Գազ չի կա՝ պլիտա կվառինք։

Լյուս չինի՝ փիչնք վռլան,

Փիչ չինի՝ մոմնք վռլան

Մոմել չինի ՝ մի աձեալում փթաթվելուվնք, հարազատներավ մի օթաղում նստինք ֆանարիկնեն միացնինք, խոսինք, ծիծաղինք, ապրինք։

Վեշմինը թող ուրխանա վեչ, վեր արցախցին սոր էս օրինա։Ու մտածեվեչ, վեր արժանիյա, կամ կոտրվալա։

Մեզ հինչքան շատ փորձին հեռու պահին ստղան, էնքան ավելիյնք սիրլան մեր տոնը։

Ես իմ անունասում խոսում, ու ընտանիքիս անունան։

Սաղել գիդումն հինչքանում սիրում քաղաքս, միշտում սիրալ, ու սիրլանում։

Մունք ուժ օնինք, ոգի, թասիբ, ինքնասիրություն։

Մենակ գազ չի օնինք։

Էքուծել կարողա լյուս կամ ինտերնետ չի ինի, վեչինչ

Աշխարհի վերջը չի

Մարդու տրվումա էնքան հինչքան կարե հաղթահարե։

Տիյեր Աստված կա

Էս մեծ ըշխարհքես տակեն վեշ մինը ինձ ու քեզ հասկանալ չըն, մեր սրտեն լյուզուն վեշ մինը կլյոխ չի ընգնել։

Ցավը շատ, յարան խորը, լոխ ասում ըն` պատար էլ տեմ կաց…

Տեմս կենում, բայց շատ տիժեր, ղաշյանգ, բոյավ ,բուսաթավ, նամուսավ տղերք ըս կուրցնում…

Տոն ու տեղ ըս կուրցնում, ըռնաքամ ըս տեռնըմ, խոխեքս առանց հար թողում, տներին լյուսը մթնցնում, բայց հալա վեննի յիրա կաղնածս, վիրավոր, բայց կաս հալա ու իննան ըս… Լոխ սիրում ըն քեզ հեռվից, ձևական, կենացներում… Ամալ կյալիս պիտար քեզ խտտիմ, խուխես նման ծուցումս տանիմ մին հեռու տեղ, վեչ թորք ինի, վեչ արյուն, վեչ փիս արազ, վեչ կռեվ, լոխ լյավ ինի…

Բայց կյամ չըս, հունց վեր ես ըմ տուլաշի նման գյուրգումտ նստում, տեսնամ` հիբա մին լյավ ծյագ ծյագվում։

Ըրնախում վեղս տեռալ, բայց հա՜… Քուշտանում չըս էս տղորցը արյունը խմելան…Դե, բայց հինչ անիմ, իմ ճակատագիրս էլ տուվ ըս, ես քունտում, տուվել` իմս, իմ տոն տեղս, հայրենիքս, ընտանիքս, լավ թա փիս, լոխ ետս, մին հափուռ վեղս։

Երջանիկ ազգ ենք…

Համենայն դեպս, այդպես ասում են միջազգային փորձագետները։

Զարգացել ենք…

Սա նույնպես միջազգային փորձագետների գնահատականի համաձայն։ Դե, ժողովրդավարությունից չխոսենք անգամ, տարածաշրջանում առաջատար ենք այդ առումով։ Իհարկե, ինչպե՞ս կարող ենք չհամաձայնել, երբ ինքներս ենք քաղում այդ հաղթանակի պտուղները. չէ՞ որ վերջապես կարողացանք յուրացնել եվրոպական, արևմտյան արժեհամակարգերը` մեր մեջ խեղդելով «ավանդական հետամնացությունը»։

Վերջապես խոսքի ազատություն ենք ստացել, կարող ենք ասել և անել այն, ինչ մենք ենք ուզում, մտածել` միայն մեր մասին։

Հետաքրքիր ազգ ենք…

Երեկ կարող էինք ոչնչից պետություն կերտել, իսկ այսօր եղած պետությունը քանդել, կամ էլ՝ քանդմանն ականատես լինել, լինել անտարբեր: Պարզապես լինել…

Երեկ կարող էինք երկրպագել անկախություն կերտած հերոսներին, իսկ այսօր ուրանալ նրանց վաստակն ու մեզ համար կեղծ հերոսներ հորինել՝ քաջնազարանման։

Երեկ կարողացանք փրկվել Դեր-Զորի շիկացած ավազներից, իսկ այսօր գլուխներս ենք պարզել թուրքի յաթաղանին։

Երեկ մտավորականը կարող էր մի խոսքով անգամ փրկել իր ժողովրդին, իսկ այսօր հաճոյանալ ստորաքարշաբար՝ աչք փակելով մահվան տարած սերունդների վրա։

Երեկ կարող էինք համախմբվել, բռունցքվել և կանգնել Արցախի կողքին՝ նրա համար դառնալով անխոցելի վահան, իսկ այսօր՝ մոռանալ նրա գոյության մասին։

Երեկ կարող էինք միջազգային կառույցների գրասենյակների դռներ ջարդել, իսկ այսօր մի բառ անգամ չասել Արցախում ստեղծված աղետալի վիճակի մասին։

Երեկ կարող էինք չլինել, բայց եղանք: Վաղն էլ կարող ենք չլինել, բայց կլինե՞նք: Կարծում եմ` շատերի համար սա արդեն կարևոր չէ։ Դե, մի զարմացեք, ի՞նչ կարող ենք անել։ Ի՞նչ ազգ, ի՞նչ Հայրենիք, ի՞նչ սահման, ի՞նչ թշնամի, չէ՞ որ բոլորս մարդ ենք` երկրագնդի քաղաքացիներ և ապրում ենք 21-րդ դարում` նոր արժեհամակարգով: Եվ հոգ չէ, թե հարևանդ՝ դարերի ոխերիմ թշնամիդ, 1,5 տարի առաջ քեզ հիշեցրեց իր անմարդկային, չփոփոխվող էության մասին, հիշեցրեց, թե ինչպե՞ս էր 100 տարի առաջ պապերիդ եղեռնի ենթարկում, իսկ այսօր «բարեկամական» իր ձեռքն է մեկնում։ Նա սպանելու ձևը չի մոռացել, բայց մենք, կարծես թե, մոռացել ենք ինչպես ենք սպանվել։

Թերևս բթացել ենք… Կարծում եք՝ ցավի՞ց։ Գուցե և ոմանք ցավից, բայց շատերը՝ նոր արժեհամակարգից, նոր հայացքներից։ Կարող ես գործի բերումով լինել Երևանում և խենթանալ անհոգ կյանքից (դե եկ, վարդապետ…Հիմա այնքան հասկանալի է խենթանալդ)։

Ի՞նչ կարևոր է, թե Արցախում մարդիկ օրերով տաք ջուր ու կերակուր չունեին, թե թշնամին ամեն օր հոգեբանական և ֆիզիկական ճնշման է ենթարկում նրան, ստիպում լքել հայրենի օջախը, հակառակ դեպքում սպառնալով պարզապես ոչնչացնել նրան: Ի՞նչ կարևոր է, թե Սյունիքում թշնամին քայլ առ քայլ առաջ է գալիս, իսկ Տավուշում և Երասխում գնդակոծում հայկական դիրքերը։ Հեռվից այդ ամենը չի երևում: Երևանում՝ ևս, չեն տեսնում, չեն զգում:

Բայց հետո, երբ մի օր անտարբեր այս մարդիկ կարթնանան այդ գունավոր երազից, թշնամին արդեն իրենց տան շեմին կլինի: Գուցե և՝ Երևանի մատույցներում: Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը կհրաժարվի լքել Էջմիածինը, իսկ վարչապետը զենքը ձեռքին մարտի կնետվի ժողովրդի հետ՝ փրկելու Հայոց վտանգված Հայրենիքը, հայի արժանապատվությունը… Չէ, այս պատմությունն արդեն լսել եմ, բոլորին է այն հայտնի: Բայց այս անգամ այն նույն ավարտը չի ունենա, ավելին, կարծում եմ այս անգամ ճիշտ հակառակը կլինի, լավագույն դեպքում կլքեն վտանգված ամրոցը, վատագույն դեպքում՝ դարպասները կբացեն թշնամու առաջ։ Ժողովուրդը նամակ կգրի Ռուսաց ցարին կրկին ու կրկին։ Ե՞րբ տեղ կհասնի, «ռուսի սապոգը» կրկին կօրհնե՞նք, թե չէ` ժամանակը ցույց կտա։

Իսկ վերոնշյալ «գունավոր երազին» զուգահեռ Արցախում ամեն ինչ սև ու սպիտակի մեջ է։ Պատերազմից հետո մաքառող այս կղզյակում ապրում է շուրջ 100 000 մարդ։

Մարդիկ, ովքեր կորցրել են իրենց հարազատներին, իրենց տներն ու… երազանքները, և ովքեր շրջապատված են թշնամիներով։ Արցախցու կամքի մասին լեգենդներ են պատմում: Դրան ականատես ենք լինում հենց այս օրերին։ Ընդհանրապես, պատերազմից հետո սկսել ենք ամեն ինչին այլ տեսանկյունից նայել, այլ կերպ արժևորել մեր ունեցածը։ Սարսափելի ցրտին առանց գազի ու հոսանքի, առանց տաք ջրի ու կերակուրի մնացած, հացի փակված արտադրամասերով, պարապմունքները հարկադրաբար դադարեցրած մանկապարտեզներով ու դպրոցներով, ցուրտ հիվանդանոցներում ու աշխատասենյակներում, գնդակոծվող գյուղերում, թշնամու սպառնալիքների ներքո շարունակում է ապրել ու արարել, շարունակում է արնաշաղախ հողը մշակել և նոր ծիլեր տնկել այդ հողում։

Պատերազմը մեզ հեռացրեց աշխարհից: Պատերազմը ստիպեց մեզ ճանաչել աշխարհն իր ողջ էությամբ, իր ողբերգությամբ։ Մի՞թե կեղծ չէ այն, որն անընդհատ բարձրաձայնում է մարդու իրավունքների, ազատությունների մասին, սակայն թե՛ պատերազմի, թե՛ այս հումանիտար աղետի օրերին կույր, խուլ ու համր էր ձևանում, մինչդեռ Ուկրաինայի համար աղաղակում է։ Պատճառն, անշուշտ, հասկանալի է. մեծ դերակատարներն իրենց դերն են խաղում կյանքի բեմում՝ իրենց հաստատուն տեղն ունենալու, այն չկորցնելու համար:

Ո՞րն է Հայաստանի դերն այդ բեմում: Ետնաբեմում մոռացության մատնվե՞լը, թե՞ …

Իսկ Արցախում այսօր մարդիկ ապրում են ի հեճուկս բոլոր դժվարությունների: Ապրում են, որովհետև ապրելու և ապրեցնելու պարտք ունեն։ Արցախում այլևս գրավիչ չեն Լաս Վեգասի լույսերն ու հեքիաթային Փարիզը, գրավիչ չեն պատմական Հռոմն ու Միջերկրական ծովի տաք ջրերը, քանի որ այդտեղ այլևս չես գտնի մարդկային կարեկցանք ու պարզություն։ Ավելին, Արցախում այլևս չեն բողոքում ցուրտ եղանակից, առօրյա խնդիրներից, թշնամու սանձարձակ պահվածքից, ուշադրություն չեն դարձնում հնչեցվող սպառնալիքներին ու թշնամու կրակոցներին. պնդաճակատ ենք, սովորել ենք։

Ավելի վատ էլ է եղել, բայց ապրել ենք: Հիմա էլ ենք ապրելու՝ հույսներս մեզ վրա դրած, Խրիմյան Հայրիկի թղթե շերեփից դասեր քաղած, աշխարհի թոհուբոհին անտարբեր։

Իսկ Արցախում առատ ձյուն է տեղացել ու ընդգծել մեր պարզությունն ու մաքրությունը։ Եկել է ուրախացնելու մռայլ իրականության մեջ ապրող մեծ ու փոքրին, եկել է ջերմացնելու մեր տղաների շիրմաթմբերը։ Եկել է, որ Արցախում կրկին «հին կոճղից նոր բողբոջներ պայթեն»։

Պատերազմն Արցախում մի տարուց ավել է, ինչ ավարտվել է: Եվ կյանքը, կարծես թե, նորից ընթանում է իր հունով: Սակայն դա միայն առերևույթ է այդպես: Պատերազմը չի ավարտվել: Այն խաթարել է ոչ միայն մեծերի կյանքը, այլև  տխուր երանգներ է ավելացրել մանկության գույների ներկապնակում:

Սահմանամերձ Սզնեքում ապրող միակ երեխան է Մանեն, ում համար պատերազմը չի ավարտվել, որովհետև ամեն օր քնում, արթնանում է գյուղից ընդամենը մի քանի հարյուր մետր հեռու տեղակայված թշնամու անկանոն կրակահերթերի տակ, որովհետև գյուղում չկա նախկին աշխուժությունը, որովհետև այլևս գյուղում չեն ապրում Նարեն ու Մերին, ում հետ խաղում էր նախքան պատերազմը, որովհետև սիրելի խաղը՝ ֆուտբոլը, ստիպված խաղում է ծնողների հետ, որովհետև, իսկապես պատերազմը չի ավարտվել․․․

Մանեն քաղաքում ապրել չի ուզում, չի սիրում։ Անվախ աղջնակն արդեն ոչ միայն չի վախենում թշնամու կրակոցներից, այլև մորն է հորդորում չվախենալ։ Նա չի հասկանում՝ ինչո՞ւ վախենալ, թող թուրքն իրենցից վախենա, վախենա մեր անվախությունից ու համառությունից։

Այսօր ՀՅԴ Արցախի Երիտասարդական միության անդամներն այցելեցին Մանեին՝ շնորհավորելու նրա Ամանորը։ Դժվար է նկարագրել այն հրճվանքն ու ուրախությունը, որ ունեցավ փոքրիկ աղջնակը մեզ հետ խաղալու ժամանակ։ Նա արդեն խաղընկեր ուներ:

Մանեն այսօր միայնակ մնացած ու մայր հողին կառչած արցախահայության խորհրդանիշն է։ Այցելե՛ք Մանեին, նա սպասում է բոլորիդ։ Այցելե՛ք նրան, եթե ուզում եք հուսադրվել նրա մի պարզ, բայց և այնքան խոսուն ժպիտից։

Այցելե՛ք Արցախ, նա սպասում է ձեզ այնպես, ինչպես Մանեն՝ բոլորիդ։

2022 թվականը՝ արցախցի աշակերտների աչքերում․ բողոքներ Ձմեռ պապին ու երազանքներ, երազանքներ…

2020 թվականը շատերիս կյանքում բաժանարար գիծ դարձավ, որից անդին մնացին չարժևորված խաղաղությունն ու երազանքների պետություն ստեղծելու հեռանկարը, և որից այս կողմ մնաց մեղավորության ու պատասխանատվության զգացումը մեր կորցրածի առջև, ու մի մեծ, դատարկ անորոշություն։ Հետո ամբողջ 2021-ը եղավ կյանքը նոր տողից սկսելու, զրոյից ապրել սովորելու մասին։ Իմ ներսում էլ փշրվել էին երբեմնի ճշմարտությունները, ու թեև չգիտեի՝ ինչպես պիտի ապրեմ այսուհետ, բայց գիտեի, որ նախկինի պես ապրել չի կարելի։ Ուզում էի գլուխս վերցնել ու փախչել Հայաստանից, բայց և հասկանում էի, որ խնդիրներից ու ցավից թաքնվելը լուծում չէ, լուծումը դրանց առերեսվելն ու լուծելն է։ Եվ որոշեցի միանալ «Դասավանդի՛ր, Հայաստան» ծրագրին ու մնալ Հայաստանում, գնալ Արցախ։

Ես Աստղիկ Քեշիշյանն եմ՝ երբեմնի լրագրող, այժմ հայոց լեզու և գրականություն եմ դասավանդում Մարտակերտի շրջանի Մոխրաթաղ գյուղի Գարիկ Պողոսյանի անվան միջնակարգ դպրոցում։ Սա, սակայն, ոչ թե իմ, այլ 7-րդ և 8-րդ դասարանների աշակերտներիցս մի քանիսի մասին է, նրանք ուզում են խոսել ձեզ հետ Նոր տարվանից ունեցած իրենց ակնկալիքների, երազանքների, նաև մտահոգությունների մասին։ Իսկ եթե մեր երկրում հիմա կան մարդիկ, որոնք արժանի են լսելի լինելու, հենց այս երեխաներն են։

Բարև, ես Լերմոնտն եմ՝ 7-րդ դասարանից։ Ես և իմ ընկերները կպատմենք ձեզ մեր ամանորյա ցանկությունների մասին։ Վերցրեք մի քիչ քաղցրավենիք, հարմար տեղավորվեք բազմոցին, որովհետև մենք սկսում ենք։

Նախ, ես կուզեի, որ իմ սայթի հաշվին donate անեին։ Ճիշտ է, դա լավ բան չէ, բայց Ամանորին երազանքները կատարվում են։ Ու բացի դա, բողոք ունեմ Լապլանդիայի Ձմեռ պապին։ Նա կարծես կատարում է բոլոր ցանկությունները՝ բացի մի բանից․ մենք գրում ենք, որ Արցախ աշխարհին խաղաղություն բերի, բայց այդ երազանքն այդպես էլ չի կատարվում։

Բարև ձեզ։ Իսկ ես Ալվարդն եմ։ Ես սովորում եմ 7-րդ դասարանում, 12 տարեկան եմ։ Իմ մանկության ընթացքում ես տեսել եմ երկու պատերազմ։ Առաջինը՝ Ապրիլյան պատերազմը, որի ժամանակ ես վեց տարեկան էի, իսկ եղբայրս՝ երեք, ու մենք մեր մայրիկի հետ գնացել էինք Ստեփանակերտ, քանի որ գյուղում մնալ հնարավոր չէր։ Իսկ երկրորդը 2020 թվականի պատերազմն էր, որի ժամանակ մենք կորցրինք շատ ջահել տղաների։ Ես ցանկանում եմ, որ վերջապես խաղաղություն տիրի Արցախում, որ իմ ծնողներն ու բարեկամները լինեն առողջ ու ուրախ։

Ճիշտ է, բոլորս էլ գիտենք, որ «Ձմեռ Պապը» գոյություն չունի, բայց ինչպես ասում են մեր մեծերը, փորձը փորձանք չէ։ Ես ցանկանում եմ դպրոցս ու համալսարանս ավարտելուց հետո լավ աշխատանք գտնել ինձ համար ու ընկերուհուս հետ տեղափոխվել Հարավային Կորեա, որովհետև այնտեղ կա անսահմանափակ ինտերնետ, շատ գեղեցիկ բնություն ու առանձնահատուկ համեղ խոհանոց։
Ու նաև ցանկանում եմ, որ վերջապես մեր վարչապետին փոխեն, և վերջիվերջո մեր Ղարաբաղում տիրի խաղաղություն։

Ես Սոֆին եմ, սովորում եմ 7-րդ դասարանում։ Ես ուզում եմ, որ այս տարի և միշտ Արցախ աշխարհում տիրի խաղաղություն։ Ուզում եմ, որ մարդկանց աչքերում միշտ լինի ուրախություն, որ երեխաները մեծանան կապույտ երկնքի տակ։ Ուզում եմ դպրոցն ավարտել գերազանց գնահատականներով ու անվճար ընդունվել համալսարան։ 2020 թվականին մենք շատ բարդ ճանապարհներով անցանք, երիտասարդ տղաներ զոհվեցին, իրենց մայրերի աչքերում միայն թախիծ էր, Արցախի մեծ մասը տվեցին թշնամուն․․․ Հուսով եմ, որ այս տարի լավ կլինի ամեն բան, ու Արցախը կլինի անկախ։ Ես շատ եմ սիրում իմ Արցախը, որովհետև նրա նման գեղեցիկ բնություն ոչ մի երկիր չունի, նրա նման խիզախություն ոչ մի երկիր չունի։

Բարև, ես էլ Արսենն եմ, կպատմեմ ձեզ իմ երազանքների մասին։ Փոքր ժամանակ ես շատ էի ցանկանում, որ Ձմեռ Պապն ինձ համար մեքենա կամ Գրադ խաղալիք բերեր, և նա իմ ցանկությունը կատարում էր։ Սակայն մի անգամ տեսա, թե ինչպես է իմ հայրիկը տոնածառի տակ դնում խաղալիքը, և այդ օրվանից ես հայրիկիս ասում էի՝ Ձմեռ Պապ, իսկ մայրիկիս՝ Ձյունանուշ։

Ես շատ քիչ ցանկություն ունեմ․ ամենակարևոր ցանկությունս այն է, որ Արցախում լինի խաղաղություն, սակայն Ձմեռ Պապն այդ ցանկությունս չի կատարում, դրա համար ես շատ նեղանում եմ։ Էլի մի քանի ցանկություն ունեմ, որոնցից երկուսը կասեմ։ Առաջին անհավանական ցանկությունս է` զոհված տղաների ընտանիքներին վերադարձնել իրենց տղաներին, իսկ երկրորդ ցանկությունս այն է, որ դպրոցում լավ սովորեմ։ Այսքանը, ցտեսություն։

Ողջույն։ Ես Էլիզաբեթն եմ, սովորում եմ 7-րդ դասարանում։ Ես իմ մանկության օրերին արդեն երկու պատերազմ եմ տեսել, երկու անգամ մենք հեռացել ենք մեր տներից ու նորից վերադարձել, շատ տղաներ են զոհվել, ու ես միայն մի քանի երազանք ունեմ․ ուզում եմ, որ մեր երկրում խաղաղություն լինի, նաև որ լավ սովորեմ ու ընդունվեմ համալսարան։

Ես Լաուրան եմ, սովորում եմ 8-րդ դասարանում։ Չգիտեմ ինչու, բայց այս անգամ ավելի ու ավելի շատ եմ սպասում Նոր տարվան։ Ես չափից դուրս երազկոտ եմ, և մեկ երազանքը շա՜տ քիչ է ինձ համար։ Իմ գլխավոր երազանքներից մեկն այն է, որ սահմանափակ, բայց իմ՝ երազկոտ աղջկաս համար անսահման Արցախում տիրի խաղաղություն։ Հոգնել եմ արդեն արյուն, սևազգեստ մայրեր և կարոտից լցված աչքեր տեսնելուց։

Միանգամից անցնենք նպատակներիս, որոնք շատ-շատ են, բայց ամենակարևորները երկուսն են։ Ես որոշել եմ փոխվել, որովհետև հասկացել եմ, որ չափազանց բարի եմ ու ներողամիտ, և մարդիկ ուղղակի չարաշահում են դա․ խնդրանքը ժամանակի ընթացքում վերածվում է հրամանի։ Երկրորդ նպատակս այն է, որ սովորեմ ավելի լավ, որովհետև ուսումը շա՜տ կարևոր է մարդու ապագայի համար։ Եվ ինչպես բոլորն են ասում, թող խաղաղության, հաջողության տարի լինի։

Մելինե, 8-րդ դասարան։

Երազա՜նք։ Այս բառը մի ուրույն իմաստ ունի յուրաքանչյուրիս հոգում։ Բոլորս էլ շատ երազանքներ ունենք մեր սրտերում պահված։ Եվ ճիշտ է, որ երազանքները գնալով փոխվում են։
Երբ փոքր էի, երազում էի սիրունիկ շորիկների, հեռախոսների և այլ մանր բաների մասին, իսկ հիմա երազանքս բոլորովին այլ է։ Երբ գալիս էր Ամանորի գիշերը, երազանք էի պահում, մտքում ցանկանում էի խաղաղություն, երջանկություն․․․ Սակայն 2020 թվականի Ամանորի գիշերը ես երազանք չպահեցի․ արդեն չէի հավատում երազանքներին, առավել ևս, որ դրանք կկատարվեն։ Պատերազմը մեզ ստիպեց մի քանի տարով մեծանալ, ստիպեց կյանքին ուրիշ հայացքով նայել, փոխվեց իմ երազանքների իմաստը։

Այո՛, ճիշտ է, այժմ էլ երազանքներ ունեմ, սակայն չգիտեմ՝ դրանք կկատարվե՞ն, թե՞․․․ Բայց հույս ունեմ, որ կկատարվեն։
Երազում եմ նորից խաղաղության, երջանկության, երեխաների անհոգ մանկության մասին, և ամենակարևորը, որ մայրիկս, որին սիրում եմ անչափ ու անսահման, երջանիկ լինի ու միշտ՝ իմ կողքին։