Նորից լուռ նայում ես ինձ: Չե՞ս հոգնել այս լռությունից: Ու ես ամեն օր անցնում եմ քո կողքով, ու  դու ամեն օր լուռ նայում ես: Միթե՞ ես քեզ այս ժամանակահատվածում ցավ չեմ պատճառել: Պատճառել եմ, գիտեմ, բայց դու միշտ լռել ես: Միթե՞ ցավից չես ցանկացել բղավել, երբ պոկում էի տերևներդ, երբ բարձրանում էի ճյուղերիդ վրա ու անփութությունից կոտրում էի նրանց, մի՞թե այդ ժամանակ ևս չես ուզել բղավել: Կներես. նեղացել ես, գիտեմ, առաջ շատ ժամանակ էի այստեղ` քո ստվերի տակ անցկացնում, իսկ հիմա… Հիմա ժամանակ չունեմ, ո´չ  խաբեցի, ժամանակ չունենալը արդեն «շաբլոն» դարձած սուտ է, ժամանակ ստեղծելը դժվար չէ. ուղղակի ուրիշ պատճառ չգտա ինձ արդարացնելու համար: Գիտեմ, ինձ պես կարոտել էս այն օրերը, երբ ես անհոգ խաղում էի քո ստվերի տակ, երբ շունիկիս` Գրաֆչիկի հետ թավալվում էինք գետնին թափված քո չորացած տերևների մեջ, երբ հայրիկս ինձ սովորեցնում էր բարձրանալ քո ճյուղերին, երբ նստում էի այս նույն քարին ու խոսում էի քո հետ, պատմում էի, թե ինչ եմ երազում… Այո, կարոտել եմ: Դու կարծես մի դուռ լինես դեպի իմ հիշողությունները: Նայելով քեզ, հիշում եմ այդ օրերը և ժպտում: Բայց կա մի հիշողություն, որը ես միշտ թախծով ու մարմնի սարսուռով եմ հիշում: Հիշո՞ւմ ես այն ագռավին, այո-այո, որ հենց քո ստվերի տակ  հարձակվել էր խեղճ ճնճղուկի վրա, այն ճնճղուկի, որը քո ճյուղի վրա գտնվող բնից էր ընկել: Հիշո՞ւմ ես՝ ինչպես մեկ հարվածով  գետնին տապալեցի նրան, որպեսզի փրկեմ ճնճղուկին նրա ճանկերից: Հիշո՞ւմ ես իմ դեմքի արտահայտությունը, երբ տեսա փոքրիկ ու անօգնական ճնճղուկին, որը հազիվ էր շարժվում: Ես դաժանությամբ էի լցված, երևի հենց այդ դաժանությունը ինձ ստիպեց ագռավի ոտքից պարան կապել, իսկ պարանի մյուս ծայրից քար կապել և տանել փոսի մեջ գցել նրան: Չգիտեմ ինչու այդպես վարվեցի, մի կողմից դա դաժանության նշան էր, բայց ես մտածում էի, որ այդպես ես կփրկեմ էլի շատ ճնճղուկների այդ ագռավի ճանկերից: Ես ագռավի մեջ տեսնում էի դաժանություն, չնկատելով, որ ես ինքս դաժանություն եմ անում: Երբ գցեցի փոսը կանգնել ու դառը հայացքով նայում էի այդ ագռավին,  ու նորից հարց է առաջանում մեջս, ախր, ինչո՞ւ…

Չգիտեմ ինչու, բայց քեզ նայելով միշտ այդ պատմությունն եմ հիշում, աչքիս առջև գալիս է այդ տեսարանը: Այդ ժամանակ ես երկու տարեկան էի, երբ իմ հասակակից աղջիկները տիկնիկներով էին խաղում և մտածում էին, որ կյանքը վարդագույն է, շատերը անգամ քայլել կամ խոսել չգիտեին, ես այդ տարիքում արդեն հասկացել էի, որ մեծերը և ուժեղները միշտ նեղացնում են փոքրերին և թույլերին: Ես արդեն հասկացել էի, որ մենք կորցնում ենք մեզ հարազատ մարդկանց, և որ որքան էլ բարձր բղավենք ու կանչենք նրանց, նրանք չեն արթնանա: Ես այդ ամենը միայնակ եմ հասկացել, ինքս ինձ վրա զարմանում եմ: Երևի պապիկիս կորցնելը հենց առաջին հարվածն էր, իսկ սա` երկրորդը: Հարված, որը ստիպեց ինձ ուրիշ կերպ ընդունել կյանքը:
Ագռավը նեղացնում էր ճնճղուկին, իսկ ես ճնճղուկին փրկելու համար դաժանորեն վարվեցի ագռավի հետ, չգիտեմ արդյո՞ք որևէ կերպ հնարավոր է արդարացնել իմ այդ արարքը: Ո´չ: Անհնար է, քանի որ ես ինքս ինձ չեմ կարողանում արդարացնել: Այդ օրը ես ուզում էի մայրիկին պատմել ինձ հետ կատարվածը, բայց մի պահ հետ կանգնեցի՝ մտածելով, որ մայրիկը չի հասկանա իմ այդ քայլը: Երևի վախենում էի: Չեմ կարողանում ուղեղիցս դա հանել, էհ, չգիտեմ:

Հիմա ինչ-որ մեկը, եթե ինձ այստեղ տեսնի, կմտածի՝ այս աղջիկը գժվել է. նստած ծառի հետ է խոսում և հետն էլ, արցունքներն է սրբում: Ես գնամ, բայց մի օր նորից կգամ, կնստեմ այս քարին` քո առջև, նորից կհիշեմ այն, ինչ կատարվել է, բայց խնդրում եմ, այդ անգամ չլռես: Դու բավականին ժամանակ լռել ես, արդեն ժամանակն է խոսելու:

Հ.Գ Ծառը, որի հետ խոսում էի, գտնվում է մեր տան հետևի բակում: Տարօրինակ չթվա, ես մանկուց խոսում էի այդ ծառի հետ: Պատմությունը, որը ինձ հանգիստ չի տալիս, հենց այդ նույն ծառի ստվերի տակ է եղել, ու այդ պատմությունը մեկ-երկու հոգի գիտեն, թեկուզ նրանք էլ չգիտեն, թե ես իրականում ինչ եմ զգացել դա անելիս: Մայրիկին մի օր պատմեցի, ու նա ուղղակի ասաց, որ փոքր եմ եղել ու չեմ հասկացել: Փոքր եմ եղել, դա ճիշտ է, բայց, որ չեմ հասկացել, թե ինչ եմ անում, դա սուտ է: Ես լավ հասկանում էի, բայց … Չկա ոչ մի բայց: Լավ կլիներ, որ ես դա մոռանայի:

Իմ հոդվածներից մեկում գրել էի իմ ճանապարհին հանդիպող սարսափների՝ շների մասին: Բայց գիտե՞ք, որ շներով շարքը չի սահմանափակվում: Ուղղակի այս մյուս սարսափը սեզոնային է, այն գործում է միայն գարնանը և ամռանը: Լավ, հերիք չարաշահեմ ձեր համբերությունը և ասեմ, որ մեր պատմության հերոսները մեր գյուղի կովերն են: Ինչպես գիտեք, հենց գարունը գալիս է, և կանաչով է ծածկում դաշտերը, բոլորn իրենց նախիրները տանում են արածեցնելու: Եվ քանի որ կովերի համար հատուկ ճանապարհ չկա, ստիպված եմ լինում միշտ բախվել այս խնդրին: Նրանք գրավում են ամբողջ ճանապարհը ու տեղ չեն թողնում, որ անցնես: Ցրվում են ու անկանոն առաջ գալիս այնպես, որ երբեք չես պատկերացնի նրանց մոտավոր ուղղությունը: Իսկ ինչ վերաբերում է նախրապաններին, ապա նրանք բավական հետ են մնում և նույնիսկ չեն էլ երևում, որպեսզի կարողանան մի քիչ հանգստություն ներշնչել քեզ:

Հենց երեկ ճանապարհին իմ հետևից մի նախիր էր գալիս, ու ես արագ-արագ գնում էի, որ ինձ չհասնեն: Ու մեկ էլ մի նախիր էլ դիմացից հայտնվեց: Ես հայտնվեցի երկու նախիրների արանքում, ու մինչև նրանք անցան, ես կես մարդ դարձա:

Ոչ մի կերպ չեմ կարողանում անգամ տարբեր ժամերի դուրս գալով՝ չհանդիպել նրանց:

Եթե անգամ դուք մտածեք, թե սա մանկական շարադրության է նման, և ձեր դեմքին երևա մի ժպիտ, որը ծածկում է ներքին մի ծիծաղ, ապա ես կհամաձայնեմ ձեզ հետ: Բայց սա «Սառցե» լճի իմ առասպելն է եղել դեռ շատ վաղուց…

Տարիներ են անցել այն օրից, երբ հասկացա, որ անտառը ինչ-որ մեկի կանաչ երազն է, որ այն ամենը, ինչն արմատներ է ձգում, դառնում է ավելի թարմ՝ դարերի փոշոտ հայացքի ներքո, մեր էությունը դարձնում է ավելի մաքուր ու հստակ, երբեք չի կարող պարտվել:

Դա իմ ու անտառի առաջին բախումն էր: Եկեք տեղափոխվենք մոտ 1930 օր հետ և սկսենք ամենասկզբից: Մեքենան սլանում էր բավականին արագ, և ես հազիվ էի հանդուրժում երկու եղբայրներիս անհանգիստ շարժումները՝ ապակին իջեցնելու նպատակով: Գյուղի սևացած կտուրներին հաջորդեցին չվերջացող ծառերի շղթան ու խորդուբորդ ճանապարհից բարձրացող փոշին, որ միևնույնն էին իմ ծույլ հայացքի համար: Մոտ կես ժամ հետո մեքենան կանգ առավ, ու լսվեցին գոհունակության ճիչեր: Այդ տեղը, հավանաբար, անտառի այն գողտրիկ վայրերից էր, որտեղ թվում է՝ անիվներից բարձրացած փոշին ու շարժիչի ձայնը երբեք չէին հասել: Այդ հատվածը մի կլոր բեմի էր նման, որի շուրջ միակ ունկնդիր ծառերը երբեմն-երբեմն ականատես էին լինում թատերական մի ներկայացման, որ կոչվում էր «Դատարկության շշուկները»: Մի ժամանակ այնտեղ ձյուն է եղել, մի ուրիշ ժամանակ՝ արևն է երգել ու ապրել, մեկ այլ ժամանակ՝ անձրևը: Բեմից քիչ այն կողմ ծովն էր, որ կենդանի էր պահում օրը: Հորեղբայրս երբեմն-երբեմն կրկնում էր՝ այստեղ գայլեր են եղել: Ի հակադրություն իմ վախի՝ երազում էի տեսնել գայլերին, որոնք իրենց դեղին աչքերով կճեղքեին անտառի վրա իջած ծանր մշուշը: Երազում էի տեսնել անտառի թագավորին, որ իմ մանկական պատկերացմամբ ծառե մարմին կունենար, մամուռով պատված ու գունազրկված մի թագ: Նա կկարողանար ինձ պահել իր հսկայական ափի մեջ ու կտաներ ամենաբարձր ծառերի գագաթների մոտ, հսկայական ու պաղ ժայռերի մոտ կտաներ ու վերջապես՝ ծով, և ես ընդմիշտ կպահեի երկնքի ձայնը իմ ականջներում: Անտառի մշուշե ժպիտը ու գայլի ոռնոցը կդառնային «սառցե» լճի իմ առասպելը, որովհետև այդ օրը ոչ միայն արմատավորվեց իմ մանկական հիշողության մեջ, այլ փոխեց իմ հայացքը դեպի բնությունը, իմ ներսում առկա գեղեցիկ, բայց սառցե լիճը սկսեց աստիճանաբար հալվել, իմ ներսում արձագանքում են դեռ անտառի ձայները: Իմ ոսկե հիշողությունը, ծառերը՝ երկնքի կրծքի մեջ խրված, ծովը՝ հողի գրկում նիրհող, հավերժական են…

Ես անընդհատ նայում էի անտառի խորքերը ու փորձում էի նշմարել կամ պատկերացնել նրա՝ թագավորի ձեռքը, որ կկանչեր ինձ՝ իր կարմիր քար ունեցող արծաթե մատանին ցուցամատին հագցրած: Լավ եմ հիշում, թե ոնց ցանկացա վազել՝ թողնելով բոլորին, բայց իմ մանկական վախերը թույլ չտվեցին:

Նստեցինք մեքենան, բոլորը սունկ էին հավաքել՝ բացի ինձնից: Անմիջապես իջեցրի ապակին, որ շնչեմ անտառի օդն ու վերջին անգամ նայեմ հեռուն՝ խույս տալու համար իմ հիասթափությունից: Տարիներ անց միայն կարդացի Չինգիզ Այթմատովի «Սպիտակ շոգենավը», որի հերոսը այդ ժամանակ իմ տարիքին էր: Նա վազեց դեպի ծովն ու ձուկ դառնալով՝ լողաց հեռո՜ւ-հեռո՜ւ: Ո՞վ գիտե, եթե ես այն ժամանակ չվախենայի և վազեի դեպի անտառի խորքը, կկարողանայի՞ արդյոք թռչել, և հանդիպելով անտառի թագավորին՝ կգնայի՞ հեռո՜ւ-հեռո՜ւ:

Ես այդ օրը կարողացա իմ ներսում առկա սառցե լիճը հալեցնել, բայց չգիտեմ՝ դեռ որքան կարձագանքեն իմ մեջ անտառի ձայները: Բայց եթե չցրեք ձեր մեջ նստած թանձր մշուշը, ապա չզարմանաք, երբ այնտեղ հայտնաբերեք գայլերի մի ամբողջ ոհմակ:

Աշխարհում քիչ են պայքարող մարդիկ: Մարդիկ, ովքեր ձգտում են ավելիին հասնել, անկախ այն բանից, թե ինչ փորձություններ է պատրաստել կյանքը իրենց համար: Մարդիկ կան պայքարում են սովորելու համար: Շրջապատի մարդկանցից կգտնվի մեկը, ում կյանքը ինչքան էլ հարվածի տարբեր կողմերից, նա, միևնույն է, ոտքի կկանգնի: Մեր դրախտային Դարբասում ապրում է հրաշալի երիտասարդ, ում մասին այսօր ուզում եմ պատմել:

Վրեժ Կարապետյան

26-ամյա երիտասարդ, ով անցել է բազմաթիվ փորձությունների միջով, բայց մնացել է կյանքին «սիրահարված»: Կյանքը նրան սովորեցրել է պայքարել: Ծնվել է Դարբաս գյուղում, գյուղացու ընտանիքում: Սովորական մարդիկ, բայց նրանց զավակը սովորական մարդ չէ: Վաղ տարիքում կորցնելով ծնողներին, մեծացավ տատի և պապի խնամակալության ներքո: 18 տարեկանում երկու եղբորը թողնելով հարազատ մարդկանց խնամքին, գնաց հայրենիքին պարտքը հանձնելու: Ծառայությունից վերադառնալուն պես սկսել է աշխատել World Vision բարեգործական կազմակերպությունում՝ համայնքային կազմակերպիչ: Թեև զբաղված օրակարգ ունի, իր հանգստի ժամանակը տրամադրում է կամավորական աշխատանքին: Աշխատելուն զուգընթաց սովորել և ավարտել է Սիսիանի պետական տնտեսագիտական քոլեջը և Հայաստանի ագրարային համալսարանը: Գյուղի բնակիչները հաճախ են պատմում նրա մասին: Ասում են.

-Իրա հումորը անսպառ է:

Քայլում ես գյուղում, մայթեզրին՝ նստարանների նստած մարդկանց խումբը աղմկալից ձայնով քննարկում է անցող դարձողին: Հաճախ եմ լսել գովեստի խոսքեր Վրեժի մասին: Տատիկները ասում են.

-Մալադեց, հալալ ա իրան: Մըծացավ, ախպերներին ինքը պահավ, մեծ մարդիկ տառան, մհեկ մեծ մարդ ա, մեծին հարգող, փոքրերին սիրող: Հենց տեսնմ ա՝ բարևմ ա անպայման:

Սիրում է տխուր մարդկանց ուրախություն պարգևել իր հումորներով: Մի անգամ հումոր արեց, ու բոլորս ծիծաղեցինք, հետո հարցրեցի.

-Իսկ դու ուրա՞խ ես հիմա:

-Ես ուղղակի ուզում եմ բոլորիդ ուրախ տեսնել:

Ասում են նա, ով մշտապես ժպտում է, հենց նրա հոգին է, որ անվերջ արտասվում է:

Մեր ազգին պետք են հենց Վրեժի պես զավակներ, ովքեր չնայած կյանքի դժվարություններին, պայքարում են և իրենց պայքարով ոգեշնչում նաև շրջապատի մարդկանց:

-Շըշշ…

-Հը՞, տեսա՞վ։

-Չէ, Էլիզ, ես հլը իրան չեմ տեսել, սուս, որ չգա մեզ գտնի։

-Մեզ կուտի՞։

-Որ սուս մնաս՝ չէ։

-Ես քնում եմ, որ գա՝ կարթնացնես։

-Էլի՜զ, Էլիզա՜, աղջի, հելի, ինձ մենակ մի՛ թող։

Տարօրինա՞կ է թվում։ Էլ մի զարմացեք ու ծիծաղեք, բոլորդ էլ վախեցել եք տան ուրվականներից ու հրեշներից։

Դե հիմա պատկերացրեք. ես ու հորեղբորս աղջիկը պահարանում, կծկված նստած ենք։ Ձմեռ, կարճ օրեր ու երկար գիշերներ։ Ժամը ութն է, և դրսում մութ է, տան լույսերը՝ անջատված, պատուհանից այն կողմ քամին տակնուվրա է անում ողջ քաղաքը, իսկ ես ու քույրս թաքնվում ենք։ Կարո՞ղ եք ասել՝ ինչից։ Հա, հա, հենց էն հրեշից, որ գոյություն չունի։ Լավ, հերիք է ծիծաղեք: Մի՞թե դուք էլ չեք եղել փոքր։ Զարմանում եմ հիմա. թաքնվում էինք մահճակալի տակ ապաստանած հրեշներից, իսկ պահարանի միջի հրեշներին հյո՞ւր էինք գնացել։

Լավ, հրեշները հասկացանք, բա լույսե՞րը, ինչի՞ չէինք միացնում։ Մենք ենք մեր վախը ստեղծողը։

-Էլիզ, լսո՞ւմ ես։

-Ա՜, էդ ինքն ա՞։

-Չգիտեմ, Էլիզ, ամեն դեպքում իմացի, որ ես քեզ շատ էի սիրում ու… Հա՜, հիշո՞ւմ ես, որ Նոր տարուն դիմակդ պատռվել էր, էդ ես էի արել, կներե՜ս քուրիկ։

Դռան ճռճռոցներ… Անցավ տասը վայրկյան լռության մեջ, բացվեցին պահարանի դռները։ Խավարի սարսափի մեջ տեսանք մի լույս, մի սիլուետ՝ մայրս էր։

Վա՜խ, մանկություն, ինչ քաղցր, ինչ հեռու ես դու արդեն։ Մանուկ, մի արարած, ում երևակայությունը չունի ո՛չ սկիզբ և ո՛չ էլ վերջ։

Ինչպես յուրաքանչյուր մարզ և գյուղ, իմ գյուղը նույնպես առանձնանում է իր տարբերվող բարբառով և խոսելաձևով: Լիճքը ունի շատ յուրահատկություններ, բայց բարբառը լիովին տարբերվում է, և քանի որ 17.am-ում շատ եմ կարդացել, որ թղթակիցները ներկայացնում են իրենց գյուղի բարբառը, այսօր որոշեցի հետ չթողնել նաև իմ գյուղը և ընթերցողին ներկայացնել Լիճքի բարբառը (Գոլավարի): Հա, չմոռանամ ասել, որ մեր բարբառը մի ուրիշ քաղցրություն ունի, իհարկե ինձ համար: Լավ, չերկարացնեմ: Սկսե՞մ: Լավ, արդեն սկսեցի:

ուդա – այստեղ,

ունա – այնտեղ,

դոր – ուր

օրի – ինչու

իմա՞լ իս – ո՞նց ես

դորա կերտաս – ուր ես գնում

ինչ ա կսիս – ինչ ես ասում

իդմա – այսպես

կարտոլ – կարտոֆիլ

Եվ մի շարք այսպիսի հետաքրքիր բառեր: Ուզում եմ ասել, որ վերը նշված բառերի մի մասը (ուդա, ունա, դոր) չեն կարդացվում այնպես, ինչպես գրվում են: Մենք արտասանում ենք այնպիսի հնչյուններ, որոնք չկան այբուբենում: Այդ տառերը կան միայն Լիճքի այբուբենի ու լիճքեցու տառապաշարի, բառապաշարի մեջ… Եվ գուցե դու, սիրելի ընթերցող, այսպես կարդալով՝ չկարողանաս ճիշտ արտաբերել մեր բարբառի բառերը, դրա համար, եթե հնարավորություն լինի և գաս Լիճք, ապա անգամ կողքից լսելուս կարող ես սովորել մեր բարբառը: Այն հնարավոր է, որ մի քիչ էլ կոպիտ հնչի, բայց լիճքեցու համար իր բարբառը յուրահատուկ է: Իհարկե շատ բառեր կան, որ կգրեի, ուղղակի դա կթողնեմ մյուս անգամ կամ գուցե ընկերներս գրեն, բայց ամեն դեպքում, մեր բարբառն էլ հարուստ է տարատեսակ քաղցր բառերով: