Հաջողության հասնել ցանկանում են բոլորը, այդ թվում և ես: Անցած տարի իմ կյանքում տեղի ունեցավ մի իրադարձություն, որը գլխիվայր շրջեց հաջողության մասին իմ պատկերացումները:

2018 թվականի մայիսն էր, ՀՊՄՀ-ի 2-րդ կուրսում էի սովորում։ Համալսարանում էլի եկան ու հայտարարեցին հերթական «Ամառային դպրոց» ուսանողների միջազգային փոխանակման ծրագրի մասին։ Ծրագրի մասին գիտեի դեռևս առաջին կուրսից, սակայն չէի դիմել՝ վախենալով ձախողել ընտրական փուլը, փորձել նոր, ինձ անծանոթ մի բան:

Հայտադիմումի լրացման վերջնաժամկետը մոտ էր, նորից հայտարարություն արվեց։ Իրարամերժ մտքերը խառնվեցին գլուխումս։ Որոշեցի այնուամենայնիվ դիմել ու վերջին օրով լրացրի հայտադիմումը՝ ոչ մի լուրջ բանի չսպասելով (նախ` անցնելու հույս չունեմ, և հետո` անցնելու դեպքում էլ ծնողներս թույլ չեն տա գնալ արտերկիր)։

Եկավ հարցազրույցի օրը։ Հարցազրույցին ներկայացա կոստյումով ու շատ լուրջ դեմքով, պատասխանեցի բոլոր հարցերին, չնայած` պատասխաններս շատ անփույթ էին: Դուրս եկա քննական սենյակից աննկարագրելի ուրախ ու թեթևացած, քանի որ խիզախել էի գոնե փորձել:

Երկու շաբաթ անց տեղեկացա, որ ընտրական փուլը հաղթահարել եմ և պետք է մասնակցեմ վիճակահանության՝ հյուրընկալող երկիրը պարզելու համար։ Եվ ի՞նչ, իմ վերցրած թղթի կտորի վրա գրված էր աշխարհի լավագույն կրթական համակարգ ունեցող երկրներից մեկը՝ Ֆինլանդիան՝ իր Օուլուի համալսարանով։ Ինձ տրված էր հնարավորություն, որի մասին նախկինում միայն կարող էի երազել։ Առաջին անգամն էր, որ կարողանում էի զգալ կամքիս հզորությունն ամբողջապես՝ հոգով, սրտով և էությամբ։ Ո՞վ կպատկերացներ, որ կյանքիս լավագույն օրերի մի մասը պիտի ապրեի «բացարձակապես անծանոթ» մարդկանց հետ, որոնց մեջ և պիտի գտնեի ամենածանոթներին։ Ծրագրի տևողությունը մեկ շաբաթ էր, բայց ստացած դասերը միայն մի շաբաթ չէր, որ պիտի կիրառվեին:

Ու հիմա իմ կյանքը բաժանվում է երկու մասի՝ այս իրադարձությունից առաջ և հետո։ Ամառային դպրոցը միանշանակ ֆորմալ անունն է, սա դպրոց է, որում գլխավոր դերակատարը կամքն է։

Արդեն 3-րդ կուրսում եմ սովորում։ Այլևս չունեմ սխալվելու, կորցնելու ու չհաջողելու վախ, հիմա ես ունեմ միայն ուսուցողական հնարավորություններ:

Չգիտեմ` մնացած մարզերում ինչպես է, բայց մեզ մոտ արդեն գարուն է։ Դուք չեք պատկերացնի, թե տանտիկինները ամեն նոր գարնան ինչպես են սպասում։ Չէ՛, ծաղկած բալենիներով հիանալու ու սելֆի անելու, ֆեյսբուք գցելու ու սիրուն տողեր գրելու համար չէ, ոչ էլ բակի նարգիզները ծաղկամանով հյուրասենյակում դնելու համար, այլ ուրախանում են, որ դաշտերում աշխատանքի կգնան։ Գիտե՞ք, մեզ մոտ կանայք ուրախանում են, որ աշխատելու են, այն էլ օրական ոչ թե 5000 դրամով, այլ 6000 (երկրում իրավիճակ է փոխվել), ուրախանում են, որ Ռուսաստանից իրենց ամուսիններին կանչել են աշխատելու, ու իրենց երեխաները, այդ ամենը տեսնելով, զգալով, բայց չարտահայտվելով` գնում են խանութ ու փորձում 1500 դրամի սահմանում ընտրել «երևացող» նվեր իրենց մայրիկի համար։ Ինչ խոսք, պատկերը տխուր է։

Մեր հարևան բոլոր կանայք միասին մի տեղում են աշխատում, ու ինչպես իրենք են ասում.

-Դեղ կուլ տալով աշխատում ենք, էլի։

Մեկը աշխատում է, որովհետև ամուսնու առողջականը չի ներում աշխատելու համար, մյուսն աշխատում է, որովհետև զինվոր որդի ունի, մեկն աշխատում է, որովհետև ուսանող ունի, մյուսն էլ՝ որովհետև «ճակատին է գրված»։

Գյուղական համայնքներում պատկերն այսպիսին է, և ես ցավով եմ գրում այսքանը։
Այսքանը…

Երկար ժամանակ է՝ չէր երևացել մեր շենքերում: Լավ է, որ եկավ: Էնպես չի, որ շատ էի ուզում նրան տեսնել, բայց, համենայնդեպս, նրա բացակայությունը նկատելի էր դարձել:

Նույն թափթփված մազերը, նույն փայլող աչքերը, նույն քայլվածքը… Միայն մի բան է փոխվել՝ ժպիտը։ Առաջ հազվադեպ էի նրան ժպտալիս «բռնացնում», իսկ հիմա երջանիկ է երևում: Տեսնես՝ ո՞ւր էր այսքան ժամանակ, կամ ինչո՞ւ է այսքան ուրախ: Լավ, է՜, դա իմ գործը չէ։ Նույնիսկ նրա անունը չգիտեմ, ուր մնաց թե մոտենամ ու խոսեմ հետը…

Նրա մասին գրեթե մոռացած քայլում եմ ու այգու առաջին պատահած ազատ նստարանին տեղավորվում: Նայում եմ դիմացս նստած հավանաբար իմ տարիքի աղջկան: Մի պահ աչքս գցում եմ նրա վրա. դեմքի հոգնած ու դատարկ արտահայտություն, կիսափակ ու ոչինչ չասող աչքեր:

Փորձում եմ դեմքիս ժպիտ խաղացնել, որ իմ աչքերն էլ նրա աչքերին չնմանվեն: Չի ստացվում:

Ուզում եմ վեր կենալ, գնալ, հարցնել, թե ինչն է նրան խանգարում ուղղակի ժպտալ, բայց մենք անծանոթներ ենք, չէ՞: Ես ինչ գործ ունեմ. իր կյանքն է, ինչ ուզում է՝ թող անի։

Վեր եմ կենում ու անշտապ քայլերով գնում տուն: Տուն գնալիս ես ու ականջակալներս հիանալի զույգ ենք: Ականջակալներումս մի աղջիկ անընդհատ հարցնում է. «What’s keeping me up at night?»։ Մտածում եմ, մտքումս ինքս ինձ պատասխանում. «Էն մարդիկ, որ միշտ հանդիպում են ճանապարհիս, բայց մեկ է՝ մնում են ուղղակի կողքովս քայլող ու անցնողներ: Էն մտքերը, որ էդ մարդիկ թողնում են իրենց անցնել-գնալուց հետո: Էն ձայները, որոնց տերերին այդպես էլ չտեսա…»։

Ինչ եմ, է՜, մտածում, 21-րդ դարն է շուրջը։ Ամեն մեկը իր գործին, յուրաքանչյուրն իր կյանքով։

Պապս «նվազող գների տեսության» դասական էքսպերտն է։

Ամեն անգամ, երբ երթուղային եմ (հայերեն՝ մարշրուտկա) նստում, անցնում թաղով կամ մտնում խանութ, ու գնաց․ մեկը պնդում է՝ էս երկիր չի, մյուսը՝ «ռսի հողի» ցավն ա տանում, երրորդը գազի գնից է բողոքում, իսկ մյուսն էլ անցնցում սպասում է («թողեք թող աշխատեն, էլի» հոգեբանությամբ): Սակայն կա մի բան, որից բոլորն են բողոքում, դե, գները, էլի։ Բողոքելը շատ հեշտ է (արդարության համար ասեմ, որ շատ դեպքերում՝ օգտակար, դե բողոքում ես, նյարդերդ հանգստացնում), սակայն հեչ չե՞ք մտածել՝ ինչու են ընդհանրապես դրանք բարձրանում։

Պատկերացնենք երկու դեպք․ առաջինում գները շարունակաբար նվազում են, իսկ երկրորդում՝ մնում նույնը։ Պապս միշտ բողոքում է՝ պնդելով, որ զարգացում ենք ապրում, էն ժամանակ հոսանքը շատ դժվար էր ստացվում, մազութ էինք բերում, ժամերով վառում, իսկ հիմա, հեն ա, արևին դեմ ես տալիս ու հոսանք ես ստանում։ Հիմա հասկացա՞ք պապիս էքսպերտ լինելը։

Ուղղակի տրամաբանենք, երբ գները նվազում են, արտադրողը ավելի քիչ շահույթ կստանա, բնականաբար, նա կդիմի հարկադրված կրճատումների։ Այսինքն, նույն հավանականությամբ այդ կրճատվածների մեջ կարող է հայտնվել հայրս, հորեղբայրս, քույրս․․․ Արդյունքում, նրանք քիչ եկամուտ կունենան և կամ ընդհանրապես այդ ապրանքից, ծառայությունից կհրաժարվեն կամ էլ ավելի քիչ կգնեն այն։ Ու էստեղ սկսվում են արտադրողի վատ օրերը՝ վաճառք չկա- չկա եկամուտ, չկա եկամուտ- չկա շահույթ, չկա շահույթ՝ փաստորեն երկիրը երկիր չի․․․

Հիմա նույնը պատկերացնենք ամբողջ տնտեսության մակարդակով։ Տնտեսագետներս սրան  ասում ենք գնային շոկ, երբ տնտեսությունը անընդհատ շոկի մեջ է ընկնում և հայտնվում խորը ճգնաժամի մեջ։ Իսկ երբ գները նույնը մնան, ապա տնտեսական աճի մասին պարզապես պետք է երազենք, քանի որ, կունենանք նույն արդյունքը, որը ոչ մի կերպ չի ոգևորի, մոտիվացնի արտադրողին։

Շատ հաճախ, երբ պաշտոնապես հայտարարվում է գնաճի մակարդակը, մենք համոզված ենք, որ մեզ խաբում են, և այն սահմանողը քայլում է օդերով ու թթվածնով սնվում։

Բայց գնաճը մի երկու ապրանքի ու ծառայության գներրի փոփոխությունը չի, այն բոլոր ապրանքների, բարիքների, ծառայությունների գների փոփոխությունն է, այսինքն, դրանցից շատերի գները նույնն են մնացել, նույնիսկ որոշներինը՝ նվազել։

Ընդհանրապես տնտեսագիտության մեջ կարող եմ նշել կարճաժամկետ և երկարաժամկետ էֆեկտները։ Կարճաժամկետում գնաճը մեզ՝ սպառողներիս, ձեռնտու չէ, սակայն երկարաժամկետում արդեն իրավիճակը այլ է։ Այս դեպքում բարձրանում են աշխատավարձերը, կենսաթոշակները, տոկոսադրույքը։ Պարզապես նշեմ, որ սա բնորոշ է «նորմալ» երկրին։ Եվ սրա հետ կապված հիշեցի լսարանում հնչեցված մի միտք․ երկրները լինում են նորմալ և Հայաստան․․․

-Մա՜մ, այ մամ:

-Հա, Էլիտ, ասա:

-Մամ, կարա՞մ տատիկենց հյուր գնամ:

-Եթե գործդ վերջացրել ես, գնա:

-Ապրես, մա, դե ես թռա:

-Բարի երեկո բոլորին: Տա, բա էս ո՞ւր են հարսիկենք:

-Է՜, բալես, քյացել են իրա պապայենց տուն, կյան:

-Բա ինչի՞ լույս չկա:

-Գիդում չեմ, էնքան տանում են, պիրում, էսա սաղ տալ տեն վառեն:

Տատիկս մի փոքր բողոքեց ու միասին գնացինք հյուրասենյակ: Ես նստեցի բազմոցին ու ասացի:

-Ո՜ւֆ, ինչ անհավես ա, ե՞րբ են լույսերը տալու:

Քանի գնում, ավելի էր մթնում, ու տատիկս գնաց մոմ բերելու, որ մի քիչ կոտրի մթությունը:

Սկսեցինք զրուցել ես, տատիկս, պապիկս, ու տատիկիս մայրիկը: Նրանք սկսեցին պատմել, թե այն ժամանակ երեխաները ինչպես են լամպի լույսի տակ դաս սովորել, մոխիրով հագուստը լվացել ու վառարանի մոտ չորացրել:

-Տատ, բա մոխրով ավելի՞ չէր կեղտոտվում,- հարցրի ես:

Պապիկս արագ վրա բերեց:

-Պահ, մոխիրը սապունից լյավ ա մաքրում, մհետ փորձի, կտենաս:

-Չէ, չեմ ուզում,- ասացի ես ու ծիծաղեցի:

Զրուցեցինք երկար, տատիկս, պապիկս ու տատիկիս մայրիկը արտասանեցին տարբեր բանաստեղծություններ, բալլադներ:

«Էնքան էլ երկար էր, տեսնես ո՞նց են հիշում էդքանը»,- մտածում էի ես:

Նրանց պատմությունները, երգերը, ասմունքներն ու մեր ծիծաղը ընդհատեց լույսը:

Բոլորս միասին գոռացինք.

-Ուռա՜:

Մենք ապրում ենք չորսհարկանի շենքի վերջին հարկում և սովոր չենք եղել, որ ինչ-որ մեկը մեր գլխին թխկթխկացնի կամ դմբդմբացնի։ Իսկ, այ, մենք այնքան ենք տանը գնդակ խաղում, որ ներքևի հարևաններն արդեն սովորել են աղմուկին։ Մի անգամ մայրիկը գնացել էր նրանց տուն, և երբ նստել էին սուրճ խմելու, ջահը ճոճվել էր։ Մայրիկը ճչացել էր․

-Երկրաշա՜րժ։

Իսկ հարևանն ասել էր․

-Հանգստացիր, քո երեխաներն են խաղում։

Բայց ես այդ դեպքի մասին չեմ ուզում պատմել, այլ մեկ ուրիշի։

Մի անգամ, երբ մենք ընտանիքով նստած էինք սեղանի շուրջը, ջահն սկսեց գնալ-գալ։ Իհարկե, բոլորս էլ վախեցանք՝ մտածելով, թե երկրաշարժ է։ Բայց երկրաշարժը սովորաբար մի քանի վայրկյան է տևում, իսկ այս մեկը մի քանի րոպե չէր դադարում։ Բացի դրանից, վերևից սարսափելի աղմուկ էր լսվում։ Մենք հասկացանք, որ որ մեր վերևում հարևան է հայտնվել։ Հայրիկը բարձրացավ տանիք, և երբ բացեց դուռը, նրա վրա հարձակվեց մի շնիկ՝ մեր նոր հարևանը։

Ամենասարսափելին այն է, որ մեր նոր հարևանը, երևի նոր տանը սովոր չլինելու պատճառով, գիշերները չէր կարողանում քնել ու կաղկանձում էր՝ մեզ էլ իր հետ անքուն պահելով։ Որոշ ժամանակից հետո հայրիկն այլևս չդիմացավ այդ կաղկանձին, որոշեց փայտով բարձրանալ կտուր ու քշել նրան այնտեղից։ Իսկ երբ բարձրացել էր ու լապտերը վառել, տեսել էր, որ շունը ձագուկների է սպասում։ Խղճացել էր նրան։ Այդ օրվանից շունն այլևս չի կաղկանձում (հասկացել էր, որ բարությանը բարությամբ պետք է պատասխանել), սովորել է բնակարանին ու շրջապատին։ Ճիշտ է, մեր առաստաղը մեկ-մեկ նրա շատ վազելուց դղրդում է, բայց ոչինչ, չէ՞ որ մենք շուտով նոր և փոքրիկ հարևաններ ենք ունենալու։

Լուսինե Զեյթունյան

1998 թվական

Երբ հինգ տարեկան էի, եղբորս ասացի.

-Գոռ, արի լոբի աճեցնենք:

-Հա, արի,- ասաց նա:

Եվ մենք մայրիկից խորհուրդներ էինք հարցնում, թե ինչպես են լոբի աճեցնում:

-Առաջին հերթին ձեզ մի աման է պետք:

-Ինչի՞, որ ծառը ջրե՞նք:

-Չէ, դմբլո, որ լոբին դրա մեջ ցանեք:

-Ի՜, բա մենք էլ գիտենք, թե բակում ենք ցանելու,- հիասթափվեց Գոռը:

-Մենք բնակարանում ենք ապրում,- ասաց հայրիկը, հողամաս չունենք:

Եվ մենք թթվասերի ամանի մեջ հող լցրեցինք,մեջը լոբի դրեցինք և մի-մի դույլ ջուր դատարկեցինք յուրաքանչյուր լոբու վրա: Հայրիկն ու մայրիկը մի կերպ մեր ձեռքից վերցրին ցեխակոլոլ ամանները և դրեցին խոհանոցի պատուհանի գոգին:

-Վերջ, վերջ, սպասենք, տեսնենք, թե ե՞րբ կծլի,- ասաց մայրիկն ու մեզ տարավ սենյակ:

Հինգ րոպե անց ես վազելով մտա սենյակ և ասացի.

-Հայր, լոբին լծել է:

-Ոչ թե լծել, այլ` ծլել,- խորհրդավոր ասաց Գոռը:

Բայց մեր լոբին ոչ լծել էր, ոչ էլ` ծլել: Ես ոտքից գլուխ ցեխոտ էի, որովհետև փորել-հանել էի լոբու հատիկն ու բերել սենյակ, որ հայրիկն ու Գոռն էլ տեսնեն:

-Դեռ ժամանակը չէ,- ասաց հայրիկն ու նորից ցանեց այն:

Գիշերն էլ Գոռն էր արթնացել ու մատիտով հողը քչփորել: Բայց լոբին էլի չէր ծլել:

-Էս ցեխից ու ջրից շուտով մենք կծլենք,- բողոքեց մայրիկը,- տարեք այգում ցանեք:

Մենք այդպես էլ արեցինք: Ամեն երեկո գնում էինք զբոսայգի և հիանում էինք մեր աշխատանքով: Մի օր էլ տեսանք, որ ինչ-որ մեկը մշակում է մեր լոբին, երևի բերքն էլ հավաքեց ու լավ հարստացավ, իսկ մեզ չհիշեց էլ:

Մուշեղ Բաղդասարյան 10 տարեկան

1831 թվականին մի սովորական օր ֆրանսիացի գրող Վիկտոր Հյուգոն գնեց մի շիշ թանաք, փակվեց իր սենյակում ու փոքրիկ պատուհանից հայացքը Աստվածամոր տաճարին՝ սկսեց գրել: Եվ այսպես ամիսներ շարունակ գրում էր, նույնիսկ հանճարներին բնորոշ տարօրինակությամբ, վերցնելով մկրատը՝ անփութորեն կտրատեց մազերն ու փչացրեց սանրվածքը, որպեսզի դուրս չգա տնից, մինչև չավարտի նոր սկսած վեպը, որ պիտի համաշխարհային գլուխգործոց դառնար:

Թանաքի վերջին կաթիլով գրվեց հաստափոր գրքի վերջին բառը, և հեղինակը դեռևս վերնագիր չունեցող վեպն ուզեցավ անվանել «Ինչ է պարունակում մի շիշ թանաքը», բայց ինչպես իր հուշերում է նշում, հետո գիրքն անվանվեց ներշնչման աղբյուրի անունով՝ «Փարիզի Աստվածամոր տաճարը»: Եվ սերունդների առջև դրվեց մի գիրք, մի պատմություն սիրո, թշվառության, խանդի, ըմբոստացման, մարդկային ամենադաժան կրքերի ու նրբակերտ հոգիների բախման մասին: Այս պատմության առանցքը դարձավ Աստվածամոր տաճարը, և քարն ու քանդակը կենդանացան, տաճարն անձնավորվեց և որպես մշտաներկա գոյություն, անդադար հիացք ու չքնաղ երազանք ապրեց մեր սրտերում՝ հավերժ իր մեջ կրելով Կլոդ Ֆլորոյի նախանձոտ հայացքը, Էսմերալդայի քնքուշ սիրտն ու Քվազիմոդոյի թանկագին զանգերի ղողանջը:

Եվ ահա տաճարը հրդեհի անսանձ ճանկերի մեջ իր ութհարյուրամյա հանդարտությամբ նայում է հորիզոնին ու քմծիծաղում ժամանակի, ճակատագրի ու մարդկանց վրա… Հատկապես մարդկանց. տաճարն այրվում է, երբ մի քանի օր առաջ Ֆրանսիան ապրիլի 24-ը հայտարարեց Հայոց Մեծ եղեռնի անմեղ զոհերի հիշատակի օր, երբ մի քանի օր հետո՝ ապրիլի 22-ին այնտեղ Սուրբ պատարագ պիտի մատուցվեր նույն զոհերի հիշատակին: Եվ ի՞նչ… Հրդեհը բռնկվել է վերանորոգման աշխատանքների ժամանակ անփութության հետևանքով. հնչում է չափազանց անմեղ և չափազանց անհամոզիչ:

Եթե սա պատահականություն է, ապա սարսափելի դժբախտություն, եթե՝ դիտավորություն, ապա աններելի հանցանք ողջ աշխարհի դեմ: Մնում է միայն հուսալ, որ մեր երազանքը հնարավոր կլինի վերականգնել, թեև դրա համար տասնյակ տարիներ կպահանջվեն: