Շատ եմ սիրում իմ քաղաքը: Ամեն անգամ, երբ դուրս եմ գալիս տնից, ուշադիր սկսում եմ հետևել՝ ինչ է փոխվել, քանդվել կամ կառուցվել, ավելացել կամ պակասել: Գիտեք, մարդիկ են պակասել: Վերջերս միայն դա եմ նկատել: Օր-օրի փողոցները դատարկվում, տները տարիներով կողոպտվում, մի խոսքով, մարդիկ հեռանում են: Գրեթե ամեն օր լսում եմ, թե ինչպես է մեր դպրոցից ինչ-որ մեկը գնում: Դպրոցում էլ երեխաներն են պակասում: Փողոցներում տեսնում եմ հատուկենտ մարդկանց՝ հիմնականում տանջված, դժգոհ հայացքներով: Բակերում երեխաներ չեն խաղում, ոչ թե համակարգչով զբաղված լինելու պատճառով, այլ ուղղակի երեխա չկա, որ խաղա…

Ուզում եմ մի անգամ դուրս գամ ու տեսնեմ, որ Իջևանս նորից ապրում է, որ փողոցները կրկին լի են երջանիկ մարդկանցով, բակերը՝ երեխաներով, և քաղաքս ապրում է իր երբեմնի կյանքով: Տեսնես` կտեսնե՞մ…

Հոգնեցրել էին այդ խանութի փափուկ խաղալիքներն ու անիմաստ շարված գունավոր տետրերը: Բայց սկզբից մի անտարբեր հայացքով շոշափեցի, իսկ հետո մոտեցա ու սկսեցի մանրակրկիտ ուսումնասիրել արձանը: Այդ արձանի մետաղե դեմքը ծանոթ էր, չնայած աչքերը փակված էին «մետաղե լաթով» : Մի քանի վայրկյան ևս և…
- Ֆեմիդա˜ն…,-բարձր ու զարմացած ճչացի ես:
Սկզբից մայրս մոտեցավ, հետո աշխատակիցները:
-Մա՛մ, մա՛մ նայիր, Ֆեմիդան, արդարության Ֆեմիդան…
-Ի՞նչ Ֆեմիդա, ո՞ր Ֆեմիդան…
Ես մատնացույց արեցի գեղեցիկ արձանը:
- Արդարության, օրինականության Ֆեմիդան:
Մորս վախվորած աչքերը լցվեցին ուրախությամբ, որովհետև ես ուրախացել էի. գտել էի երկու շաբաթ փնտրած Ֆեմիդային:
-Սա Ֆեմիդան չէ, սա կշեռք համաստեղությունն է:
-Ի՞նչ կշեռք, սա Ֆեմիդան է , աստվածուհի է, հասկանո՞ւմ եք…
Ու երկար-բարակ սկսեցի պատմել Ֆեմիդայի մասին: Բայց աշխատակցի անտարբեր հայացքից հասկացա, որ նա արձանի մեջ միայն կշեռքն է նկատել, իսկ Ֆեմիդայի մասին չի հասցրել կարդալ…
-Դե՛, մի երկարացրու , ես սա գնում եմ քեզ համար, ուղղակի նվեր…
-Չէ՛, մամ , ես սա իմ փողերով պետք է գնեմ:
-Դու չես աշխատում, չէ՞:
-Բուֆետի փողերը  չեմ ծախսի, կհավաքեմ:
-Իսկ դպրոցում սոված կմնա՞ս, առողջությանդ հետ խա՞ղ ես անում:
-Առավոտյան կուտեմ, կքայլեմ, առողջ ապրելակերպ, և կխնայեմ նաև տրանսպորտի փողը:
-Իսկ ինչքա՞ն է արձանը:
-2000 դրամ, 10 աշխատանքային օր, 2 շաբաթ, հա մա՛մ , խնդրում եմ, արդարության աստվածուհու արձանը մայրիկիդ փողերով չէ , որ պետք է գնես:
-Լավ, լավ, լավ…
Խանութը դադարեց լսել մեր խոսակցությունը, և շարունակվեց այնտեղ տիրող անառևտուր լռությունը:
«Երկու շաբաթ: 2000 դրամ: Ամեն ինչ ճիշտ է»:
Ուրախ, առողջ, և որ ամենակարևորն է, նպատակասլաց երկու շաբաթ: Ամենադժվարը երկուշաբթին էր. մի քիչ հոգնեցուցիչ, բայց հարմարվեցի 200+200+200…=2000: Այդ երկու շաբաթվա ընթացքում Ֆեմիդան այնքան սիրալիր հայացքներ ստացավ, որ երբևէ չէր ընդունել: Ինչ լավ է , որ նրա աչքերը փակ էին, թե չէ մետաղե արձանը կշիկներ…
…-Բուֆետ կգա՞ս:
-Չէ՛, բուֆետ չէ,- ասացի ես ու կիսաուրախ, կիսահեգնական նայեցի դրամապանակիս 2000 դրամին:
-Գոնե դուրս գանք՝ մաքուր օդ շնչելու:
-Լավ, լավ գնացինք:
Եթե չլսեի ընկերուհուս և դուրս չգնայի  կամ եթե դրամապանակս սեղանին չթողնեի, ապա այդ օրը տուն վերադառնալիս կգնեի Ֆեմիդայի արձանը: Բայց ամեն ինչ այդպես չեղավ, ու դրամապանակս այդ օրը դատարկվեց գողության պատճառով: Չհետաքրքրվեցի, թե ով է վերցրել, չէի ուզում ինչ-որ մեկին մեղադրել գողության մեջ…
Խանութի կողքով անցնելիս Ֆեմիդայի վրա մի արհամարհական հայացք էի ձգում…Ինչ լավ էր, որ աչքերը փակ էին , և ավելի լավ էր, որ աչքերը փակ էին «մետաղե լաթով»: Մանկական պատկերացումներս կյանքի արդարության մասին բախվեցին անարդար կյանքին…Անարդար կյանք, որտեղ Ֆեմիդան ոչինչ փոխել չի կարող:

-Վերջապես,- վեր թռա տեղիցս  անսպասելի ճիչով, այնպես, որ կողքիս կանգնած մարդը մի պահ կարծեց, թե խելագար եմ: Երևի նա այստեղից չէր, որովհետև Հրազդանում նման ռեակցիան լրիվ բնական է համարվում, երբ կես ժամ անընդմեջ սպասելուց հետո, հանկարծ հայտնվում է այդքան ցանկալի ավտոբուսը: Մեր մոտ նրան սպասում են ինչպես …ասենք, Նոր տարվան կամ ծննդյան տարեդարձին: Դուք երևի կարծում եք, թե խոսքս Հրազդան-Չինաստան (եթե իհարկե կա այդպիսին) ավտոբուսի մասի՞ն է: Ո՛չ, չարաչար սխալվում եք: Ես խոսում եմ սովորական ներքաղաքային տրանսպորտի մասին: Լավ, ինչևէ, չշեղվենք թեմայից:

Բարձրացա ավտոբուս: Ի՜նչ երջանկություն: Հասարակ մահկանացուս սրանից մեծ բախտ դեռ չէր ունեցել: Ավտոբուսը դատարկ էր, և ես այս անգամ բալետի պարուհու նման մի ոտքի վրա կանգնած չէի երթևեկելու: Այդպիսի երևույթ (համենայն դեպս Հրազդանում) հազար տարին մեկ է լինում, և դա, համաձայնվեք, իրոք հրաշալի առիթ է` ուրախանալու համար:

Կողքիս նստած էր մի անիմաստ հայացքով տղամարդ, դիմացս՝ ջղային դեմքով մի տատիկ, որ թվում էր, թե հիմա ձեռնափայտը գլխիս կկոտրի, եթե շունչս պահած չնստեմ տեղս: Ընդհանրապես այդ  «ուրախ» ու «բախտավոր» ավտոբուսը այսօր լիքն էր դժգոհ դեմքերով: «Ա՜խ, Աստված իմ, մի՞թե  այս մարդիկ  չեն  գնահատում այս  «ուրախ»  պահը: Չէ՞ որ այդպիսի բան շատ քիչ է լինում: Հնարավոր է նրանք սովոր չեն «ազատ» ավտոբուսներին և ուզում են այն վարունգի թթվի պահածոյի բանկայի նման սեղմված լինի: Գիտե՞ք, տատիկս միշտ դրանից փակում է ու ասում է, որ վարունգներին  պետք է մի լավ սեղմել, որ բանկայի մեջ օդ չմնա, թե չէ կփչանան: Ինձ թվում է, թե այս ավտոբուսի «վարունգները» փչացել են, որովհետև  «բանկայի» մեջ օդ է անցել,  ու նրանց դեմքերից  հիմա ահավոր նեխածի հոտ է գալիս:  Ֆու… »:

Մինչ ես մտովի փիլիսոփայում էի, ավտոբուսը մոտեցավ կանգառին: Դուռը բացվեց, ու քիչ էր մնում այդ «ուրախ» ավտոբուսը լցվեր ուրախ երեխաներով, բայց…

-Տոմս հանելո՞ւ եք,- լսվեց ավտոբուսի վարորդի կոպիտ ձայնը:

Վարորդը հազիվ 25-30 տարեկան կլիներ, ո՛չ ավելի: Նրա դեմքը շատ վախենալու տեսք ուներ: Չնայած երիտասարդ տարիքին՝ շատ փնթփնթանն էր երևում:

Ուղևորները, որոնց մասին ասացի, 10-12 տարեկան երեխաներ էին՝ վտիտ ու փոքր-մոքր կառուցվածքով: Երբ վարորդը հարցրեց տոմսի մասին, նրանք վախեցած ասացին.

«Ոչ», հետո` «այո», հետո էլի`« ոչ»: Մի խոսքով, «ոչ»:

-Դե, ուրեմն, հելեք ըստից,- հետևեց վարորդի «նուրբ» պատասխանը,-ասել ենք` չէ, 7-ից բարձր սաղ պըտի վճարեն:

Երեխաներից հինգը իջան, իսկ մեկը՝  երկար տատանումներից հետո, ձեռքը տարավ գրպանը ու այնտեղից հանեց մի բուռ տասը դրամանոցներ: Հազիվ հաշվեց, դասավորեց ու 100 դրամը պատրաստեց: Փողը տվեց վարորդին նախօրոք (չնայած, կարգը այդպես չէ) ու նստեց ավտոբուսի վերջում: Դրանից երևի այդ ծերուկ-փնթփնթանը իրեն բավարարված զգաց: Ախր, դրանից նա ոչինչ չէր կորցնում:

Այն ընթացքում, երբ տեղի էր ունենում վարորդի ու երեխաների միջև այդ տհաճ խոսակցությունը, հանկարծ մեջս ցանկություն առաջացավ վճարել նրանց փոխարեն: Դրանից ես ո՛չ կհարստանայի, ո՛չ էլ կաղքատանայի, բայց մի լավ բան արած կլինեի: Ձեռքս տարա պայուսակիս գրպանը: Եթե հանեի իմ գնալու ու գալու, գրախանութից գնվելիք գրքի փողերը, ուրեմն, մնում էր 300 դրամ: Փաստորեն չէի կարող բոլորի համար վճարել: Արագ քրքրեցի գրպաններս: Ոչ մի կոպեկ: Ախր, փոքր ժամանակ միշտ լինում էր, որ վերարկուիս ծակ գրպանից միշտ փող էի գտնում, բայց այսօր ձեռքս հայտնաբերեց, որ ո՛չ գրպանս է պատռված, ո՛չ էլ փող կա այնտեղ: Խորապես հիասթափվեցի գրպանիցս: Մինչ ես տատանվում էի ծախսել, թե՝ ոչ գրքիս համար նախատեսված փողը, մեքենան շարժվեց: Իմ՝ գիրք կրծողի ու ծույլ մարդու ինքնասիրությունը, չհամաձայնվեց հրաժարվել ո՛չ այդ գրքից, ո՛չ էլ համաձայնվեց երկրորդ անգամ տուն գնալ, նորից փող վերցնել ու վերադառնալ: Ես նայում էի ավտոբուսի հետևից նայող այդ խեղճ երեխաների տխուր դեմքերին, ու սիրտս ճմլվում էր: Երևի նրանք մի կես ժամ սպասել էին ավտոբուսի , ու … ի՞նչ եղավ…

Վարորդը դեռ չէր հանգստացել ու ինչ-որ բաներ էր փնթփնթում քթի տակ: Նրա հայհոյախառն ժարգոնը երեխաների ու նրանց՝ մեզ համար անհայտ  ծնողների հասցեին, սարսափելի ազդում էր բոլորի վրա, բայց միայն դիմացս նստած տատիկը, որի մասին վերը նշել էի, համարձակվեց խոսել:

-Ընչի՞ չթողիր էդ էրեխեքին նստեին: Հըմի էն էրեխեն փող ուներ` նստավ, ընդոնք էլ՝ չունեին, պըտի սաղ օրը ընդե կանգնած մնան:

-Մորքուր ջան (Չեմ սիրում մեր հասարակության որոշ շերտերի մոտ տարածված հարգանքի այս արտահայտման ձևը ),  հիցուն հազար հարկ են դրե վրես: Պըտի տա՞մ, թե՞ չէ…,- փորձեց արդարանալ վարորդը:

-Մարդ կա` մի քանի էրեխա ունի, ո՞նց սաղի համար ամեն օր էդքան փող տա: Հացի կարոտ մարդիկ են սաղ: Հետո էլ ասում են `էրեխա բերեք էս երկրի համար, թող ազգը շատանա: Ո՞նց պահեն,  հնարավորություն չկա, բան չկա…

Վերջին խոսքերը նա արտասանում էր ինձ նայելով: Կարծես ինձնից ինչ-որ բան էր սպասում: Երևի ուզում էր, որ ինչ-որ բան ասեմ, օգնեմ իրեն, իր գաղափարներով կիսվեմ, բայց ես խուսափեցի նման պատասխանատվությունից ու սկսեցի պատուհանից դուրս նայել: Ինչպես երևում էր` ես չարդարացրի նրա սպասելիքները, քանի որ մի քանի րոպե հետո նա արդեն ուրիշի հետ էր խոսում, ով նույնպես փորձում էր անտարբեր ձևանալ:

Ամբողջ ընթացքում վարորդը անգիր արածի նման կրկնում էր.

-Հիցուն հազար պարտք եմ, հիցուն հազար….

Եվ՛ վարորդը, և՛ կինը չէին լսում միմյանց, ու չգիտես, թե ում հետ էին կռվում, որովհետև այդ «ուրախ» ավտոբուսում բոլորը անտարբեր դեմքեր ունեին:

Ես իջա ավտոբուսից մի կանգառ շուտ: Դա ավելի շատ փախուստի էր նման: Վերջին բանը, որ ես հիշում եմ,այն է, թե ինչպես էր կինը պատմում, որ միակ որդին պատերազմում  հաշմանդամ է դարձել,  ու որ իր ընտանիքը խիստ կարիքի մեջ է: Դրան զուգահեռ հիշում եմ վարորդի քարացած նախադասությունը պարտքերի մասին, ու նաև էլի մի քանի ոչինչ չասող դեմքեր:

Համոզված եմ, սրանից կանցնեն շատ տարիներ, շատ բան կփոխվի թե՛ իմ կյանքում, թե՛ այդ ավտոբուսի մարդկանց, բայց այս պատմությունը երբեք չի ջնջվի իմ հիշողությունից:

Այդ օրը ես միայն հասկացա, որ իմ քաղաքում ուրախ ավտոբուսներ չկան: Դրանք երևի վերացել են դինոզավրերի հետ միասին, բայց….ԻՆՉՈՒ՞:

Հետաքրքիր է, դուրս ես գալիս, քայլում ես ու անկախ քեզնից ինչ-որ բան կամ ինչ-որ մեկը ձգում կամ վանում է: Իմ հազվագյուտ վախերից մեկը վատ մարդկանց աչքերն են: Դեռ փոքր հասակից ես վախենում էի վատ մարդկանց նույնիսկ ինձ ժպտացող աչքերից: Ոնց ասեմ, մի տեսակ դաժանություն կար, որ վախեցնում էր ինձ: Հակառակն էր լավ մարդկանց դեպքում` նայում էի ու սիրահարվում նրանց աչքերի բարությանը: Դա այն ժամանակ է, երբ ես ապրում էի երկիր մոլորակում, բայց դեռ 8-9 տարեկանում տեղափոխվեցի արեգակնային համակարգից դուրս ու տիեզերքի անսահմանության չափ ազատ մի մոլորակ` ինտերնետ: Նոր մոլորակս ինձ շատ էր դուր գալիս, որովհետև ինձ այնտեղ ամեն ինչ թողնում էին, իսկ արգելքներ շրջացելը չափազանց հեշտ էր: Երբ նոր բնակիչ էր ինտերնետում, չէի էլ պատկերացնում, թե դա ինչ է: Հա, մոռացա ասել` Էդ վիթխարի մոլորակում, լիքը երկրներ կային` մեծ, փոքր, միջին, բոյով, կոլոտ, ինչ ասես կար:  Դե, ես էլ ոչ տարա, ոչ բերեցի, միանգամից գերտերության քաղաքացիություն ստացա, հետո երկքաղաքացի դարձա, հետո եռաքաղաքացի ու էսպես այնքան, մինչև բոլոր անձնագրերս կորցրեցի ու մնացի իմ գերտերության գերության մեջ: Էստեղ կյանքս տրամաբանական զարգացում ունեցավ: Ընկերներս մեկից երկու դառան, երկուսից` երեք ու հասան արդեն հարյուրների, ու մի պահ հասկացա, որ սկսում եմ քիչ թե շատ ճանաչվել: Համենայնդեպս, իմ գերտերության համարյա բոլոր գերիները ինձ պրոֆիլով գիտեին, հաստատ անցել էին կողքովս ինչ-որ մեկի թայմլայնում: Մտահորիզոնս էլ փոխվեց ժամանակի հետ, մի քիչ էլ գոռոզացա` դե, ինձ ահագին հանրահայտ մարդիկ էին ընկերություն առաջարկում: Էէէհ, էլի մոռացա ասել. մի ինքնավար հանրապետություն էի բացել. ստեղծագործում էի, ու էդ հանրահայտները կողքի ինքնավար հանրապետություններից էին: Ես զարգանում էի գերտերության մեջ` զարգացնելով իմ սեփական ինքնավար հանրապետությունը: Բայց դե եկավ մի պահ, երբ հասկացա, որ ամեն ինչ իրականում այդքան էլ հեքիաթ չի, ու ես ունեմ նաև թշնամիներ: Օհօօօ… Վախեցա, որովհետև շատ նման էին երկիր մոլորակի վատ մարդկանց, հետո հասկացա, որ հենց իրենք են, որ կան` իմ հին թշնամիներն են արտագաղթել ինտերնետ. պրոֆիլներն ուսումնասիրեցի… Այ մարդ, ճիշտ են էլի ասում` կարմիր կովը կաշին չի փոխի…