-Ակվարիումնե՛ր գնեք, հաջողություն բերող ակվարիումներ…

-Չե՞ք ուզում մեր գրչատուփերից գնել: Հայկական մոտիվներով գրչատուփեր…

-Լա՛վ էլի, գոնե մեկը գնեք. զեղչեր կանենք…

-Անտարբեր մի՛ անցեք, համեցե՛ք գնումների: Մեր գործարար ընկերությունը ձեզ է առաջարկում աշխարհի ամենաուրախ շապիկները…

-Մենք էլ դեղաբույսեր ու թուրմեր ենք վաճառում: Ամբողջը մենք ենք հավաքել, փաթեթավորել: Թուրմերն էլ ենք մենք սարքել: Շատ առողջարար են: Չե՞ք ուզի եղինջ կամ ասենք մասուր գնել…

Լուսանկարը՝ հեղինակի

Արդեն 15 տարի է, ինչ Հայաստանի պատանեկան նվաճումներ կազմակերպությունը ԱՄՆ ՄԶԳ-ի  հետ համատեղ  իրականացնում է «Ձեռնարկատիրական և քաղաքացիական կրթություն» ծրագրը, որի շրջանակներում Հայաստանի տարբեր մարզերում և Երևանում ապրող մի շարք երիտասարդներ ստանում են տնտեսագիտական գիտելիքներ, ծանոթանում բիզնես հմտություններին, դաստիարակվում, որպես հասարակության նկատմամբ պատասխանատվություն ունեցող քաղաքացիներ:

Օրեր առաջ առիթ ունեցա մասնակցելու ՀՊՆ-ի կողմից կազմակերպված տոնավաճառին: Հայաստանի տարբեր անկյուններից  եկած երիտասարդները ներկայացրել էին իրենց աշակերտական գործարար ընկերության կողմից թողարկած արտադրանքը: Ծրագրի պատասխանատուները՝ Արմինե Հովհաննիսյանի գլխավորությամբ, հերթով մոտենում էին երիտասարդներին, հարցուփորձ անում, խորհուրդներ տալիս, լսում նրանց հարցերը և հաճախ ինչ-որ բան գնում նրանցից: Անտարբեր չէր նաև հասարակությունը: Անցորդներից շատերը կանգ էին առնում աշակերտական ընկերության այս կամ այն տաղավարի մոտ, զննում առաջարկվող արտադրանքը, իրենց գոհունակությունը հայտնում նախաձեռնությունից, իսկ վերջում մի բան գնում և գոհ ժպիտներով հեռանում: Ես էլ մի քանի բան գնեցի, և՛ նրա համար, որ ուզում էի աջակցել երիտասարդներին, և՝ որ իսկապես լավն էին:

Լուսանկարը՝ հեղինակի

Ամեն կողմից անցորդներին առաջարկվում էին «կախարդական շարֆեր», «հայկական տիկնիկներ», «անմահական թուրմեր», «հրաշահամ փոխինձ», «երջանկություն բերող թևնոցներ» և այն ամենը, ինչ կարող է նույնիսկ մարդու երևակայությունից դուրս լինել: Հիշեցի, թե ինչպես ուղիղ մեկ տարի առաջ մեր գործարար ընկերությունն էլ գնորդներին առաջարկում էր «աշխարհի ամենագունավոր, ուրախ և հաջողակ դարձնող շարֆերը», ինչպես ամեն ինչ սկսեցինք համարյա ոչինչ չունենալով, ինչպես առաջին անգամ ձախողվեցինք ու հաղթանակ ունեցանք, ինչպես սովորեցինք ինքնուրույն ինչ-որ բան ստեղծել  ու, թե ինչքա՜ն դժվար էր մեր առաջին արտադրանքը վաճառելը, որովհետև դրա հետ կապել էինք մեր ժամանակը, ջանքերը, ցանկություններն ու նպատակները: Ինչքա՜ն շատ էինք չարչարվել, և ինչքա՜ն վաստակած էր մեր առաջին շահույթը: Ժամանակը հետ տալով հիշեցի, թե ի՜նչ մեծ ոգևորությամբ հիմնեցինք մեր հասարակական կազմակերպությունը: Չնայած այնքան էլ մեծ շահույթ չունեինք, բայց պատասխանատու գտնվեցինք այն հասարակության նկատմամբ, որտեղ իրականացրել էինք մեր արտադրանքի վաճառքը և շահույթի մի մասով իրականացրեցինք կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվություն:

Լուսանկարը՝ հեղինակի

Մեզ համար ծրագրի ավարտը եղավ ՀՊՆ-ի կողմից կազմակերպված ամառային ճամբարը, որի ընթացքում մեր ստացած հիմնավոր գիտելիքներն ու փորձը ամբողջացան  բիզնես ոլորտում արդեն հայտնի և հաջողակ գորածարարների անցկացրած սեմինարներով և խորհուրդներով:

Այդ օրը՝ տոնավաճառի ժամանակ, ես կարծես նույն զգացողություններն ու հուզումը, նույն ճանապարհը տեսա երիտասարդների աչքերում: Եվ այսպես, արդեն 15 տարի և 15 սերունդ…

Լուսանկարը՝ հեղինակի

Բնականաբար, մեզանից ոչ բոլորը կընտրեն ապագա տնտեսագետի մասնագիտությունը, բայց ջունիորցիներից շատերը արդեն ընտրել և դեռ ընտրելու են այդ ուղին: Հնարավոր է նաև, որ մեր կյանքում մենք կունենանք ավելի լավ նմանատիպ ծրագրեր և կրթական հնարավորություններ, բայց իր տեսակի մեջ ՀՊՆ-ը կմնա եզակի, որովհետև առաջին անգամ մեզանից շատերը հենց այստեղ սովորեցին հանդգնել լինել ստեղծագործական և ունեցան իրենց առաջին նվաճումը՝ պատանեկան նվաճումը Պատանեկան նվաճումների հետ:

Դուք գիտե՞ք, թե որտեղ է գտնվում Վազաշեն գյուղը: Վազաշենը գտնվում է Տավուշի մարզում:      Ես  յոթ տարի սովորել եմ Վազաշեն գյուղում: Իսկ 2014 թվականին եկել եմ Մեծամոր: Վազաշենում ուսումը լավ չէր, շատ առարկաներ ուսուցիչ չունեին: Եկա այստեղ ուսման մեջ առաջադիմություն ձեռք բերելու համար: Հայրս, եղբայրս և մայրս գյուղում են: Քույրս, ով ինձանից երկու տարի է մեծ, լավ ուսում ստանալու համար արդեն չորս տարի է սովորում է Մեծամորում: Հիմա ես ու քույրս այստեղ միասին ենք ապրում:

Ինձ շատ հուզում է Տավուշի մարզի Վազաշեն գյուղի վիճակը: Այնտեղ չկան աշխատատեղեր, մարդիկ աշխատանք չունեն և միայն փարոսների ու թոշակների միջոցով են իրենց ընտանիքները պահում: Ամեն օր մտածում եմ նրանց մասին: Եթե կարողանայի ինչ-որ բան ավելացնել գյուղում, ապա առաջինը աշխատատեղեր կստեղծեի: Եթե մարդիկ աշխատանք ունենան, իրենք էլ բոլորի պես կապրեն, ու ինձ նման ստիպված չեն լինի հեռանալ գյուղից ու ամբողջ օրը ընտանիքս, գյուղս, ընկերներիս կարոտել: 

Խարբերդի հատուկ կարիքներով երեխաների տան բնակիչները մեկ օրով այցելել են Հաղթանակի զբոսայգի։ Այցը կազմակերպվել էր Փարոս հիմնադրամի կողմից։

Լուսանկարները՝
Սիրան Մանուկյանի,
Դիանա Շահբազյանի

Լուսանկարը՝ Դիանա Շահբազյանի

Ես դեռ փոքր տարիքից երազում էի նմանվել տատիկիս՝ Ամայիս: Հիմա ավելի շատ է մեծացել ցանկությունս, որովհետև մեծացել եմ ու ավելի շատ բան եմ հասկանում: Ուզում եմ ունենալ նրա ընտանիքի նման մեծ ընտանիք, ստեղծել մի «պետություն» ու լինել ղեկավար, սիրել երեխաներիս ու թոռներիս հավասարաչափ: Բայց կուզենայի սիրել ամուսնուս, որովհետև Ամայս սիրելով չի ամուսնացել: Մի բան էլ կա, որով չեմ ուզում նմանվել. Ամայս մի քիչ թմբլիկ կին է: Մայրս պատմում է, որ երբ ես երեք տարեկան էի, հաց չէի ուտում: Ինձ հարցրել է.

-Աստղիկ ջան, ինչի՞ հաց չես ուտում:

Ես էլ պատասխանել եմ.

-Վախենում եմ՝ Ամայիս նման չաղ լինեմ:

Լուսանկարը՝ Էլզա Զոհրաբյանի

Արձակուրդների վերջին օրն էր: Այդ ամբողջ օրը անցկացրի սոցիալական կայքերում, գրում էի ընկերներիս` բամբասում էինք, նկարներ և տեսահոլովակներ էինք տեղադրում ցանցում, հետո էլ այդ նկարները և տեսահոլովակները քննարկում: Օրս շատ աննկատ անցավ, նույնիսկ չէի նկատել, որ արդեն երեկո է: Իսկ երեկոյի մասին էլ ինձ հիշեցրեց իմ ընկերուհին, որը եկել էր մեր տուն, որպեսզի գնանք զբոսնելու:

-Հայ, հերիք ա, անջատիր ինտերնետը: Արի գնանք զբոսնելու, ինձ հրելով աթոռից ասում էր նա:

-Հա, հա: Հեսա սպասիր՝ տեսնեմ ինչ է եղել Աննային, ինձ տխուր «սմայլ» է ուղարկել:

-Լավ, բայց ընդամենը հինգ րոպե,- ասաց նա և նստեց կողքս:

Մենք երկուսով սկսեցինք գրել մեր ընդհանուր ընկերներին, չնկատելով, թե ինչպես թռավ ժամանակը: Հանկարծ ընկերուհուս մայրը զանգահարեց.

-Մայ, որտե՞ղ եք:

-Մամ, զբոսնում ենք,- ասաց նա՝ թաքցնելով, որ մենք տանն ենք և գրում ենք մեր ընկերներին, որոնք նույնպես պետք է գնային զբոսնելու: Սակայն, երբ մտել էին համացանց, նույնպես ժամանակի մասին մոռացել էին: Բայց եթե նրա մայրը իմանար, որ ինտերնետում ենք, կարգելեր դուրս գալ տնից  կասեր, որ  համացանցից նա կարող է օգտվել նաև տանը:

-Տուն արի, արդեն ուշ է:

-Լավ շուտով կգամ,- ասաց նա ու կախեց լսափողը,- Հայ, ես գնում եմ տուն, մայրս կանչում է:

-Լավ,- մի պահ հայացքս կտրելով համակարգչից ասացի ես:

- Հայ, մենք էլի չզբոսնեցինք,- փնթփնթալով ասաց նա:

-Խոսք եմ տալիս, վաղն անպայման դուրս կգանք զբոսնելու,- ասացի ես և ճանապարհեցի նրան մինչև դուռը, հետո էլի վերադարձա սենյակ և կրկին նստեցի համակարգչի առաջ:

Լրիվ պատահական որոշեցի տատիկիցս հարցազրույց վերցնել ու տատիկս համաձայնեց: Եվ քանի որ անպատրաստ էի, հարցերս ցաքուցրիվ էին, բայց կարողացա մի քանի հետաքրքիր պատմություններ կորզել նրանից: Ներկայացնեմ դրանցից մի քանիսը:

Ջանգյուլումի տոնը տատիկիս հուշերում

-Տատ, ջահել ժամանակ ի՞նչ տոներ եք նշել, որ հիմա այդքան էլ շատ չեն նշում:

-Ջահել վախտ ջանգյուլում կար, հիմիկվա երիտասարդությունը ջանգյուլում չի խաղում: Իսկ ես սկսեցի արդարանալ.

-Բայց մենք խաղացել ենք, տատ: Երբ փոքր էինք, մեր շենքի տարիքով մեծ աղջիկները կազմակերպում էին և մեզ մասնակից էին դարձնում այդ հետաքրքիր տոնին:

-Հա~, մենակ փոքր ժամանակչէ,- ասաց տատս:
-Լավ, լավ, տատ, կասես` ի՞նչ էիք անում տոնի ժամանակ:
-Էտ ժամանակ ծաղիկներ էինք հավաքում, էտ ջանգյուլումներով պսակ էինք գործում, հետո գցում էինք ջուրը, տղերքը բռնում էին` ասում էին. «Ով որ բռնի, նրա հետ էլ կամուսնանանք»:
-Իսկ հետո՞:
-Հետո: էլ ի՞նչ ասեմ: Օրինակ, ջանգյուլումը հիմա մեր նման չեն խաղում: Հիշում եմ, էն ժամանակ գյուղի երկար մազերով աղջիկները թղթեր էին գրում-գցում կճուճների մեջ, տենց ոնց որ բախտներն էին էլի գուշակում: Հետո տղաներից վերցնում էին կճուճների միջի թղթերից ու տենց գուշակում էին, թե ով ում հետ կամուսնանա:
-Հետո տոնախմբություն չէի՞ք անում:
-Հա, հետո քեֆ էինք անում: Էն ժամանակ ջանգյուլումին անպայման պիտի բրինձ պատրաստեին: Բրինձ էինք եփում, ձուն ջարդում էինք վրան: Հետո էլի ուտելիքներ, թխվածքներ էինք պատրաստում:
-Դրանք դո՞ւք էիք պատրաստում, թե ձեր ծնողները:
-Չէ, ամեն ինչն էլ մենք էինք եփում, դե մեծ աղջիկներ էինք: Հավաքվում էինք մեկի տանը ու մինչև գիշեր քեֆ էինք անում:
-Ի՞նչ ձևով էիք նախապատրաստվում:
-Աղջիկներվ գնում էինք ջանգյուլում էինք բերում Ծաղկաձորի անտառից: Հետո հավաքվում էինք մեկի տանը, պսակներ ու ուտեստներ էինք սարքում:

Լողալ…

Տատիկս Ջրառատ գյուղից է, ու գյուղի տարածքով է հոսում Հրազդան գետը: Այն ժամանակ, ինչպես շատ երեխաներ, տատիկս ևս շատ է սիրել լողալ գետում:

-Շատ էի սիրում լողալ: Էն ժամանակ Ազնիվ տատին (տատիկիս մայրը) ջղայնանում էր վրես: Էնքան էի լողում, որ աչքերս լրիվ արյունոտվում էին: Որ լողանալուց ջուր էր լցվում ականջներս, մի ոտքի վրա թռնում էինք, հետո ձեռքով խփում էինք ականջներին, ջուրը գալիս թափվում էր: Էն ժամանակ մի հատ կամուրջ կար, շատ փոքր էր ու լրիվ ջարդված-փշրված էր: Որ ձմեռը դրա վրայով գնում էինք, մեկ էլ տեսար, մեկի ոտքը սղում էր, ու ոտքը մտնում էր փոսը: Կանգնում էինք կամուրջի վրա ու թռնում էինք ջրի մեջ: Աչքերներս փակ մտնում էինք ու, որ գլխի վրա մտնում էինք, չէ, աչքերներս արյուն էր լցվում:

Տատիկիս ընտանիքը

Տատիկիս ընտանիքի մասին քիչ բաներ գիտեի և որոշեցի առիթից օգտվել և իմանալ ավելին:
-Տատ, մի քիչ կպատմե՞ս քո ընտանիքից:
-Պապաս թվաբանության դասատու ա եղել, դե, էն ժամանակ հանրահաշիվ չէր, թվաբանություն էր: Հետո ժողկրթբաժնում ա աշխատել, եղել ա ֆինբաժնի ավագ տեսուչ: Մամաս լավ երգել ա:
-Իսկ ինչպե՞ս են ծանոթացել մամադ ու պապադ:
-Էն ժամանակ մամայենքս ճանաչված են եղել գյուղում, ունևոր են եղել, բայց պապայենքս` էդքան էլ չէ: Հետո հանդիպել են, էլի, դե, մի գյուղից են եղել:
-Քանի՞ երեխա եք եղել:
-5 երեխա ենք եղել` 4 քույր, 1 եղբայր:
-Էն ժամանակ, որ ոչ հեռուստացույց, ոչ ինտերնետ ա եղել, ինչո՞վ եք զբաղվել ամբողջ օրը:
-Պապաս առավոտից գնում էր գործի, գիշերը նոր գալիս էր տուն: Մամաս էլ ամբողջ օրը տան գործ էր անում, մեկ-մեկ անտառ էր գնում: Մենք էլ էինք հետը գնում. մասուր էինք հավաքում, տանձ էինք բերում, լոբիները տնկելու համար փայտ էինք բերում: Մի անգամ արջ էինք տեսել ու ահավոր վախեցել էինք, բայց մեր հարևանը ասեց, որ արջ չի եղել, ինքն ա եղել, բայց դե խաբում էր` մեզ հանգստացնելու համար: Էլ ի՞նչ ասեմ: Պապաս տարիքով մեծ ա եղել մամայիցս: Գնացել ա կռիվ, 8-ը տարի մնացել ա այնտեղ:
-Իսկ մեդալներ ստացե՞լ ա:
-Մեդալներ շատ-շատ ուներ:
-Մի քիչ էլ քույրերիդ մասին պատմի:
-Էս Ազնիվ տատին (տատիկիս մայրը) սիրուն երկար շորեր ուներ, քրերով հագնում էինք, գնում-մտնում էինք գետի ջուրը, լողում էինք, իսկ հետո մաման, իհարկե ,բարկանում էր մեզ վրա:
-Դպրոց կա՞ր, տատ:
-Հա, մի տարի մի հատ սեփական տուն ենք գնացել: Այդտեղ մենակ առաջին դասարանցիներն էին սովորում, բայց երկրորդ դասարանից տեղափոխվեցինք դպրոց` 5-րդ դպրոցն էր:

Քիչ հետո տատս այլ թեմայից է խոսում:

-Պապայիս եղբորն են աքսորել: Ինքը հեղափոխական էր: Կասկածել են որոշ գործերի մեջ, բանտ ա նստել, հետո արդարացրել են: Բայց, որ դուրս ա եկել արդեն, հիվանդ ա եղել: Էտ հորեղբորս տղան շատ լավ ա սովորել: Գիտական աշխատող ա եղել ու շատ լավ նվերներ ա ստացել: Օրինակ, փոքր հեռուստացույց: Էտ եղել ա սրանից մի 40-50 տարի առաջ, էն ժամանակվա համար էտ մեծ բան էր`էն ժամանակ քչերը հեռուստացույց ունեին: Երբեմն տատիկիս պատմությունները լսելը ինձ հնարավորություն է տալիս պատկերացում կազմել այն ժամանակաշրջանի մասին, որը եղել է մեզանից բազմաթիվ տարիներ առաջ և զգալ, թե ինչպես են ապրել մարդիկ այն ժամանակ: Գուցե նրանց կյանքը չի ունեցել այն հարմարություններն ու դյուրությունները, որոնք մենք ունենք այսօր, բայց այն ևս ունեցել է իր հետաքրքրությունները: Եվ, միգուցե, օրերից մի օր ես ինքս կպատմեմ թոռնիկիս իմ կյանքի մասին, և այն նրան չի թվա այնքան ժամանակակից, որքան իր կյանքը: