որ առատ հացքաղը հողի իսկական, արժանի մեծարում է նշանակում: Հողագործներիս պարտքն է` հեկտարից առավելագույնը ստանալ: Ահա այս ցուցանիշով պետք է որոշվի մեր արժանապատվությունը»:

Որքա՜ն խորիմաստ, որքա՜ն ծանր է աշխատավոր մարդու խոսքը: Ի՜նչ լավ մարդիկ կան Զարինջայում: Պապիկս՝ հոր կողքին, կոմբայնի խցիկում նստած, արտ է գնացել: Տեսել, զգացել է, թե ինչ նվիրվածությամբ է հայրը հավաքում հայրենի դաշտերի հացը: Կոմբայնից վեր, արևի տաք վարսերի մեջ երգում էր արտույտը, իսկ կտրիչների առջևից թռչում էին լորերը:

Ի՜նչ գեղեցիկ, ի՜նչ թանկ են Զարինջայի օրերը: Եվ ի՜նչ լավ է, որ մարդ դեռ պատանեկան հասակից ամբողջ էությամբ սիրել է այն գործը, որը հետագայում դարձել է նրա կոչումը: Եվ հենց սա էր պատճառը, որ նա հասարակ մեխանիզատորից դարձավ գյուղի ամենաբարի և ամենայուրօրինակ գյուղապետը: Ճիշտ է, Աստված նրան շատ շուտ տարավ մեզանից, բայց նա ամեն վայրկյան մեզ հետ է: Ծնելով երեք արժանավայել զավակներ՝ Նարինեին,Հասմիկին և Լևոնին, նա դարձավ ամենից երջանիկը:

Նրանք մինչ օրս շարունակում են իրենց հոր արժանապատիվ գործը:

Լուսանկարը` Մարիամ Տոնոյանի

Վերջերս շատ եմ գրում ավանդույթների, սովորույթների մասին, և դա պատահական չէ, քանի որ Քյավառը Հայաստանի ամենաավանդապահ քաղաքներից մեկն է։ Իսկ Քյավառի ամենաավանդապահ բակերից մեկը մերն է։ Այստեղից անցնող տարիները իրենց հետ չեն տանում սերնդեսերունդ փոխանցվող ծեսերն ու արարողակարգերը, խաղերն ու ժամանցի «հնացած» տարբերակները։ Յոթ քար, կլաս, գործնագործ, պահմտոցի, ռեզին, ճամբար-միջոցառում… Մեր բակում այս խաղերին, փառք Աստծո, դեռ չեն փոխարինել հեռախոսներն ու համակարգիչները։ Հիշու՞մ եք մութ ու ցուրտ տարիները։ Մեր շքամուտքում պահպանվել է անգամ ավագների երեկոյան զբաղմունքը՝ լոտո, մրոցի, արդեն նաև մաֆիա։

Մեր բակում տարին 1-2 անգամ հետաքրքիր ու ինտերակտիվ միջոցառումներ են կազմակերպվում, իսկ տոները հատկապես փոքրերի համար իսկական խրախճանք են դառնում։

Կրտսեր սերնդի ամենասիրելի տոներից մեկը Համբարձման տոնն է։ Այս տոնի հետ կապված հետաքրքիր սովորույթներ են պահպանվել, որոնցից են` «Ջան գյուլում» երգելը, ջուր գողանալը, վիճակ հանելով բախտագուշակություն անելը և այլն։

Այս տարի տոնական միջոցառման կազմակերպիչը 8-րդ դասարանի աշակերտուհի Նատալին էր՝ բակի ամենաակտիվ, ամենաբարձրախոս, ամենանախաձեռնող երեխաներից մեկը։ Նա նախ հյուրերին ներկայացրեց տոնի քրիստոնեական, ապա՝ վիճակի կախարդական խորհուրդը։ Նրան հաջորդեցին ավելի փոքրիկները, ովքեր իրար հաջորդելով պատմեցին, որ Վիճակի տոնը խորհրդանշում է հասարակության և բնության կապը։ Համբարձման չորեքշաբթի լույս հինգշաբթի գիշերը համարվում էր զորության կախարդական գիշեր։ Մարդիկ հավատում էին, որ տարին մեկ անգամ Համբարձման գիշերը, աստղերը երկնակամարի տարբեր կողմերից գալիս, միանում, ջերմ համբուրվում ու վերադառնում են իրենց տեղերը։ Այդ համբույրին ականատես մարդկանց երազանքները իբրև կատարվում էին։ Համբարձման տոնին տղաները մրցում էին ուժով, իսկ աղջիկները տոնին նախորդող երեկոյան անխոս պետք է 7 աղբյուրից ջուր գողանային, 7 տարբեր ծաղիկներ ու 7 քարեր լցնեին տարայի մեջ ու  թողնեին բաց երկնքի տակ։ Իսկ հաջորդ օրը վիճակ գցեին՝ իմանալու համար այդ տարում իրենց ինչ է սպասվում։

Լուսանկարը` Մարիամ Տոնոյանի

Միջոցառման ընթացքում վիճակահանությամբ ընտրվեց հարսիկը՝ նա, ով համապատասխան կանխատեսումից, խրատից կամ բարեմաղթանքից հետո պետք է ջրով լի տարայից հաներ վիճակին մասնակցող աղջիկների իրերը։

-Էսօր մեզ Համբարձում ա,

Աստծուն փառքի բարձըմ ա,

Քրիստոս երկինք համբարձավ,

Ողջիս բախտը բացվըմ ա։

-Համբարձման երկուշաբթին

Կռվան երկու տեքերկին…

Բակային փոքրիկ միջոցառումը համեմված էր նաև ազգային երգ ու պարով, խաղերով ու մրցույթներով։

Լուսանկարը` Մարիամ Տոնոյանի

Մեր օրերում Համբարձման վիճակը, Ջան գյուլումը համարյա մոռացվել են և մնացել են միայն ուխտագնացությունների սովորույթները, բայց եթե յուրաքանչյուր բնակավայրի մեկ-երկու բակում փոքրերը կազմակերպեն նման միջոցառումներ, մեր ազգային տոները, արժեքները ծեսերն ու ավանդույթները մոռացության չեն մատնվի։