Երևակայությունը մեզ հետ խաղեր է խաղում անընդհատ, բայց ամենքս փորձեցինք  վերադառնալ իրականություն…

Երազ էր այս պատերազմը. երազից ոնց արթնացանք` մենք էլ չիմացանք…

Տղաները այս ամենը միայն ֆիլմերում են տեսել, բայց սա արդեն իսկ վեր է նման ժանրից:

Կյանքը փոխվեց մի երկրի ոչնչով չբավարարվելու, մյուսին անընդհատ չարչարանքներ տալու, քարտեզին մի տարածք ավել ամրագրելու ու արյուն խմելու անհագ ցանկությամբ: Կյանքը փոխվեց՝ խլելով անմեղ կյանքեր, մոր բերկրանք ու ժպիտ: Դպրոցում ասում էինք՝ ներկայի ու ապագայի սահմանագծին ենք կանգնած, և ո՞վ էր նախատեսել կամ պատկերացրել, որ ապագայի սահմանը կարմիրով գծվելու է Սյունիքից մի փոքր հեռու, գյուղացու արդար քրտինքով ստեղծած դաշտի ու արոտավայրի հաշվին, դասարանի տղաների անգիր արած զենքերի արձակած ձայնից հետո:

Ապագան կերտողի՝ հայրենիքին տալու պարտքերը կրկնապատկում են, և այն տրվելու է հայրենասիրության զգացումը ավելի ու ավելի փառավորված ու արժևորված:

Գիշերներն արդեն տեղից վեր թռչելու անսովոր առիթներ են տալիս. սահմանին մերձ ենք. ինչ հեշտ է, չէ՞, հնչում: Սրտի թրթիռները արագ են զարկվում, մեզ ընկեր ենք ընտրել մղձավանջը, այն էլ՝ առանց մեր ցանկության: Վաղն էլի նոր օրերից մեկը կսկսի, վաղն էլի տնակի բաց պատուհանից ձյունախառն քամի կփչի, ու ձմռանը այս աշունը կհիշենք, գարնանը էլի կհիշենք, ու անվերջ այսպես կլինի:

Մայրիկն իր երեխային երբ օգնի ձմեռ նկարել, կարմիրն է միշտ մտքում լինելու, թղթին է տալու ամբողջ բարկությունը. առաջվանը չէ ամեն ինչ:

Հովհաննես Գրիգորյանն է, թերևս, ամենալավը ու այդ լավի մեջ ամենացավոտը ներկայացրել խաղաղություն բառը մեզ համար. ախր, այնքա՜ն էր երկար այդ բառը, որ այդպես էլ երբեք չտեղավորվեց մեր փոքրիկ հողակտորի վրա:

Կուզենայի, որ այսպիսի տողեր գրելու պատճառ երբեք չունենայի, որ խաղաղությունը թվացյալ ու այսքան աղմկոտ չլիներ: Աղմկոտ է. բոլորն իրենց ճիշտը ուսերին դրած քայլում են: Կներե՛ք, բայց լռությամբ պիտի պահենք խաղաղությունը. սպիները թաց են:

Խաղաղությունն անկարող է մաքրելու պատերազմից թողնված անունները մեր աչքերի, տառապող հոգիների: Մենք դժոխքից այսպիսի հրավերի չէինք սպասել. անսպասելի ելանք, անսպասելի ավարտվեց:

Սյունիքը միշտ կանգուն է ու կլինի, սահմանը պահողը արթուն է, սահմանին մոտ ապրողներս ամուր ենք կառչած մեր հողին, մեր փոքրիկ բարուրում պահած հայրենիքին: Իմ գյուղը` Խնձորեսկը, իր սարերի բարձրության պես միշտ վեհ է ու հպարտ, իմ գյուղի դաշտերում էլի վազելու ու քամու բերած հազարերանգ ծաղիկների բույրն ենք վայելելու. թող ինչքա՜ն ուզում է մոտենա սարսափը:

Հ.Գ Թուղթն ու գրիչը ամենահասկացող ընկերներս են, իսկ Թումանյանը ժամանակին ամեն ինչ ասել է, և, այո՛, ողբի հայրենիքը պիտի դառնա լույսի՜ ու հույսի՜, իսկ հանուր կյանքի արշալույսին՝ նո՜ր ու հզո՜ր:

Այս ձմռանը ամեն բան ուրիշ է լինելու․ ձյունը՝ կարմիր,  լույսերը՝ խամրած, իսկ մարդիկ` անգիտակից։ Ձմռան ցրտին չեն դիմանալու շատ  մարդիկ, հայրը կմոռանա փայտ կոտրել, մայրն էլ չի պատրաստի այն ուտեստները, որ որդին էր սիրում, քույրը կկարկամի, կարոտ աչքերով կսառի ճամփին։ Կյանքի անորոշությունը կխեղդի մարդկանց, բայց ոչ բոլորին․․․

Սարերի ձյունը էլ սարսափելի չի թվա մարդուն, ով ուզում է բարձրանալ այնտեղ` որդու շիրիմին, ոչ ոք ոչնչից էլ չի վախենա, քանի որ ամենասարսափելին երիտասարդ շիրիմն է, ու դա ցավոք,  ոչ մեկն էր, ոչ երկուսը,  և ոչ էլ երեքը ․․․

Թվում է հողերի հետ փոքրացել է նաև մարդկային հոգին, սիրտ է քարացել մարդկային… Մեզանից յուրաքանչյուրը պարտավոր է ապրել՝ ոչ անմարդկային պայմաններում, իսկ դա կերտողը մենք ենք։ Դատարկությունը այնքան շատ է, որ ամեն քայլափոխի մարդիկ են չարությամբ լցված, ու անհասկանալի է, թե ինչու են ատում, մեղադրում իրար, ինչու չեն սիրում այն երկիրը, որի համար շատ հերոսներ իրենց սերերն են լքել։  Մեզանից յորաքանչյուրը պետք է հասկանա իր առջև դրված մեծ պարտավորությունը,  այն է՝  երկու մանկան փոխարեն չորսն ունենալ, որ  չկորցրած երկիրը նոր զինվոր ու հերոս ունենա,  և Մոնթեների ու Սեդաների  երազած փոքրիկները ծնվեն։

Ասում են կորուստների հետ համակերպվել է պետք: Ասում են, իսկ ինչ որ մեկը կա՞, որ կարողանում է համակերպվել որդու չգալուն, եղբոր չլինելուն և սիրելիի անդարձ կորստին։

Չկա այդ մեկը, կան միայն մարդիկ, ովքեր ուղղակի ցավում են դիմացինի դժբախտության համար, ցավում են, բայց չեն ապրում այդ ցավը, չեն կրում այդ տառապանքը, բայց ասում են` պետք է համակերպվես ու  քեզ սփոփանք դարձնես՝ հերոսը։

Գիտես շատ մայրեր երազում   են  աշխարհի  երեսին շպրտել այդ հերոսական կոչումները,  երազում են  գիշերը որդու  շորերը և շքանշանները գրկելու փոխարեն որդուն  գրկել։ Եթե կարողանանք այդքանը հասկանալ, կհասկանանք նաև, որ պատերազմը դաժան արհավիրք է, որը հաղթահարում են միայն հերոս ազգերը․․․ Իսկ մենք հերոսական չլինելու հետ մեկտեղ հերոս հարգել էլ չգիտենք:

Մենք այդ ամենը գիտակցո՞ւմ ենք, երբ ասում ենք, որ  կորուստների հետ համակերպվել է պետք:

Ես մի փոքր, մի քիչ ավելի շատ, քան այդ մի փոքրը, շտապեցի քո հարցում: Դու դեռ չէիր ասել, որ սիրում ես, իսկ ես արդեն որոշել էի, թե որ վերնաշապիկդ եմ առավոտյան արդուկելու:

Դու ինձ ոչինչ չէիր ասել, իսկ ես արդեն որոշել էի, թե առավոտյան մեզնից ով պիտի շուտ արթնանա, որ մյուսին արթնացնի. իհարկե՝ ես (ինձ ասել էին, որ համերաշխ ընտանիքներում կինն է ամուսնուն արթնացնում), կամ դու, բայց գիտես՝ դա արդեն էական չէ, մենք դեռ կհասցնեինք որոշել, թե երբ ենք արթնանալու (դու պիտի անընդհատ ասեիր, որ զարթուցիչի կարիք կա, իսկ ես խոստանալու էի, որ դրա կարիքը դու առհասարակ երբեք չես զգալու, ես մտածում էի, որ կողքիդ կա՛մ կորցնելու եմ քունս, կա՛մ երբեք չեմ արթնանալու), բայց մեր պատմությունն այդքան չերկարեց, որ բանը հասներ միասին արթնանալուն:

Ես կարծում էի, որ առավոտյան նախաճաշին երկու ձվից ձվածեղը քեզ կգոհացնի, իսկ մինչև ընթրիք հաստատ ավելի լավ բան կհասցնեի մտածել: Դու բանը համատեղ նախաճաշերի էլ չհասցրիր, իսկ ես արդեն մտածում էի՝ ինչ ենք ուտելու ընթրիքին (ես մի փոքր, մի քիչ ավելի շատ, քան այդ մի փոքրը, շտապում էի քո հարցում):

Ես կարծում էի, որ մեր սենյակում պատուհանի մոտ քնելու հերթ չենք սահմանի, ինձ թվացել էր՝ լավ գիտես, որ ինձ համար դա էական չէ, որովհետև կարևորն ընդհանուր սենյակն է, բայց դու չէիր ասել, որ մենք նույնիսկ ընդհանուր տանիք չենք ունենալու:

Խոստովանեմ, որ նույնիսկ երեխաների անուններ էի հասցրել մտածել (այնպես, թռուցիկ), չնայած՝ գիտեի, որ երեխաներիդ անուններն ինքդ ես որոշելու, բայց դու չէիր ասել, որ ուզում ես ինձ նման աղջիկ ունենալ, դու բանը երեխաների չհասցրիր:
Ես ընտանեկան վեճեր ու հաշտության ճանապարհներ էի հորինել, դե որովհետև ինձ ասել էին, որ բոլոր ընտանիքներում վեճեր լինում են, բայց դու բանը ընտանիքի էլ չհասցրիր:

Դու բոլոր հարցերում բանը չհասցրիր գլխավորներին, իսկ ես բոլոր պարագաներում մի փոքր, մի քիչ ավելի շատ, քան այդ մի փոքրը, շտապեցի քո հարցում:

Ամեն ինչ սկսվելու էր վերնաշապիկդ արդուկելուց. եթե ես մի անգամ առավոտյան արդուկեի վերնաշապիկդ, հետո մենք պիտի համատեղ ընթրիքներ ունենայինք, ընդհանուր տանիք, բնականաբար, նաև ընդհանուր սենյակ, երեխաներ, ընտանեկան վեճեր ու հաշտություններ (դե, որովհետև չկան ընտանիքներ, որտեղ վեճեր չլինեն), համատեղ հոգսեր, խնդիրներ, դրանք տղամարդավարի հաղթահարելու համարձակություն, մի քանի անգամ ծաղիկներ, կենցաղային իրեր, իմ սիրելի ծաղկավոր թեյնիկը (ծննդյանս օրվա համար կարող էիր մտածել):

Քեզ տեսնելուս առաջին վայրկյանից ընտանիք էի հորինում, բայց դու ինձնից խոհեմ գտնվեցիր, բանը չհասցրիր քո վերնաշապիկներն արդուկելուն, որ հորինածս ընտանիքն իրականություն չդառնա, որովհետև լավ գիտեիր, որ այդտեղից ետդարձեր չկան (ինձ համար, համենայնդեպս):

Պողոսը մեր բակի ամենապերճախոս սրիկաներից էր։ Իր բառերով ասած՝ մինչեւ հոգու գաղտնի անկյունները դեմոկրատ։ Էն ժամանակ քչերս էինք հասկանում նման խուճուճ բառերի իմաստը, բայց հավատում էինք, որ Պողոսն էդպիսին է, որովհետեւ վստահ էինք, որ դեմոկրատ բառի իմաստը բառարաններում նշանակում է էշություն։

Պողոսին ընդամենը գետնից մի քանի սանտիմետր բարձրություն էր պետք՝ դրա վրա թառելու ու անվերջ խոսելու համար բաներից, որոնցից ոչ ոք գլուխ չէր հանում (երևի ինքն էլ)։ Հեշտ է խոսել քեզ չհասկացողների հետ, որովհետև հեշտ է խաբել անտեղյակներին։ Իսկ Պողոսը հեռու չէր ստախոս լինելուց։։

Հետո, չգիտեմ՝ ոնց, Պողոսը դարձավ եղբորս ընկերը՝ ստիպում էր նրան իր հետ շփվել, որ երկուսով լավ մարդ դառնան։ Պողոսի լավ մարդ դառնալու հրավերները երևի գրավել էին եղբորս։ Ու նրանք դարձան ընկերներ։

Մի օր Պողոսի հետ ընկերանալու եսիմորերորդ ամսում եղբայրս տուն եկավ արյունլվա դեմքով։ Երկար զզվեցնելուց հետո, պատմեց, որ կռիվ է արել միանգամից 7 հոգանոց խմբի հետ։

— Մռութիդ ես կերել, որովհետև ապուշ ես։ Մենակով 7 հոգու դեմ կռիվ ես գնացել, որ հերոսանաս, բայց արդյունքում գլուխդ ջարդել են,- հմտորեն սկսեցի սփոփել։

Երբ չափն անցա, նետեց, որ մենակ չի եղել, ու որ դա հերոսանալու վատագույն ձևն է, որ կարող էր ընտրել։

Պարզվեց՝ Պողոսը խոստացել էր, որ կգնա հետը։ Ու զարմանալիորեն կատարել խոստումը։ Երբ բանը հասել էր անխուսափելի ձեռնամարտին, Պողոսը աննկատ գոլորշիացել էր ու ընկերոջը գցել էդ 7-ի կրունկների տակ։ Երբ իրավիճակը հանդարտվել էր, մեկ կամ մի քիչ ավելի շաբաթ հետո, Պողոսը հայտնվել էր՝ շատ հաստատուն իր արդարացումը թևի տակ։

— Ախր, ինչի՞ց ես նեղացել, ախպերս, դու գիտես՝ ես դեմոկրատ մարդ եմ։ Ես չեմ կարա բռնեմ ինչ-որ մեկին քացու տակ քցեմ՝ դա հակասում ա Սահմանադրության եսիմորերորդ հոդվածի, եսիմոր կետի, եսիմորերորդ տառին։

—Ռադ արա էդ ապուշ օրենքները, շենքի հետևը իրար սատկացնելուց միակ օրենքը առաջինը խփելն ա։ Կա՛մ էս թաղի համար առանձին Սահմանադրություն գրի, կա՛մ քո պես դեմոկրատներին հասկացրու, որ իրենց Սահմանադրությունը մենակ կոստյումավորների համար ա.– շպրտել էր եղբայրս։

Մի քանի օր հետո վերքերն էլ անցան, դրանց ցավերն էլ։ Բայց Պողոսի ու իր դեմոկրատ բառի այլանդակ պատկերը հավերժական պիտանելության ժամկետ ստացան։

Երկրորդ կուրսում էր սովորում Պողոսը, երբ մի երեկո բեռնատար մեքենայի ուժեղ դղրդոցը բոլորիս խմբեց շքամուտքում։

— Պողոսիս համար էստեղ նեղ ա, որոշեցինք տեղափոխվել Եվրոպա,- առանց որևէ մեկի հարցին սպասելու, թաշկինակը ձեռքին պահած, սկսեց Պողոս ծնած հայոց մայրը, ում լացը, բնավ, չէր գալիս,- էնտեղ լավ մարդ կդառնա։ Կիմանանք, որ իզուր չէր մեր ապրածը։ Եթե հայրենիքը մեր մասին չի մտածում, մենք ինչի պիտի մտածենք հայրենիքի մասին,- եզրափակեց, ու չքացան։

Ու սկսվեց լեգենդների թարմացվող շղթան, թե դեմոկրատ Պողոսը ինչ բարձունքների է հասել։ Պատմում էին, որ արդեն Եվրախորհրդի վեհաժողովում պատգամավորի օգնական է, հետո առավել լավատեսները սկսեցին հյուսել, թե 22 տարեկանում համալսարանը դեռ չավարտած Պողոսը արդեն Էնտեղ նախագահում է։ Մի խոսքով, պատմում էին էն, ինչ ուզում էր ու թելադրում Պողոսի մայրը։

Ամեն ինչ պարզ էր։ Ընդամենը զանգում էր շենքի ամենից նեղմիտ կանանցից մեկին, ասում, թե քայլել են խորհրդարանի կողքով ու վերջ։ Ինքն արդեն գիտեր, որ շենքի լրատվական պատասխանատուն փաստերը իր կամքից անկախ խեղաթյուրելու է՝ հօգուտ իրենց։

Մի ընթացք աղմուկ տարածվեց, թե շուտով Պողոսենց դեմոկրատ ընտանիքը ամբողջ շենքին տանելու է իրենց մոտ։

— Լավ ա էլի, բոլորդ Եվրախորհուրդ կմտնեք, մեզ էլ` ինչ կտաք, կտաք,- ամեն անգամ նման էշություններ լսելիս, ուղղակի ժպտում էի սրանց միամտության վրա ու անցնում։

Բայց միամիտ դժբախտներին ուրիշ ի՞նչ է պետք, եթե ոչ հույս։ Եվ ուրիշ ո՞վ կարող է էդ հույսը փսփսալ, եթե ոչ հայրենիքի ու պետության տարբերությունը չհասկացած դեմոկրատը, ով հայրենիքին կամաց-կամաց տուրիստի աչքերով է սկսում նայել։

Էսպես անցան տարիներ։ Պողոսի մասին ժամանակի ընթացքում մոռացան ու լռեցին։

Անցյալ տարի, սակայն, նորից շենքում սկսեցին քչփչալ, որ առասպելի վերածված Պողոսին տեսնողներ են եղել։ Ոչ ոք առանձնապես նշանակություն չտվեց, մինչև մի օր իսկապես Պողոսը չերևաց էս կողմերում։

Հիմա պատգամավոր է Պողոսը։ Աշխատում է իր մոր ասած՝ իրենց ոչինչ չխոստացող հայրենիքի օրենսդիրում։

Մեր շենքում էլ մի տարի առաջ երևաց, ոչ թե մանկական հուշերի կարոտից, այլ ընտրողներ հավաքելու պլաններից։ Էկավ բարձրախոսը վերցրեց ու սկսեց իր լպրծուն քարոզը, որ մեխվել է ականջներումս։ Եթե Պողոսը ոչինչ չասեր, միևնույն է, էդ բառերը իմ ականջներում արձագանքելու էին, որովհետև Պողոսը կանխատեսելի տիպ է…

Եղբորս հետ էնտեղ էի, հիմա արդեն պողոսական բարձունքից չերևացող զանգվածի մեջ։

—ՀՀ հպարտ քաղաքացիներ,- սկսեց (գրողը տանի քեզ, երկերեսանի հիմար, ախր, ո՞նց ես խոսում ՀՀ քաղաքացիներից, երբ վեց տարի առաջ մայրդ խլացրեց ողջ թաղամասին,, թե էս հայրենիքը իրեն ոչինչ չունի տալու,- մտածում էի, նայում եղբորս, ով նույնն էր մտածում, վստահ եմ։ Բայց մեկ է, կանգնել էինք էդտեղ, որովհետև…. Չգիտեմ՝ ինչի համար, բայց կանգնել էինք հիմարի պես) անշուշտ, դժվար վիճակում է գտնվում մեր հայրենիքը (նորից ասաց հայրենիք, լսի՛ր, այ տխմար, դու գնա մորդ բացատրիր, թե որն է հայրենիքը ու ինչ վիճակում է գտնվում, ու հանի՛ր քո կեղտոտ բերանից էդ բառը.,- գոռալ էի ուզում, բայց մեղք էր Պողոսը, թող խոսեր, ախր, իր տարերքի մեջ էր՝ գետնից մի քանի մետր բարձունքի վրա՝ ինչպես առաջ։ Տարբերությամբ, որ էն ժամանակներում կանգնում էր ամեն պատահածի, հիմա միայն իսկական բեմերի վրա՝ ոտքերի տակ խալիներ, իսկ անձրևների ժամանակ պարտադիր գլխին՝ ծածկ։ Ընտրողները թող թրջվեն, մեծ վնաս չէ, կոկորդ է` կցավի, կանցնի):

Բայց մենք ունենք հստակ տեսլական.- շարունակում էր Պողոսը (Աստված իմ, ինչի՞ են սրանք էդ անիծյալ բառը էսքան հաճախ կրկնում, իսկ ընտրազանգվածը անմոռաց ծափահարում է․․. Ծափահարում Պողոսին, ով Եվրախորհուրդ էր նախագահել․․․ Պողոսին, ով իրենց պիտի Եվրոպաներ տաներ․․․ Պողոսին, ում մայրը հայրենիքը պետությունից չի տարբերում։ Բայց ընտրազանգված են սրանք, սրանց հիշողությունը կարճ է։ Սրանց բոլորին ծափահարում են ու թիկունք դարձնելուց երկու վայրկյան չանցած՝ անիծում): ․․.Մենք ունենք տեսլական,- նորից վերադարձա Պողոսին,- որի շնորհիվ կառուցելու ենք իրական, դեմոկրատ պետություն (էս ապուշը երևի աշխարհի ամենաերկարակյաց դեմոկրատն է՝ 12 տարեկանից էդպիսին է,- մտածում եմ զզվանքով) մենք պիտի հավաքվենք բոլորով մեր հայրենիքում ու միասին կառուցենք մեր երազանքի երկիրը ու այդ գործի համար պիտի նվիրաբերենք մեր վերջին ուժերը թեկուզ (չէ, սա արդեն վերջն էր):

Պոկվում ենք ընտրազանգված կոչվող ամբոխից ու եղբորս հետ քայլում չգիտեմ՝ ուր։ Լուռ ենք։ Մեր հուշերում փնտրում ենք նոր մանրուքներ, որ ամբողջացնենք Պողոսի գարշելի կերպարանքը։ Մի քանի րոպե քայլելուց հետո, աչքերս ուղղում եմ եղբորս, մտածում է՝ խախտել եմ ուզում լռությունը, բայց չէ, ուղղակի նայում եմ նրա քունքին հավերժացած երկար ու արդեն համարյա աննշան սպիին, որ ինը տարի առաջ Պողոսի դեմոկրատիայից ծնվեց։ Էդ սպիի մեջ Պողոսի ողջ կենսագրությունն է։

Հիմա Պողոսը պատգամավոր է հայրենի խորհրդարանում։ Մի քանի շաբաթ առաջ Պողոսի նոր հայրենիքում ծեծուջարդ էր ահագնացել։ Իշխանությունը որոշել էր մի լավ դաս տալ ընդդիմությանը։ Հա, իսկ Պողոսը, մոռացա նշել, անպատճառ, իշխանություն է։

Չէ, չի փոխվել մեր Պողոսը, ձեռնամարտի մեկնարկից վայրկյաններ անց Պողոսը անէացավ։ Էնտեղ իրար սպանում են, իսկ Պողոսը չկա ու չկա։ Երևի պատսպարվել է հիմա իր տաքուկ կաբինետում ու դողացող մատներով ինչ-որ թղթեր է խաղացնում, որ երբ մի լրագրող հանկարծ հայտնվի էդ կողմերում, ինքը նորից ալիբի ունենա՝ հայրենիքը պետության է վերածում, ախր, Պողոսը, նա կռիվների ժամանակ չունի։

Իրավիճակը խաղաղվեց մի շաբաթ կամ մի քիչ ավելի շատ անցած։ Ու էդ ժամանակ հայտնվեց Պողոսը՝ յուր ողջ պերճանքով։ Ամբիոնի մոտ կանգնած՝ բարձրախոսները աջ ու ձախ անելով, սկսեց.

—Այն, ինչ տեղի ունեցավ օրեր առաջ այս դահլիճում, անթույլատրելի է… Չէ որ մենք դեմոկրատ….

Անջատեցի հեռուստացույցը․․․, որովհետեւ շարունակությունն անգիր գիտեինք բոլորս։

Պարզվեց՝ պատանեկության տարիներին եղբայրս աններելի սխալվել էր: Պարզվեց իրենց սիրելի Սահմանադրությունը ոչ էլ կոստյումավորների համար է։

Էդ Սահմանադրությունը ուղղակի «սյուվինեռ» է՝  նման էն ընտանիքներին, որոնք ամեն հյուրի առաջ ցույց են տալիս Եվրոպայից բերված իրենց հուշանվերը, որի իրական արժեքն իրենց էլ օտար է… Նման Պողոսենց ընտանիքին։

Պողոսը հիմա պատգամավոր է ու դեռ երկար կմնա էդպիսին, որովհետև ընտրազանգվածը կարճ հիշողություն ունի… Որովհետեւ Պողոսը դեմոկրատ է․․․  Ու որովհետև դեմոկրատը արդեն, հաստատապես եմ ասում, լավ բառ չի․․․Համենայնդեպս, երբ հնչում է Պողոսի շուրթերից: