Ամերիկայում օրը սկսվում է առավոտվա 6:00-ից: Դու էլ էնքան ինքնավստահ չես, որ քնես մինչև 8-ն ու 20 րոպե ուշացած դպրոց հասնելով՝ պատճառաբանես, որ ջերմությունդ հանկարծակի բարձրացել էր, հոպարդ թռչում էր Ռուսաստան, իսկ փոքր քույրդ լացում էր հետևիցդ:

Դպրոցական դեղին ավտոբուսը (հա, հա, հենց էն դեղին ավտոբուսը, որը բազմաթիվ հասակակիցներիս համար ամերիկյան «թինեյջերական» կյանքի եթերային մի դետալ է կազմում) ժամը 07:36 կանգ է առնում մեր փողոցի խաչմերուկում: Հա, կատակը մի կողմ, ոչ թե 7-ին կամ 07:30, այլ ուղիղ 07:36: Ու մտքովդ էլ չանցնի, որ կարելի է թեկուզ մի վայրկյան ուշանալ: Կթողնի կգնա:

Տան մեջ ինձ բնորոշ գերբնական արագությամբ իջնում եմ աստիճանները, մի մազի տարբերությամբ շրջանցում ոտքերիս տակ ընկնող Սնիկլ Ֆրեդին, գրկում հոսթ մամային, վերցնում պայուսակս ու Միյուի հետ վազում խաչմերուկ: Ուղիղ 7:36 րոպեին ավտոբուսը մեր փողոցում է:

-Բարի լույս:

-Բարի լույս, տիկին Լիզա:

Տիկին Լիզան մեր ավտոբուսի վարորդն է՝ ժպտերես մի կին, որը չի զլանում ավտոբուս բարձրացող յուրաքանչյուր աշակերտին ժպիտով «բարի լույս» ասել:

Մոտ 20 րոպե անց, շրջելով մյուս փողոցներով ու հավաքելով աշակերտներին՝ ավտոբուսը հասնում է դպրոց: Իջնում ենք ավտոբուսից:

-Շնորհակալություն, տիկին Լիզա:

-Չարժի, քաղցր: Բոլորիդ լավ օր եմ մաղթում:

Սկսվում է դպրոցական օրը՝ նոր թեստերով, քննություններով ու բացահայտումներով:

Օրերս Տավուշի թեմի առաջնորդ գերաշնորհ Տեր Բագրատ եպիսկոպոս Գալստանյանի օրհնությամբ և առաջնորդությամբ Հաղարծնի շաբաթվա կամավորներս, կամ ինչպես մենք ենք մեզ անվանում՝ կանաչ շապիկավորներս, այցելել էինք Արցախ՝ ուխտագնացության: Մեզնից շատերը, այդ թվում և ես, առաջին անգամ էինք Արցախում:

Դեռ վաղուց՝ Հայոց պատմության դասաժամերից, երազում էի տեսնել Արցախը, հպարտորեն քայել այն հողի վրա, որը մերն է, որի համար հարյուրավոր որդիներ ու հայրեր տուն չեն դարձել, որի համար շատ աչքեր են սառել ու երազանքներ կիսատ մնացել:

Մենք եղանք Դադիվանքում, Շուշիի Սուրբ Ամենափրկիչ Ղազանչեցոց մայր տաճարում, Ստեփանակերտում, Գանձասարում: Իմ մեջ մի  անծանոթ զգացողություն էր առաջացել Արցախի տարբեր ճամփաներով անցնելիս: Այդ զգացողությունը երևի միայն Արցախում կարող ես ունենալ, երբ հպարտության հետ ցավ ու կսկիծ ես զգում: Երբ քեզ զգում ես երջանիկ, որ այժմ այս երկինքը խաղաղ է, կապույտ:

Իմ մեջ շատ տպավորվել է Տավուշի թեմի առաջնորդ գերաշնորհ Տեր Բագրատ եպիսկոպոս Գալստանյանի այս խոսքերը. «Երբ տղաները մուտք էին գործում Շուշի, բոլորի հայացքը դեպի Ղազանչեցոց եկեղեցին էր: Բոլորի հանդիպման վայրը եղավ այստեղ՝ այս սուրբ եկեղեցին… Մեր հաղթանակների, մեր ներկայության, մահվան վրա մեր իշխանություն ունենալու մեծագույն վկայության օրրանն է այստեղ:

Մենք այսօր իրոք երջանիկ սերունդ ենք, քանի որ մեր կյանքի ընթացքում Հայրենիքից տարածք ու հող չենք կորցրել, այլ ընդհակառակը՝ ազատագրել ենք: Այսօր մենք հաղթանակած իրականության մեջ ենք ապրում, որտեղ մեր արցունքները միայն ուրախության ու մեր զոհված եղբայրների, իրենց կյանքը Հայրենիքի ազատագրության զոհասեղանին դրած մարդկանց համար ափսոսանքի արցունքներ են: Կրկնում եմ՝ բազմաթիվ սերունդների չի հաջողվել այսպիսի երջանիկ իրականություն ունենալ, որ այսօր մենք ունենք»:

Այն օրը պապիկիս հետ զրուցում էի Սեպտեմբերի 21-ի մասին: Նա բազմոցի դարակից ինձ տվեց մի թղթապանակ: Թղթապանակի մեջ կային հին թերթեր, տպագրական մեքենայով հավաքած կամ ձեռագիր երգերի տեքստեր և այլ թղթեր:

Ես ընտրեցի 1989-1992 թվականների թերթերը ու սկսեցի կարդալ:

1989թ. թերթում (անունը «Ավանգարդ» էր) այդ տարվա իրադարձություններն էին՝ ամիս առ ամիս: Կարդացի, թե ինչպես էին մարդիկ պայքարում անկախանալու համար:

Հունվար.
Թերթում գրված էր, որ պարետային ժամը շարունակվում է:

Փետրվար.
Փետրվարի 28-ին «լրացավ Սումգայիթյան ցեղասպանության մեկ տարին»: Պարետային ժամը շարունակվում է:

Մարտ.
Պարետային ժամը շարունակվում է:

Ապրիլ.
Ապրիլի 24-ին նշվեց Մեծ Եղեռնի 74-րդ տարեդարձը: Պարետային ժամը շարունակվում է:

Մայիս.
Պարետային ժամը ոչ կա, ոչ չկա: Մայիսի 3-ին Ղարաբաղում սկսվեց գործադուլ:

Հունիս.
ԼՂԻՄ-ում շարունակվում է գործադուլը: Պարետային ժամը ոչ կա, ոչ չկա:

Հուլիս.
ԼՂԻՄ-ը շարունակում է գործադուլը: Սկսվեց Ադրբեջանի կողմից Հայաստանի տնտեսական շրջափակման առաջին փուլը: Պարետային ժամը ոչ կա, ոչ չկա:

Օգոստոս.
Օգոստոսի 16-ին Ստեփանակերտում իր աշխատանքը սկսեց ԼՂԻՄ-ի բնակչության լիազոր ներկայացուցիչների համագումարը: Ընտրվեց Ազգային խորհուրդ: Պարետային ժամը ոչ կա, ոչ չկա:

Սեպտեմբեր.
Շրջափակում:

Հոկտեմբեր.
Շրջափակումը շարունակվում է: Պարետային ժամը ոչ կա, ոչ չկա:

Նոյեմբեր.
Տեղի ունեցավ Հայոց համազգային շարժման հիմնադիր համագումարը: Պարետային ժամը ոչ կա, ոչ չկա:

Դեկտեմբեր.
Լրացավ երկրաշարժի մեկ տարին: Խորհրդային պաշտոնական մամուլում՝ ի վերջո հրապարակվեց «Մարդու իրավունքների համընդանուր հռչակագիրը»: Պարետային ժամը ոչ կա, ոչ չկա:

Թղթապանակում մի քանի հին «Հայաստանի Հանրապետություն» թերթի համարներ կային: 1990թ.-ի թերթում կարդացի, որ օգոստոսի 23-ին ընդունվեց Հայաստանի անկախության մասին հռչակագիրը: Օգոստոսի 24-ին ընդունվեց Հայաստանի պետական դրոշի, զինանշանի և օրհներգի մասին օրենքը: Թերթում նաև գրված էր հայոց օրհներգի մասին: Հեղինակը դեմ էր «Մեր հայրենիքի» ընդունմանը, բայց նա գրում էր, որ մեծամասնությունը ընդունեց «Մեր հայրենիքը»: Այդպես մեր հիմնը դարձավ «Մեր հայրենիքը»:

Հաջորդ թերթը տպագրվել էր 1991թ. սեպտեմբերի 23-ին՝ Անկախության հանրաքվեի օրվա՝ Սեպտեմբերի 21-ից հետո առաջին համարն էր: Թերթում գրված էր, որ ժողովրդավարական Հայաստանի օգտին, նախնական տվյալներով, քվեարկել է մասնակիցների 99,31 կամ հանրապետության ընտրական իրավունք ունեցող բնակչության 94,39 տոկոսը: Հայաստանը անկախացավ: Հռչակվեց Հայաստանի 3-րդ հանրապետությունը:

1992թ.-ի թերթը արդեն գունավոր էր: Այն Հայաստանի անկախության 1-ամյակի առթիվ էր: Այնտեղ գրված էր այն մասին, որ մենք դեռ նոր ենք սկսում առաջին քայլերը կատարել, որպես անկախ պետություն:

Թղթապանակում նաև գտա տպագրական մեքենայով հավաքած կամ ձեռագիր երգերի տեքստեր, օրինակ «Արդյոք ովքեր են» երգը: Պապիկը պատմեց, որ անկախության համար շարժման տարիներին մարդիկ ազգագրական երգեր էին գրում և ձեռքից ձեռք փոխանցում: Սովետական տարիներին այդ երգերը մոռացվել էին: Մարդիկ Ազատության հրապարակում հանրահավաքների ժամանակ երգում էին այդ երգերը:

Ես հավանեցի «Զինվորի երգը»՝

Թռիր իմ նժույգ, սլացիր շուտով,
Տար ինձ ցանկալի կռվի փոթորիկ,
Կռվի մեջ միայն ես արյան գնով,
Կը կփրկեմ իմ խեղճ փտրուկ հայրենիք…

Հայրիկս էլ ասաց, որ գրամեքենայով հավաքած կամ ձեռագիր տեքստերը ժամանակին խաղացել են նույն դերը, ինչ հիմա խաղում են սոցիալական ցանցերը: Դա է եղել տեղեկությունները տարածելու ոչ պաշտոնական ձևը:

Պապիկս ասաց, որ թերթերն ու երգերը թղթապանակում պահել է որպես հիշողություն: Ու ես շատ ուրախ եմ դրա համար:

Հատկապես ինձ դուր եկավ «Ավանգարդ»-ի վերջին բանաստեղծությունը Նոր տարվա մասին.

Կաղանդի ծառ մը շտկելու համար
Երկու բան պետք է.
Նախ ծառ մը-հետո զարդեր ծառին վրա:

Կաղանդի ծառ մը շտկելու համար
Երեք բան պետք է-ծառեն զարդեն զատ
Հավատքը գալիք աղվոր օրերում:

Կաղանդի ծառ մը շտկելու համար
Մեկ բան կբավե- ոչ ծառ, ոչ այլ զարդ-
Ատիկա խիճերն ադամանդ կարծող
Միամիտ հոգվույս բարի խաբկանք է:

Կաղանդ ծառ մը շտկելու համար
Արդեն պատրանքը լրիվ կբավե