Սովորական օր էր։ Մեկը դասն էր կրկնում, մեկը պատմում էր նախորդ օրը դիտած մարտաֆիլմը․․․ Դե, ես էլ, սովորականի նման, կրկնում էի պատմության դժվար հիշվող բառերը․ ինտերվենցիա, ալ Մալիք, Սալահ-ադ-Դին, ինդուլգենցիա․․․ Հանկարծ նկատեցի, որ դաս կրկնող չկա․ ես եմ ու իմ գրքերը (չհաշված պայուսակը ու գրասեղանը)։ Մի անկյունում բոլորը վախեցած հայացքով իրար էին նայում։

-Երեխեք, երեկ «Վեստի»-ով ասել են, որ երկնաքար է գալիս մեր վրա,- ասում էր աղջիկներից մեկը։

-Հովանոցդ բաց, որ գլխիդ չընկնի,- փորձեց ծաղրել մեր կատակասեր ընկերը։

Բայց այս անգամ ոչ ոք չծիծաղեց։

-Ի՞նչ ենք անելու,- սարսափած կրկնում էին բոլորը։

Առաջարկներ եղան, բայց ոչ ոք աշխարհը չէր կարող փրկել։

Որոշեցին գոնե լավ սովորել, ավարտել կիսատ թողած գործերը։

Ով չէր կարդում, սկսեց կարդալ, ով վատ էր սովորում, սկսեց լավ սովորել, ով պարտքեր ուներ, վերադարձրեց․․․

Բայց մի երկու օր հետո իմացանք, որ ինչ-որ մեկը կատակ է արել։ Ոչ մի երկնաքար էլ չի գալիս։ Միանգամից հանգստացանք, և կյանքը մտավ սովորական հունի մեջ, մատյանում ավելացան «երկուսները», իսկ տղաների աչքերի տակ՝ կապտուկները։ Հաշտվել կհասցնենք, ի՞նչ ունենք շտապելու։

Գևորգ Մանթաշյան, 12 տարեկան 

2001 թվական

-Ես մինչև էս գյուղը չշենացնեմ, մեռնողը չեմ,- ասում էր Խաչիկը:

Առանձնապես ջահել չէր, կյանքը վաղուց թաղել էր ամեն խաղողի վազի հետ, բայց ասում էր, որ պատմությունը մի անգամ էդպիսի երկարակեցություն տեսել է` Սիմեոն ծերունու օրինակով: Մտածում էր, որ Սիմեոնի նպատակից մի քիչ է պակաս սուրբ իր նպատակը, որովհետև կյանքում մի գյուղ ուներ ու մի կիսակառույց տուն` մեջը լիքը սրբապատկեր:

Մի աղջիկ ուներ, վաղուց մարդի էր տվել, երբեմն գալիս էր, հիմնականում՝ չէ, բայց Խաչիկը չէր նեղանում՝ մարդի տվեցիր, էլ քոնը չի, պահանջելու բան էլ չունեմ: Իրեն իր հողն էլ էր հերիք, մի մարգ լոլիկը, մի քանի շիթիլ վարունգն ու լոբին: Կարևորը խաղողն էր, որ օղի ու գինի էր դառնում: Գյուղի քեֆչիները Խաչիկի մշտական հաճախորդներն էին. «Հոպար, ամենալավ արաղը դու ես սարքում, մահ ա»:

Փողոցի տղամարդկանց գլուխգովան խոսակցություններին չէր մասնակցում, երբեմն Գևորգն էր հունից հանում, չէր դիմանում.

-Այտա, դու մի հատ քո գոմի կրիշը սարքի․ մի տարի ա՝ չռում ա, նոր անցի երկրի տնտեսությանը:

Ամբողջ օրը ինքն ու Գևորգը միասին էին, բայց երբ տեսնեիր, վիճում էին: Հարցնում էին․

-Հերիք չի՞ իրար միս ուտեք։ Խաչի՛կ, ո՞նց ես մինչև հիմա Գևորգի հետ ընկերություն անում։

-Շան տղեն օղորմածիկ կնոջս ա հիշացնում. ամբողջ օրը ինքնամոռաց խոսում ա` մեջը իմաստ չկա:

Ամեն ինչ կտաներ, բայց երբ տեսնում էր, որ աղբ են թափում գյուղի փողոցներում, իրեն կորցնում էր: Բարկանում էր երեխեքի վրա, պատասխանում էին․

-Ձյաձ Խաչիկ, մենք էլ հո քո նման հայրենասեր չենք։

Ավելի էր բարկանում․

-Խո՛զ մի եղեք, խո՛զ, ձեր հայրենասիրությունը ձեզ կպնի:

Ինքն էլ առանձնապես երբեք չէր խոսում հայրենիքի մասին, առիթների ժամանակ ամեն երկրորդ բաժակին զինվորների կենացը խմողներին խեթ-խեթ էր նայում, մոտ ընկերներին երբեմն սաստում էր` նստի տեղդ, թիթի՛զ լակոտ, խմել եք ուզում, խմեք, հայրենիքն ու զինվորներին ձեզ մահանա մի արեք:

Գյուղի ծառուղու ծառերը ամեն ջրերը տալուն հետ ջրում էր: Որ անցնում էին կողքով, ասում էին` ապրես, ասում էր` դաշտս ջրելու չլինեի, հո չէի ջրի, գիտեք պե՞տքս ա: Բայց ավելորդ համեստությամբ միայն իրեն էր խաբում. իր դաշտը մեկ կիլոմետրանոց ծառուղու ամենասկզբում էր, ինքը մինչև վերջ ջրում էր: Գյուղապետին ամեն տեսնելիս ասում էր` լույսերը ե՞րբ եք քաշելու, մեր փողոցի Վահրամը ամեն իրիկուն խմած, փողոցի ստոլբաները հաշվելով ա հասնում տուն: Բայց հո դարդը Վահրամը չէ՞ր, ինքն էս գյուղը պիտի շենացներ, նոր գնար կնոջ մոտ:

Մի Խաչիկ, հազար ու մի խնդիր գյուղում, ո՞րը լուծեր: Բայց պայքարող տեսակ էր. հույս էլ չլիներ, ինքն ասում էր` լավ կլինի: Հենց էնպես չէր շպրտում էդ բառերը, սրտից էր ասում, հավատում էր: Ինքը հավատաց, իրեն չհավատացին, բայց էդ լավ լինելը ինքն էդպես էլ չտեսավ, իրեն չհավատացողները տեսան, բայց արդեն մի քիչ ուշ էր:

Փողոցի առաջին լույսերը Խաչիկենց տան բակից սկսած քաշեցին։ Չնայած՝ տունը լքված էր, բայց փողոցի երկրորդ տունն էր, գյուղապետն էլ ասում էր` թող տեսնի Խաչիկը, հոգին հանգստանա, փողոցի լույսեր ասելով գնաց էդ մարդը:

Գյուղը չհասցրեց շենացնել․ մի քիչ ուշ էր սկսել, բայց հարևանները որպես գյուղի նվիրյալ էին հիշում, Գևորգն էլ խոստովանում էր․

-Ինքը գոնե խոսում էր, բողոքում էր, մի բան ուզում էր անել, իսկ մենք ամբողջ կյանքում մենակ կենաց ասող մնացինք:

Շորժա՝ գողտրիկ ու արևոտ մի գյուղ, որին գրկել ու գրկած պահում են երեք հսկա լեռներ, և ինչպես մայրը կպաշտպաներ իր զավակին, այնպես էլ նրանք են պաշտպանում մանկության հուշերով լի բնակավայրս: Չորրորդ կողմից գյուղը շրջապատված է Գեղամա թագուհու ջրերով: Հանգիստ, քաղաքային եռուզեռից հեռու մի փոքրիկ գյուղ է Շորժան, բայց և այնքան ջերմություն կա այստեղ, այնքան ուրախություն, կարոտել եմ գյուղիս ամեն մի ծառը, ծաղիկը, օդն եմ կարոտել, արևածագն ու մայրամուտը:

Երկու տարի է անցել այն օրից, ինչ ավարտել եմ դպրոցս, բայց այնքան եմ ուզում նորից աշակերտ լինել, սեղանների վրա փորագրել իմ ու մտերիմ ընկերուհուս անունները, ուսուցիչներիս եմ կարոտել, ուզում եմ բարկացնել նրանց, իսկ հետո ներողություն հայցող, անմեղ հայացքով նայել նրանց ու ժպտալ:

Բնակավայրս առանձնանում է մյուս բնակավայրերից իր բնակչության ունեցած մարդկային որակներով ու չափանիշներով: Այստեղ մարդիկ ապրում են միմյանց հետ հաշտ ու համերաշխ: Հարկ եղած դեպքում թև ու թիկունք լինելով մեկը մյուսին։

Մի քիչ էլ խոսեմ Գեղամա գեղեցկուհու մասին: Այնպես եմ ուզում քնել ու առավոտյան արթնանալով իմ սենյակում՝ ձգել վարագույրը մի կողմ ու տեսնել արևի առաջին շողերից փայլող ու ժպտացող հարազատ դարձած լիճը: Այն օրվա տարբեր ժամերին տարբեր երանգներ է ստանում՝ մեկ կապույտ է, ինչպես ջինջ երկինքը, մեկ զմրուխտի է նմանվում, իսկ քամու ժամանակ գորշ գույն ստացած ափերն է ծեծում:

Ինչպես արդեն ասացի՝ Շորժան երեք կողմից շրջապատված է իր անդորրը հսկող սարերով, որոնցից մեկի գագաթին կա մի հինավուրց, կիսաքանդ եկեղեցի, որտեղից կարծես Աստծո աչքը հսկի գյուղն ու բնակիչներին: Այսօր զբոսաշրջության կարևոր կենտրոններից մեկն է դարձել բնակավայրս: Ահա և Շորժան (ի դեպ, թարգմանաբար նշանակում է հույս):

Սիրում եմ Շորժան՝ բնակավայրս, իմ ծննդավայրը:

Այսօր էլ ուզում եմ խոսել ինձ պատահած ամենահիշարժան դեպքերից մեկի՝ «Ջինիշյան հիշատակի հիմնադրամ»-ի կողմից անցկացվող բանավեճերի ճամբարի մասին: Երեք օր, հա, կարճ ժամանակ էր, բայց ես այնքան շատ հիշողություններ ունեմ, որ եթե սկսեմ բոլորը պատմել, քեզ կթվա, թե երեք շաբաթ եմ էնտեղ եղել: Սա այն բացառիկ դեպքերից էր, երբ ուզում ես ժամանակը հետ տալ: Լավ, չխոսեմ իմ էմոցիաների մասին, այլ սկզբից ասեմ, թե ինչ բանավեճերի մասին է խոսքը:

Երևի դեկտեմբերն էր, լավ չեմ հիշում, երբ մեր դպրոցում սկսվեց բանավեճի դպրոցական փուլը: Երբ նոր էի լսում բանավեճին մասնակցելու մասին, ես անգամ պատկերացում չունեի, թե ոնց են բանավեճ անցկացնում: Բանավիճում էինք իրար դեմ: Ու ամեն անգամ անցկացվող բանավեճից հետո, երբ մեզ բացատրում էին ու սովորեցնում, մենք ավելի էինք ոգևորվում: Հետո արդեն բանավիճում էինք ուրիշ գյուղի, քաղաքի, դպրոցի աշակերտների հետ` պատկերացում չունենալով անգամ, որ մասնակցելու ենք հանրապետական մրցաշարին:

Խոսեմ անձնակազմի մասին: Բոլոր դատավորների, ժամապահների, կազմակերպիչների` այդ երեք օրվա ընթացքում մեզ տված գիտելիքը որոշիչ է լինելու մեզ համար հետագայում, ապագայում, վստահ եմ, պետք է գալու: Դատավորները, եթե սա կարդան, կասեն՝ քո` «վստահ եմ» ասելով մյուսներին չես ապացուցի, փաստեր են պետք: Հիմա ասեմ: Ես սովորել եմ խոսքս ճիշտ, հստակ ու գրագետ դարձնել: Սովորել եմ իմ ունեցած փաստերը օգտագործել արդյունավետ: Սովորել եմ հակապնդել այնպես, որ դիպուկ լինի: Դատավորներից Անժելան սովորեցրել է հակապնդել, այլ ոչ թե հակաճառել: Սովորել եմ լինել ինքնավստահ ու համարձակ, ինչը ելույթ ունենալիս կարևոր է: Չնայած այն բանին, որ բոլորս էլ ունենք մեր էթիկան, դատավորները մեզ նաև դա են սովորեցրել: Սովորեցրել են հեգնական վերաբերմունք ցույց չտալ դիմացինի հետ բանավիճելու ժամանակ: Սովորեցրել են լսել ընդդիմախոս թիմին` անկախ այն բանից, մենք նրանց դիրքորոշման հետ համաձայն ենք, թե ոչ:

Դատավորներն ու կազմակերպիչները անսահման համբերություն ունեցող մեր մեծ ընկերներից են, ու ինչպես ասում են բոլորը՝ անաչառ են: Նրանք ոչ թե քննադատում են քո սխալները ու այնպես անում, որ դու քեզ թերի զգաս, այլ օգնում են, որ դու քո սխալների վրա սովորելով` ավելիին հասնես: Մենք հասկացանք, որ էական չէ` դու պարտվում ես, թե հաղթում, կարևորը, որ նրանք քեզ սիրում են բոլորի չափ հավասար ու ասում, որ հաղթողներ ու պարտվողներ չկան:

Ինչպես ասում էր ընկեր Արտոն, սա էն եզակի դեպքերից է, երբ մենք կարող ենք ընկերներ ձեռք բերել տարբեր մարզերից ու մենք հիմա ունենք լավ ընկերներ:

Մի բան էլ ասեմ ու վերջ: Ամենահավես պահերից մեկն այն էր, երբ քեզ 17.am-ի շնորհիվ գիտեին, կամ ունեինք ընդհանուր ծանոթներ, որոնք 17-ցի էին: Ի դեպ, դա էլ է հպարտանալու տեղիք տալիս:

Քանի որ ես մեր սիրելի դատավորների ու կազմակերպիչների հետ չունեցա նկար, դրա փոխարեն կտեսնեք իմ արած լուսանկարը, որտեղ մեր դատավորներն են ու կազմապերպիչները, բայց ոչ բոլորը:

Շնորհավորում եմ բոլորիս, հատկապես` Արմավիրի թիմին` հաղթելու առիթով: Իսկ մյուս բանավիճողներին լիքը հաջողություններ եմ ցանկանում:

Մարդ արարածը զգացմունքային է։ Ինչքան էլ լինեն մարդիկ, որոնց որակենք որպես անզգա, սառը, այնուամենայնիվ մենք բոլորս էլ ինչ որ բան զգում ենք։ Բայց հատկանշական է, որ երջանիկ զգալու դեպքում մենք դա չենք ֆիքսում, երջանիկ զգալիս, երբեք չգիտենք, որ հենց դա է երջանկությունը։
Երջանիկ լինելու պատճառները տարբեր մարդկանց համար տարբեր են։ Մեկին շատ բան է պետք, որ նա ասի, որ երջանիկ է, մյուսին, ընդհակառակը` շատ քիչ բան։ Ինչու՞ լինել երջանիկ, դե որովհետև կյանքը հենց երջանիկ պահերի հանրագումարն է։ Ասել է թե, եթե ուզում ես ապրել, ապա երջանիկ եղիր։

Մենք ամեն ինչի համար պատճառներ ենք փնտրում, բայց կարծում եմ, որ երջանիկ լինելը այն քիչ բաներից է, որի համար մեծ հաշվով պատճառ պետք չէ, մանավանդ այն դեպքում, որ մենք չենք էլ զգալու երջանիկ եղած պահը։

Կարելի է երջանիկ լինել ասենք, միայն նրա համար, որ կանք, որ հնարավորություն ունենք զգալու, տեսնելու, վայելելու մեր հարազատների ներկայությունն ու լինելիությունը, որ այս աշխարհում ունենք հազարավոր հնարավորություններ։
Այսպիսով երջանկությունը պետք է փնտրել մանրուքների ու մանրամասնությունների մեջ, պետք է փորձել ժպիտով ու լավատեսությամբ նայել ամեն ինչին ու բոլորին և հասկանալ, որ երջանիկ չլինելու պատճառները կարելի է ոչնչացնել միայն երջանիկ լինելով։

Դե ինչ, ժպտանք, ապրենք և չմոռանանք` տխրել կարող են բոլորը, բայց երջանիկ լինել հաջողվում է քչերին։

Գիրքը մարդու ամենամտերիմ ընկերն է: Գիրք կարդալիս ինքդ մտնում ես գրքի մեջ և քեզ պատկերացնում ես գրքի հերոսի տեղում: Սկսում ես ընթերցելու հետ մեկտեղ մտածել, թե ինքդ ինչպե՞ս կվարվեիր տվյալ պարագայում: Գրքի մասին Խուլիան Բարնեսը ասել է. «Գրքերն ասում են՝ նա այսպես արեց, որովհետև… Կյանքն ուղղակի ասում է, որ նա այդպես արեց: Գրքերն այն վայրն են, որտեղ ամեն ինչ իր բացատրությունն է գտնում, նույնիսկ կյանքը, որտեղ չկա ոչ մի բացատրություն: Այնպես որ, ես չեմ զարմանում, որ շատ մարդիկ գրքերն են նախընտրում»։

Ես նույնպես նախընտրում եմ գիրքը ու ինձ պես շատերն էլ են գրքերի կողմնակից: Ընթերցանությունը օգնում է մարդուն հանգստանալ: Գյուղում ընթերցանությունը մեծ տեղ ունի, որովհետև գյուղում այդքան էլ անելու բան չկա: Դպրոցում, երբ ազատ ժամ է լինում, երեխաները ուզում են ընթերցել ինչ-որ մի գիրք։ Մտնելով գրադարան՝ մտափոխվում են և դուրս գալիս: Իսկ գիտե՞ք՝ ինչու: Որովհետև մեր դպրոցում չկա այնպիսի գրադարան, որը այցելելով հաճույք կստանաս, և ընթերցելն ավելի հաճելի կլինի: Բայց, ցավոք, մենք չենք ունեցել և չունենք մեր երազած գրադարանը: Գրադարանը գտնվել և գտնվում է խղճուկ վիճակում: Այդ ամենը տեսնելով՝ ուսուցչուհիս՝ Ռուզաննա Խուրշուդյանը, մեզ առաջարկեց մասնակցել «Հայաստանի պատանեկան նվաճումներ»-ի կազմակերպած մրցույթին, որը հաղթելու դեպքում մեզ կհովանավորեին, և մենք կստեղծեինք մեր երազած գրադարանը: Մասնակցեցինք, իրականացրինք լիքը ծրագրեր, որպեսզի արժանանանք Արմենուհի Հովհաննիսյանի, Րաֆֆի Հովհաննիսյանի և Էդգար Փոլի հավանությանը: Եվ մենք դա արեցինք, մենք հաղթեցինք:

Մեզ տվեցին 150.000 դրամ գումար, և մենք այդ գումարին ավելացրեցինք մեր կատարած ծրագրերի շահույթը և գնացինք գրքեր գնելու: Գնեցինք տարբեր գրքեր՝ և՛ պատմական, և՛ փիլիսոփայական, և՛ գեղարվեստական: Մեր դպրոց այցելեց Արմենուհի Հովհաննիսյանը, տեսավ մեր գրադարանը, շնորհավորեց և շնորհակալություն հայտնեց մեզ մեր կատարած աշխատանքի համար:
Արդեն մեկ տարի է անցել այդ օրվանից, բայց մեր գրադարանը էլի նույն խղճուկ վիճակում է: Մեր գնած գրքերից կգտնես ընդամենը մի քանի գիրք և ոչ ավելի, գրքերի մեծ մասը անխղճորեն թափված է գետնին՝ կեղտի ու փոշու մեջ: Մարդիկ դարձել են սառը ու անտարբեր թե՛ դպրոցի, թե՛ աշակերտների, և թե՛ գրքերի նկատմամբ:

Այսօր հասկացանք, որ մեր կատարած աշխատանքը ապարդյուն էր: Մենք մեր կաշվի վրա զգացինք անտարբերությունը գրքերի նկատմամբ, պատասխանատվության զգացում չունենալը: Մենք չենք ունենա այնպիսի գրադարան, ինչպիսին միշտ երազել ենք՝ մեծ, գեղեցիկ կահավորված, լիքը գրքերով՝ տարբեր ժանրերի, օտարազգի գրողների, պատմական: Չենք ունենալու այդպիսի գրադարան, մենք, գրադարան մտնելով, հանգստություն ու հաճույք չենք զգալու: Այսօր հասկանում ենք, որ այլևս գիրքը մարդու մտերիմ ընկերը չէ, որովհետև գիրքը արդեն անտեսված է շատ մարդկանց կողմից: Իսկ մեր կատարած աշխատանքը վատ վախճան ունեցավ: Եվ մեր շատ հարցեր մնացին անպատասխան՝ որտե՞ղ է մեր գնած գրքերի մեծ մասը, ինչո՞ւ մեր գրադարանը նորից վերադարձավ նույն վիճակին, և ինչո՞ւ գիրքը անտեսվեց շատերի կողմից, ինչո՞ւ ենք մենք վճարում դրա դիմաց՝ չունենալով գրադարան։