Լուսանկարը՝ Դավիթ Չիլինգարյանի

Ղուշիկ տատը մեր գյուղի՝ Ջուջեւանի «խորհրդարանի» նախագահն է: Ղուշիկ՝ մի քիչ զարմանալի անուն է, չէ՞: Նրա իրական անունը Վարդանուշ է, բայց նրան ընկերուհիները Ղուշիկ են ասում, քանի որ նա երիտասարդ ժամանակ գեղեցիկ է եղել, և ամուսինը նրան համեմատել է ղուշի (աղավնի) հետ, և այդպես էլ նրա անունը մնացել է Ղուշիկ: 

Ղուշիկ տատը գյուղում շատ հայտնի է: Նա գիտի և՛ գյուղի, և՛ Հայաստանի, և՛ աշխարհի բոլոր նորությունները: Նրանց տունը շատ մոտ է մեր տանը: Եվ եթե ինձ ինչ-որ բան է հետաքրքրում, ես նրան եմ դիմում: Հաճախ նաև նստում եմ մեր պատշգամբում և լսում նրան: Մի անգամ նա ինձ պատմեց, որ Սուրբ Սարգսի օրը  իրեն տվել են աղի բլիթ, որպեսզի ուտի և երազ տեսնի: Երբ առավոտյան արթնացել է, ասել է.

-Աղչի, էդ աղի բլիթը կերա, էրազումս մի խումբ իշան (ավանակ) զռռալով էկան, անց կացան առաջովս…

Նրա մշտական «նստավայրը» իրենց պատշգամբում գտնվող թախտն է, որի շուրջը հավաքվում են գյուղի տատիկներն ու սկսում են զրուցել: Նրանք զրուցում են ամեն ինչի մասին: Քննարկում են գյուղում ապրող յուրաքանչյուր ընտանիքի մասին: Քննարկում են սահմանին տիրող իրավիճակը: Ինչպես սիրում են ասել, մեր գյուղացիները` «պարապ ժըղովուրդ»:

-Բա իմացա՞ր, Շավաշը եդ էկավ:

-Հա, իմացա, եկել էր ինձ տենող, ջահելացել էր:

-Էնա տղեն կգա` հետը կտանի, թէ չէ, մընըմ ա ստի, ի՞նչ անի:

-Գուլգազն էլ մեռավ:

-Հա… Նա էլ գնաց:

-Ասին` ուզըմ են բասեինը սարքեն, հա՞:

-Հա, արդեն սարքըմ են:

-Էրեկ ջրերը կտրել էին, տանը մի կաթիլ ջուր չկար: Էրեխին ասի, գնաց նավիցը բերուց:

-Օ, բա իմացա՞ր, Ղարաբաղ ինչ ա կատարվըմ: Հավաքնին սկսել ա: Էրեկ տելևիզրն ասավ:

-Հա, հա, իմացա, էս ո՞նց տի ըլի:

Եվ խփում է ծնկներին:

-Ես ի՞նչ գիդեմ, թե ասա` ի՞նչ եք ուզում էս խեղճ ժողովրդիցը: Մեր գեղիցը ահագին էրեխա կա ընդի:

Եվ այսպես շարունակ: Դե, ինչ անենք, ես է Ղուշիկ տատի «մասնագիտությունը»:

Մենակ թե քննարկելու թեման թող պարզ բաներ լինեն. ջուրը, հարևանի ջահելանալը, լողավազանը…

Ձմռան մի բքառատ օր մեզ համար դասի էինք նստած, ու մեկ էլ տեղեկանում ենք, որ լրագրողներ են գալու դպրոց: Առաջին շաբաթն էր, ինչ ձմռան երկարատև արձակուրդներից հետո դասի էինք եկել, իսկ այդ շրջանում շատ ակտուալ էր դպրոցներում սենյակային ջերմաստիճանների ստուգումը: Մենք էլ կարծեցինք, թե գալիս են ստուգելու, նկարահանելու և հեռուստացույցով ցույց տալու, ինչպես Գյումրիի շատ դպրոցներ: Դե այդ կասկածանքն էլ սրտներում տնօրենն ու ուսուցիչները ասում էին.

-Երեխաներ, ինչի դասասենյակներում ցո՞ւրտ է, որ վերարկուներով եք նստել: Հանեք շուտ վերարկուներդ, թե չէ եկողը կմտածի` դպրոցը չի ջեռուցվում:
Մենք ծիծաղով վերաբերվեցինք այդ խուճապին: Ապա պարզվեց, որ բոլորովին այդ չէ նկարահանման թեման, պարզապես եկել էին նկարահանելու  «Հայաստանի Սիբիրը»: Դե քանի որ եկել էին դպրոց, պետք է խոսեին նաև աշակերտները: Մեր տնօրենը որպես «գրագետ  աղջիկ» ինձ առաջարկեց.
-Մեր Մարիամը` դպրոցի լավագույն աշակերտներից է…
-Լավ, որ այդպես է, հենց Մարիամից էլ հարցազրույց կվերցնենք,- ընդհատեց և միանգամից ավելացրեց լրագրողը:
-Մարիամ ջան, ուզո՞ւմ ես` մազիկներդ հավաքի,- նկատեց տնօրենը: Ես ծիծաղեցի: Դե, այդ  դիտողությունը հատուկ է բոլոր ուսուցիչներին, պարզապես ավելի կոպիտ ձևով:
-Չէ, թող չհավաքի, մազերը մեզ չեն խանգարի,- ասաց լրագրողը:
Եկավ խոսելու իմ հերթը: Ես խոսեցի, պատմեցի Ամասիայի, մեր զբաղմունքի, ապա իմ նպատակների մասին: Մի որոշ ժամանակ  բոլորս սպասում էինք  այդ հաղորդման հեռարձակմանը: Անցավ մեկ ամիս և ավելի, հանկարծ ես մի օր  համացանցում տեսա, որ այդ երեկո արդեն կհեռարձակվենք:
Հաղորդումը հեռարձակվեց: Արձագանքը մեծ եղավ: Հենց այդ երեկո համարյա բոլոր հարազատներս զանգահարեցին և ասացին, որ տեսել են, շնորհավորեցին: Համայնքում նույնպես «իմ հեռուստացույցում հայտնվելը» մեծ արձագանք ունեցավ: Իմ մայրիկի գործընկերներից մեկը նույնիսկ ասել էր.
-Աղջիկդ ապագա արդարադատության նախարարն է լինելու:
Նրանց այդ միտքը բխել էր իմ այն խոսքից, որ ես կրթություն ստանալուց հետո անպայման վերադառնալու եմ իմ համայնք, աշխատանք եմ գտնելու և օգնելու եմ իմ հայրենիքին: Ուսուցիչներից շատերը իմ խոսքն ընդունեցին որպես կեղծավորություն:
-Դե հա, իհարկե, տեսախցիկի դիմաց այդպես էլ ասելու էիր, թե չէ` հետ գաս, ի՞նչ անես:
Ես լռեցի: Համարյա ոչ ոք չգիտակցեց իմ խոսքերի լրջությունը:

Լուսանկարը՝ Մարիամ Հայրապետյանի

Ես սիրում  եմ իմ հայրենիքը, իմ Ամասիան: Շատերն այն համարում են ճահիճ, հեռու մայրաքաղաքից, մեծ հնարավորություններից: Խուլ, ցուրտ տեղ են համարում շատերը, բայց  բոլորը չարաչար սխալվում են: Եթե չսիրենք այն տեղը, որտեղից եկել ենք, չենք հարմարվի երբևէ մեր ուզած բարեկեցիկ բնակավայրին, որովհետև չենք գիտակցի, որ դա հենց մեր հայրենիքն է:

Ձեզանից շատերը հիմա որևէ արտառոց բան չեք տեսնի իմ հայրենասիրության մեջ, կամ որ հարցազրույցի եմ մասնակցել, բայց ինձ նման հասարակ դեռահասի համար, որի ձգտումներն ու նպատակները դեռ ավելի են վեր սլանալու, հավատացեք, ամեն բան այդ մի փոքրիկ տեխնիկական սարքի մեջ հայտնվելով է ամեն ինչ սկսվում:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Ամեն տարի, երբ  գալիս էր մայիս ամիսը, սկսվում էին իմ ուրախ և հաճելի օրերը: Անհամբեր սպասում էի, թե երբ պետք է դպրոցում փակեմ քառորդս, որպեսզի գնամ Կոթի գյուղ, որ տատիկ – պապիկիս հետ քոչը բարձենք հորեղբորս բեռնատարը և գնանք մեր Ձիան ուրթ սարը: Երևի թե շատերը հարց կտան, թե ի՞նչ է նշանակում քոչը: Քոչը դա մեր սար տարվող իրերն են: Մենք մեքենայով  մեր քոչն ենք տանում սար, իսկ պապիկս ու հայրս 60 կմ ճանապարհը ոտքով մեր անասուններին քշելով էին գալիս դեպի Ձիան ուրթ:

Գյուղի ծայրից սկիզբ առնող ճամփան մեկ` վերև, մեկ` ներքև ձգվելով, մեկ ավազի, մեկ կավի երանգ առնելով, անցնում է լեռների, ձորերի վրայով, հասնում հեռու- հեռվի լեռնամուտի բացատին և բաժանվում է երկու մասի: Մեկը ծառերի մութ, սառը ստվերի տակով իջնում է Կռնավորի ձորը, որ անցնի մի քանի աղբյուրներից կազմված աղմկոտ գետը, բարձրանա իրար հաջորդող բացատները և երկարի դեպի Ձիան ուրթի արոտավայրերը: Իսկ մյուսը քարքարոտ ճանապարհներով անցնում-գնում է Նոյեմբերյանի տարածաշրջանի մյուս գյուղերի սարերը: Այստեղ ուզում եմ մեջբերել իմ հայրենակից Իգնատ Մամյանին.

«Սարերը նույնն են, ինչպես կային  հազար տարի առաջ, և նույնն են լինելու հազար տարի հետո:

Մինչև վերջերս մեր բոլոր սարերը թուրքահունչ անուն ունեին՝ Սրբասարը՝ Գոգդաղ էր, Մեղվասար՝ Չիբլլու, Կոճղասարը՝ Ղարաքյոթուկ և այլն:  Այսպես էր կոչվում, որովհետև Խորհրդային ժամանակներ էին, և իշխանությունները կամենում էին, որ Ադրբեջանի և մեր հարակից վայրերի թուրքերը իրենց հոտերով և նախիրներով ամառնամուտին անարգել այցելեն մեր սարերն ի վեր, իրենց ճամփին փչացնելով ամեն ինչ՝ աղբյուր և մարգագետին: Եվ փառք Աստծո, կայացավ համազգային մեծ զարթոնքը, և թուրքերը իրենց ամեն ինչով հավիտյան քշվեցին մեր ծաղկոտ լանջերից: Սարերը վերագտան իրենց ամբողջական պատկանելիությունը: Մեր սար աշխարhը չունի Զանգեզուրի ժայռեղեն սլացքները, մեր բարձունքները երկնքին առնչվում են մեղմ ու փափուկ կորագծերով, եթե անտառապատ են՝ ամպերի մեջ սուզված հնամյա ծառերով, եթե ոչ` անպայման ուրցաբույր խոտ ու ծաղկունքով: Աշխարհում ոչ մի տեղ ուրցը այդպես թունդ բուրմունք չունի, ինչպես՝ այստեղ: Սարվորները աշնանամուտին իրենց հետ չորացրած ուրցի փնջեր են տանում գյուղ, և Նոյեմբերյան բնաշխարհում սարի ուրցի թեյը ավելի հարգի է տարատեսակ ըմպելիքներից: Եվ այս լանջերի հազարավոր խոտ ու ծաղիկների թագուհին Սրածաղիկն է , ու եթե  երեխաներին հանձնարարվի թղթի վրա պատկերել կարոտը, նրանք պարզապես Սրածաղիկ կնկարեն, որովհետև մանրիկ ոսկեգույն կոկոններով այս ծաղիկը  սիրելի մարդու թանկ վայրերի կարոտի պես, որքան հնանում, այնքան դառնում է ազնվաշունչ:

Ասեմ` ինչի է մեր սարը կոչվում Ձիան ուրթ, որովհետև այստեղ գտնվող սարերը կարծես նման են ձիու թամբին, և տասնյակ տարիներ այստեղ ձիերը ավելի շատ են, քան մյուս սարերում, և այդ պատճառով էլ կոչվում է Ձիան ուրթ: Շատ հին պատմական սար է Ձիան ուրթը, և ափսոս, որ հնարավոր չէ ներկայացնեմ ըստ ամենայնի»:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Իմ մանկական քաղցր, բարի հիշողությունները բոլորն էլ կապված են սարիս հետ: Ամեն առավոտյան ժամը 5-ին արթնանում էինք, որպեսզի կովերին կթենք և ուղարկենք արածելու: Կթած կաթը սկսում էին մշակել, մի մասից տատս պանիր էր սարքում, իսկ մյուս մասը զտում էի, որպեսզի կաթը և ըրաժանը առանձնանան, և ստացված ըրաժանից էլ տատս կարագ սարքի: Ընդհանրապես սարերում խանութ չի լինում, եթե ինչ որ անհրաժեշտ բան է մեզ պետք լինում, սպասում ենք, թե երբ պետք է շաբաթվա մեջ մեկ կամ երկու անգամ առևտրական մարդիկ մեքենաներով գան, և սկսենք մեզ անհրաժեշտ իրերը առնել: Նշեմ նաև, որ իրերը ոչ թե հայկական դրամով էինք առնում, այլ հենց տնական ու ճերմակ պանիր տալով: Այսինքն, ինչ մեզ պետք էր լինում, վերցնում էինք,  և վերցրածը մոտավորապես դրամի վերածում և այդ դրամի փոխարեն տալիս էինք անհրաժեշտ կիլոգրամանոց պանիր:

Հաճախակի գնում էինք սունկ հավաքելու: Շատ եմ ուզում սունկ հավաքելու գործընթացից մի զվարճալի դեպք պատմել:

Պապիկիս հետ սունկ հավաքելուց արդեն վերադառնում էինք և հանկարծ մի ծառ տեսանք, որի վրա մեր լեզվով ասած շատ «սոկոն» (սունկ) կար: Պապս ասաց.

-Վահան ջան, էս ծառը հիշի, որ գնաս ըրեխեքին վեկալես, գաս մնացած սոկոնը վաքես:

-Արխային, պապի,- ասացի ես, – հիշողությունից լավ եմ, կհիշեմ տեղը, կգանք համ էս սոկոնը կվաքենք, համ էլ մնացածը, համ էլ վա՞խըմ ես ըսքան  ծառերի վրից սոկոն չճարենք, որ եթե էս ծառը չհիշեմ:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Եվ մենք անտառից դուրս եկանք ու գնացինք մեր օդեն (օդեն դա մեր կացարանն է, որտեղ մնում ենք) և իմ տարիքային երեխաներին ձեն տալով հավաքեցի և ասացի.

-Ըրեխե՛ք, պապուս հետ սոկոն վաքելու տեղից եմ գալի: Մի վենձ ծառ կա վեր ընգած, եկեք վաքվենք, գնանք վաքենք սոկոնը, համ էլ թե կարանք, սինդրիկ էլ կբերենք:

Նկատեցի, որ իմ հավատարիմ ընկերը՝ Փոլին էլ էր ուզում գալ, բայց ես իրեն չարձակեցի, որ գա մեզ հետ: Փոլին իմ հավատարիմ ընկերն էր, և ուր էլ գնայի, իրեն տանում էի հետս: Դե, բացի նրանից, որ Փոլին իմ գամփռ գազան շունն էր, նաև անվտանգությանս պետն էր: Հավաքվեցինք և գնացինք «սոկոն վաքելու»: Մտանք անտառ և թարսի պես մտքիցս թռել էր այն տեղը, որտեղ որ պապս ցույց էր տվել սոկոնով լիքը ծառը, բայց քանի որ մեր այդ խմբի, այսպես ասած, ղեկավարը ես էի, չուզեցի բարձրաձայնեմ, որ տեղը մոռացել եմ: Ահագին սունկ էինք հավաքել և խորացել էինք անտառի մեջ: Արդեն ուզում էինք հետ գալ, բայց այդտեղ նորից բախտս չէր բերել. մոռացել էի հետ գնալու ճանապարհը, և ինձանից գոհ-գոհ, նորից չէի ուզում բարձրաձայնել այդ ամենի մասին: Մեկ էլ ընկերներիցս մեկը ասաց.

-Ա՜, Վահան, ճիշտն ասա` դուլա՞ճ ենք ընգել:

Ես էլ պատասխանեցի.

-Ա՜, ի՞նչ ես շա՛շ-շա՛շ խոսըմ: Սաղ օրը էս անտառի մեջ եմ, եթե ճամփեն գիդենայի ոչ, ձեզ բերիլ չէի:

Բայց ինչպես երևում էր բացի այն, որ պապուս ցույց տված ծառն էի մոռացել, նաև տուն գնալու ճանապարհն էլ էի մոռացել, և  ոնց երևաց, պապիկիս մոտ գլուխս էի գովել և ասել` հիշողությունից լավ եմ: Սկսեցի մի պահ  ինքս ինձ հետ զրույցի բռնվել.

-Ախր Վահան, ինչի՞ անիմաստ տեղը գլուխդ գովեցիր: Բա որ չկարենանք «դուլաճ ընգած» տեղից տուն դարձի ճանապարհը գտնենք: Մի՞թե էդքան համարձակություն չունես ընկերներիդ ճիշտը ասելու:

Ընդհանրապես ես քիչ եմ վախենում ինչ-որ բանից, բայց սկսեցի վախենալ , որ և՛  «դուլաճ ենք ընկել», և՛ այլևս ընկերներս ինձ չեն հավատա և ինձնից իմ այս վատ քայլի համար կնեղանան: Սակայն ներքին ձայնս ինձ հուշում էր, որ ամեն ինչ լավ է լինելու, և կրկին անգամ ներքին ձայնիս հավատալով տարօրինակ ժպիտ էր դեմքիս երևում: Չգիտես ինչու, վստահ էի, որ ուր որ է` հավատարիմ ընկերս կգա և կգտնի մեզ: Եվ այդ ժամանակ կարծես զուգադիպեց, ինձ օգնության հասավ անվտանգությանս պետը՝ Փոլին: Երևի զգացել էր, որ իր ընկերոջ հետ ինչ-որ տարօրինակ բան է պատահել, և եկել էր օգնության: Ճիշտ է, ընկերներս ուրախացան, որ շունս եկել էր, բայց ավելի շատ ես էի ուրախացել, որովհետև գիտեի, որ անտառից դուրս կգանք: Արդեն քիչ էր մնացել, որ անտառից դուրս գայինք, պատահաբար նկատեցի պապուս ցույց տված ծառը:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Ես էլ ինձնից գոհ ասացի.

-Ա՜, տեհա՞ք, որ ո՛չ դուլաճ ենք ընգել, ո՛չ էլ ծառի տեղն եմ մոռացել: Ինչքան սոկոն կա, արագ վաքեք, որ արդեն ուշ ա, գնանք ուրթը:

Բայց էլ ի՞նչ սունկ հավաքենք, արդեն մեր բերած ուսապարկերը լցվել էին, բայց ամեն դեպքում մնացած սունկն էլ հավաքեցինք ու վերադարձանք:

Եվ արդեն բացելով գաղտնիքը, ուզում եմ դիմեմ բոլոր ՄԱՆԿՈՒԹՅԱՆ ընկերներիս, ովքեր կարդում են.  «Կներեք, ընկերներ ջան, որ ձեզ հետ այդքան դաժան եմ վարվել և չեմ ասել, որ կորել ենք»:

Ցավոք սրտի, այսուհետ հնարավոր չէ ամբողջ ամառը անցկացնել այդ հրաշք վայրում, որտեղ բացի մաքուր օդից, նաև ինձ դուր էր գալիս նաև, որ ո՛չ բջջային հեռախոսի կապ կար և ո՛չ էլ էլեկտրաէներգիա: Եթե մարդ ուզում է լիաթոք հանգստանա և կտրվի հոգսերից, խորհուրդ կտամ գնա նման հրաշալի վայր:

Այնտեղի մեր օդեն մենք քանդեցինք 2009 թվականի ամռանը՝ տատիկիս մահվանից մոտավորապես  երկու ամիս անց, և այնտեղ թողնելով  մեր թոնիրը և իմ ու եղբայրներիս կողմից տնկած խնձրի ծառը:

Վերջերս համացանցով մեր սարից մի վիդեո նայեցի, որտեղ երևում էր մեր օդի տեղանքը և արդեն հսկա խնձորի ծառը, որը կարծես կարոտից գլուխը կախել էր և սպասում էր, թե երբ պետք է իր տերերը գան և նորից սկսեն իրեն ջրելը: