Գրող, երգիծաբան-դրամատուրգ Սամվել Խալաթյանի հետ ունեցանք հարցազրույց` գրողին բացահայտելու և նրա կերպարին ծանոթանալու համար։
-Պարո՛ն Խալաթյան, որքա՞ն ժամանակ է, ինչ զբաղվում եք գրական գործունեությամբ։
-Առաջին մանկական ոտանավորս գրել եմ 55 տարի առաջ։ Գրեցի, տարա «Կայծ» թերթի խմբագրություն` չտպեցին (այն ժամանակ քաղաքային թերթ կար` «Կայծ»)։ Գրել էի այսպես.
«Ես պիտի տեսնեմ Անին ծաղկած,
Մասիսը կանգնած` ժպիտ դեմքին,
Պիտի շրջեմ Ղարս, Էրզրում,
Մինչև Վան պիտի գնամ,
Ու իմ Վանի պարզ ջրերին
Զով Սևանիս բարևը տամ»։
Բայց չտպեցին, ասացին` շատ ես Շիրազի նման գրում։
Փոքր ժամանակ ես շատ եմ սիրել Շիրազ։ Անգիր էի արել նրա այն ժամանակ արգելված բանաստեղծությունը` «Ղարաբաղը»։ Դպրոցում, որ արտասանեցի, ինձ նկատողություն տվեցին։
-Ինչպե՞ս կնկարագրեք Ձեր մանկությունը։
-Դա շատ տխուր հարց է, որովհետև ես ծնվել եմ աքսորավայրում` Ալթայի երկրամասի Տիագուն գյուղում։ Իմ գիտակցական կյանքն այնտեղից է սկսվում։ Դե, Սիբիրում ի՞նչ պիտի լիներ. շատ վատ էր, սով։ Իհարկե, վերջին տարիներին արդեն այդպես չէր։ Սիբիրից կտորներ եմ հիշում. 3-4 տարեկան էի։ Ու արդեն հիշում եմ Կիրովականը, ուր արդարացվեցինք և վերադարձանք։ Մանկությանս հիմնական գիտակցական մասը` տպավորիչ մասը, անցել է Կիրովականի Սպանդարյան փողոցում։ Այն ժամանակ կոչվում էր Էվակոբազար։ Այդպես էր կոչվում, որովհետև 1946-47 թվականներին, երբ հայրենադարձության նոր ալիք սկսվեց, գերմանացի ռազմագերիների ուժերով բարաքներ կառուցվեցին։ Միհարկանի բարաքներ էին, յուրաքանչյուր բարաքում՝ 10 սենյակ։ Հայրենադարձներին բերում էին և ուղղակի մի կերպ տեղավորում էին այդտեղ։ Աղքատ թաղամաս էր։ Հետագայում պետական վարկով տներ կառուցեցին։ Ահա այդ էվակուատոր բազար թաղամասը փոքրիկ Հայաստան էր. գյումրեցի կար, ղարսեցի կար, սիրիացի կար, ֆրանսիացի կար, լոռեցի կար` գյուղերից եկել էին, ռուսներ կային, զինվորականներ կային, որ ապրում էին։ Ամեն բարբառ կարելի էր լսել, շատ կոլորիտով թաղամաս էր։ Այդտեղ ես ապրել եմ հինգ տարեկանից մինչև տասնմեկ տարեկանս: Դա գիտակցական ամենահրաշալի տարիքն էր, որ ես ապրեցի այնտեղ։ Հետագայում էլ իմ ստեղծագործությունների մեջ ես անդրադարձա էվակոատոր բազարին։ Կերպարները` այդ հյութեղ, հրաշալի մարդկանց, այդ աղքատ հպարտների, ոգևորվածների, որոնք բոլորը հավատում էին կոմունիզմի գալուն, սոցիալիզմի հաղթանակին և այլն, իմ մեջ շատ տպավորվեցին։ Իմ մանկությունը այդպես է անցել։
-Ո՞րն է եղել Ձեր հրապարակած առաջին ստեղծագործությունը։
-1967 թվականին, ես 17 տարեկան էի, բանաստեղծություններ էի գրում: Այն ժամանակ ես արձակագիր չէի։ Հիմա էլ եմ գրում, բայց ես ինձ բանաստեղծ չեմ համարում, ես արձակագիր եմ, դրամատուրգ-երգիծաբան եմ։ Սկսել էի խմբագրությունների դռները ծեծել։ Բանաստեղծ Սերո Անտոնյան կար, գրական խումբ ուներ, որին ես մասնակցում էի, նա իմ բանաստեղծությունները նայեց և խորհուրդ տվեց տանել «Կայծ» թերթ, ահա այդտեղ տպագրվեց իմ երեք բանաստեղծություն։ Ինձ թվում էր, թե ամբողջ աշխարհում կարդում են գրածներս` Ամերիկայում են կարդում, Ինդոնեզիայում, Ավստրալիայում։ Իմ առաջին տպագրված գործը դա եղավ։ Հետագայում շատ տպագրեցի տարբեր թերթերում, բայց դա ամենաանմոռացն էր։ «Պիոներ կանչ»-ում հետո սկսեցի տպագրվել` փոքրիկ պատմվածքներով, երգիծանքներով և այլն։
-Ո՞րն է Ձեր հրապարակած առաջին գիրքը։
-Առաջին գիրքս մի քիչ ուշ տպագրվեց, որովհետև այն ժամանակ գիրք տպագրելը շատ դժվար էր։ Ովքեր արդեն պատրաստի ժողովածու ունեին, նախ պետք է քննարկվեր, Կիրովականի գրողների հավանությանն արժանանար, հետո` ուղարկեին Երևան, Երևանում էլ հավանություն տային, նոր ուղարկեին հրատարակչություն։ Հրատարակչությունում երեք հոգի պետք է գրախոսություն գրեին և հետո` հրատարակեին։ Ուրեմն` իմ առաջին գիրքը ալմանախային է եղել։ Երևի 70-ականների վերջերն էր, համարյա 30 տարեկան էի։ Ես ներկայացրել էի երգիծական պատմվածքների ժողովածու և «Մարդը Լադ մոլորակից» երգիծական վիպակը։ Չնայած այն բանին, որ գրախոսվել էի դրական, մեկ էլ հանկարծ իմանում եմ, որ տպագրվել է երգիծական ալմանախ` տարբեր երգիծաբաններից։ Այդ իմ գրքից տպագրեցին այդ ալմանախում։ Հետո երկրորդ ալմանախում էլի տպագրեցին։ Այսինքն, իմ գիրքը մասնատելով տպագրեցին։ Երգիծավեպը չտպագրվեց. ցենզուրան արգելեց։ Տարիներ անց տպագրվեց իմ «Փոքր քաղաքի մեծերը» վիպակը, որտեղ «Մարդը Լադ մոլորակիցը» խմբագրված և իր շարունակությամբ տեղ գտավ։ Վանաձորի մասին այդ գործով ես փորձեցի շարունակել այն ավանդույթը, որ սկսել էր Հակոբ Պարոնյանը` «Ազգային ջոջերով», Բակունցը` «Կյորեսով», Չարենցը` «Երկիր Նաիրիով»։ Ուզեցա, որ նրանց շարքում լինի, ոչ հեղինակների, այլ` ստեղծագործությունների։ Այդ գիրքը լույս տեսնելուն պես` հենց երրորդ օրը ստացա Մկրտիչ Սարգսյանի անվան գրական մրցանակը, որի համար ես անչափ ուրախ եմ, որովհետև Մկրտիչ Սարգսյանը իմ հոգեհայրն էր։
-Ձեր ստեղծագործություններից ո՞րն եք ամենաշատը սիրում։
-Չեմ կարող ասել սիրելի, բոլորն էլ իմ զավակներն են։ Ո՞ր մատս կտրեմ, որ ցավ չտա։ Ես 37 գիրք եմ տպագրել։ Ինձ համար անչափ գնահատելի է «40 օր համբառնալուց առաջ» տրագիկոմեդիան, որը գրելուց հետո Հայաստանի 11 թատրոններում խաղացվեց։ Շատ եմ հավանում «Վերջին ծաղրածուն», որով ես 2004 թվականին Եվրոպայի լավագույն դրամատուրգների մեջ 6-ից մեկը համարվեցի։
«Սիմոն թագավորը» և էլի գործեր, որոնք ինձ հոգեհարազատ են։ Բոլորն էլ հոգեհարազատ են, բայց ամենաշատը, իհարկե, ես «Վերջին ծաղրածուին» եմ տեղ տալիս, որովհետև արտահայտած գաղափարները շատ ավելի ինձ սրտամոտ են և շատ ավելի ընդհանրական են, հասարակական հնչեղություն ունեն։
-Ո՞վ է Ձեր ամենասիրելի գրողը։
-Նարեկացի, Թումանյան, Չարենց, Շեքսպիր, Պուշկին, Մկրտիչ Սարգսյան` բոլորը։ Բոլորը իմ ուսուցիչ-գրողներն են, որոնք իմ տառերը իմանալուց ի վեր դաս են տվել ինձ, և որոնց ընթերցել եմ և հիմա էլ ընթերցում եմ։ Միակ ուսուցիչը, որ երբեք վերջին զանգ չի ունենում` գիրքն է։
-Ո՞րն եք համարում Ձեր կյանքի ամենաուրախ օրը։
-Յուրաքանչյուր օր։ Աստծու տված յուրաքանչյուր օր։ Ես` ինչպես ամեն կարգին մարդ, կյանքում երջանիկ պահեր շատ եմ ունեցել, բայց ասել ամենաերջանիկ օրը. ամեն օրն էլ երջանիկ է, որովհետև երջանիկ պահեր են պահում իրենց մեջ, մի լավ բան ես իմանում և իհարկե երջանկանում ես այդ պահի ազդեցությամբ։
-Ի՞նչ է Ձեզ համար երջանկությունը։
-Դա շատ հետաքրքիր հարց է։ Դարերով ծեծված հարց է. ի՞նչ բան է երջանկությունը։ Երջանկությունը հարատև, երկարատև չի լինում։ Դա պահի զգացում է։ Այդ պահին, այդ ակնթարթին սիրտդ ծաղկում է հանկարծ։ Ո՛չ նյութական ունեցվածքը, ո՛չ բարեհարմար կյանքը երջանկություն չեն։ Նույնիսկ իսկական սերը երջանիկ չէ։ Դա հաճելի տառապանք է։ Պատկերացնո՞ւմ ես սիրահարված մարդու ողբերգական վիճակը. անընդհատ կարոտում է՝ անընդհատ, սիրած մարդը կողքին էլ է լինում` կարոտում է։ Հիմա ի՞նչ ասենք, ասենք՝ երջանիկ չի՞։ Դա էլ էդ տեսակ երջանկություն է։
-Ի՞նչը կարող է Ձեզ ստիպել վերցնել գրիչը և ստեղծագործել։
-Քո ժպիտը, էն ծաղիկը, փողոցով անցնող մի լավ երիտասարդ, կամ մի լավ երիտասարդուհի. ամեն ինչը։
Ինձ թվում է՝ կա լիցքավորման և լիցքաթափման շրջան` ստեղծագործելու համար։ Լիցքավորվում ես` մի բան գալիս է, սկսում ես գրել, կիսատ է մնում, ուզում ես շարունակես, արդեն դեն ես գցում։ Էդպես շատ-շատ է լինում։ Դրանից հետո գալիս է տեղատվության մի շրջան, որ արդեն պետք է նորից լիցքավորվես, նորից ազդակներ ստանաս։ Այդպես է. անընդհատ գրիչը պետք է ձեռքիդ լինի։
Մի անգամ Համո Սահյանը եկել էր Վանաձոր` 2-3 օրով։ Մենք երիտասարդներով աղաչեցինք, պաղատեցինք. «Մի քիչ երկար մնա»։ Տանում էինք, հյուրասիրում էինք, խմացնում էինք, որ չգնա։ Էսպես մի յոթ օր պահեցինք։ Մի օր ասաց. «Տղե՛րք յոթ օր է արդեն էստեղ եմ, գնամ տուն, հիմի իմ գրիչն էլ է ինձանից խռովել, գրասեղանս էլ»։ Էնքան գեղեցիկ ասեց։ Էն ժամանակվա գրողները իմաստուն էին. իմ նման թավաքյալի չէին։ Կարգին նստած տղերք էին։ Ու հիմա ո՞նց ասեմ. միշտ էլ պետք է գրիչդ ձեռքիդ լինի. մտքիդ գրիչը, հոգուդ գրիչը, սրտիդ գրիչը. մտքում էլ պետք է գրես, մի թղթի կտորի վրա գրես, դնես գրպանդ:
-Գրող, երգիծաբան, ՀՀ մշակույթի վաստակավոր գործիչ. ի՞նչ կավելացնեք։
-Նաև` ամուսին, հայր, պապիկ. ես ի՞նչ գիտեմ, մնացածն էլ դու ավելացրու։
