Բարև ձեզ: Երկարատև բացակայությունից հետո՝ ես վերջապես եկա: Չէ, չեմ զլացել գրել, ուղղակի ուսանող եմ, քիչ է՝ դրան էլ գումարած ուզում են բանակ տանել: Դե, բնականաբար, զինկոմիսարիատ, հիվանդանոց, ստուգումներ և վերջնական նշանակված օր: Վերջին ստուգումների օրն էլ անցա: Մտա գեներալի մոտ, դեռ չէի հասցրել բարևել, երբ նա ասաց.

-Առաքելյան, բարի ծառայություն, տղա ջան, անփորձանք:

Ասաց և ձեռքը պարզեց: Ես էլ, բնականաբար, սեղմեցի և ասացի.

-Շնորհակալություն, պարոն գեներալ:

Դուրս գալուն պես ինչ նպատակներ ունեի՝ թողեցի բանակից հետո, իսկ ինչը կհասցնեմ անել, սկսեցի երկու ամսվա մեջ տեղավորել: Հասցնելու գործերից մեկն էլ էս պահն է՝ նյութ գրելը: Չնայած ծանրաբեռնված դասերիս ու գերհոգնած աչքերիս՝ ինքս ինձ ասացի.
-Այ մարդ, քնելը կա ու կա: Մի քիչ ուշ կքնեմ: Փոխարենը՝ նյութ կգրեմ:
Լավ գիտակցում եմ, որ գալու է պահ, երբ ասելու եմ՝ բա սենյակումս չլինեի՞, մի հատ նյութ գրեի:
Վերջը գցեցի, բռնեցի, հետաքրքիր ու մի քիչ դժվար պատմության մասին սկսեցի գրել՝ գյուղի լոգարանների կամ «բաղնիք վառելու» օրվա մասին:
…Գիտե՞ք, որ Հայաստանի գյուղերում լոգարանները խիստ տարբերվում են քաղաքի լոգարաններից: Ասեմ՝ ինչի: Դե, քաղաքում, բնականաբար, մարդիկ բնակվում են շենքերում, իրենց բնակարաններում ունեն սեփական լոգարանը: Բայց գյուղերում մարդկանց 80 տոկոսը լոգանք է ընդունում տնից որոշակի հեռավորության վրա գտնվող, առանձին մի փոքրիկ շինությունում: Ներսից այն չի տարբերվում քաղաքի լոգարաններից, ուղղակի հին նախագիծ է: Լավ, գնալով զարգացան, նոր տներ սարքեցին, նախօրոք մտածեցին և լոգարանը կառուցեցին այնպես, որ մուտքը տան միջից լինի: Բայց, կա մի «բայց»: Գյուղի տներում ջեռուցման համակարգեր կան միայն հաշված տներում: «Բաղնիք վառելու օր» լինում է այն տներում, որտեղ ջեռուցման համակարգ չկա: Եթե չկա էլեկտրական տարբերակ՝ տաք ջուր օգտագործելու, ապա դիմում են այս քայլին: Պատրաստում են հատուկ վառարաններ: Վառարան, որի շնորհիվ ջուրը սկսում է մոտ մեկ ժամ հետո եռալ: Ահա և վերջ. բաղնիքը վառված է: Բայց միայն հո վառելով չի, վառելուց հետո պետք է այնպես անել, որ ջուրը պահպանի իր նորմալ ջերմաստիճանը, որպեսզի լողանալու ընթացքում չսառի: Հետաքրքիր է, անգամ, երբ ասում են. «Հազիվ գնում ես, էս երկու փետը հետդ տար, ձեռի հետ կգցես, որ ջուրը չսառի»: Ամեն օր չէ, որ այսպես է: Դժվար է ամեն օր վառարանի չափսերով փայտ կոտրել, ժամերով տանջվել, վառել, և անուշադրության պատճառով մեկ էլ տեսնում ես՝ կրակը հանգել է: Դե, արի ու նորից վառի բաղնիքը: Մի քիչ անսովոր է, բայց կա էսպիսի մի բան. մարդիկ հիմնականում լողանում են կիրակի օրերը: Չզարմանաք, բայց հատուկ ընտրում են կիրակին, որ շաբաթվա գործերն ավարտեն ու կիրակի բաղնիքը վառեն: Հարմար պահ է՝ երեխաները կլողանան, կգնան դպրոց երկուշաբթի: Մարդիկ երբեմն նաև լոգանք են ընդունում բարեկամների լոգարաններում: Պատճառը երևի պարզ է. չկա մշտական տաք ջուր: Քաղաքներում լողանալը ընդամենը մեկ գործողություն է՝ պտուտակը՝ աջ, պտուտակը՝ ձախ: Ձմռանը գյուղում ավելի է դժվարանում բաղնիքի գործը: Քաղաքներում, լոգանքից հետո, մարդիկ լոգարանից քայլում են դեպի իրենց սենյակ, իսկ գյուղերում սառը եղանակին սրբիչի մեջ փաթաթված վազում են դեպի տուն և մոտենում վառարանին, որ տաքանան: Դե, հիմա էլ գնա՝ վառարանի համար փայտ բեր, որ նոր եկողները չմրսեն հանկարծ: Հուսանք՝ այս տարբերակով տաք ջուր ստանալու երևույթը շուտով կվերանա, և լոգանքը այդքան թանկ չի նստի գյուղացիների վրա:

-Աստղի’կ, էս գրքերդ թախտի վրիցը վեր կալ, կարող ա՝ մինն ուզըմ ա նստի:

-Ամայ, մթամ տանը մարդ կա…

-Է~, դյուզ ա, չարդ տանեմ…

Իհարկե «դյուզ ա». յոթհոգանոց ընտանիքը սովորական մեծ ընտանիք է, բայց մեր տասնհինգը… Մերն իսկական գերդաստան էր: Էր…

Իմ ապրած տասնութ տարիների ընթացքում մենք ամբողջ ընտանիքով մի սեղանի շուրջ նստել ենք Նոր տարուց Նոր տարի, Զատիկից Զատիկ ու Վարդավառից Վարդավառ: Բայց մի սեղանի շուրջ ասելն էլ սխալ է, որովհետև իրականում երկու սեղան էր իրար միացրած: Իսկ այսօր լավ է, մի սեղանը բավական է յոթիս:

Նախկինում երբեք չէի տեսել, որ մերոնք փոքր կաթսայով բորշչ եփեն, իսկ այսօրվանից երևի չեմ տեսնի մեր մեծ կաթսաները: Չնայած լավ է. սոված երկար չեմ սպասի եփվելուն:

Առաջ չէի էլ պատկերացնի, որ երբևէ համակարգիչը գոնե հինգ րոպե կհանգստանա: Ամբողջ օրը հորեղբայրս` Վովա պապան, նորություններ էր կարդում, պատմական ֆիլմեր նայում: Համակարգչին նույնիսկ «կախվելը» չէր փրկում, մեկ է, եղբայրս սարքում էր, ծրագիրը փոխում, բայց էլի դիմացն էր հայտնվում Վովա պապան: Չեմ էլ խոսում, թե ինչ տանջանքով էի համոզում, որ վեր կենա, նյութերս ուղարկեմ կամ դաս անեմ: Հիմա լավ է. օրերով համակարգչին մոտեցող չի լինում: Չգիտեմ` Վովա պապան ինչ է անում Ռուսաստանում առանց համակարգչի, բայց հաստատ գիտեմ, որ մեր արհամարհված համակարգիչը կարոտում է իրեն:

Այլևս չեմ լսի Անո մամայի` «Ժամը վեցի դեղը տար տու Վովա պապային» հրամանը: Ախր, ես դեղերը ոչ թե ժամերով, այլ անուններով գիտեի: Մեղավորը երևի ես էի. երեք-չորս տարվա մեջ չկարողացա սովորել, թե ժամը մեկի, վեցի ու իննի դեղերը որոնք են:

-Նա~նո, Նու~շո, Մա~միկ, Ա~ստղիկ…

Այսպես էր լինում, երբ յոթ թոռնատեր ամայս (տատիկ) ուզում էր մեկիս կանչել, բայց անունը չհիշելով` միանգամից բոլորիս անունն էր տալիս: Մենք էլ «ծլլաշար» գալիս, կանգնում էինք առաջին: Հիմա տանը երկու թոռս ենք, ամայն էլ միայն «Մամիկ, Աստղիկ» է կանչում:

Երևի հեշտ չէ յոթ թոռ պահելը, յոթին էլ հավասար սեր տալը: Բայց ամայը միշտ էլ աշխատել է հավասարությունը պահել: Երբ տանը մի կոնֆետ էր լինում, թոռներից մեկը դանակ ու տախտակ էր բերում, դնում ամայի գոգին, ամայն էլ յոթ հավասար մասի էր բաժանում, ու թեև ամենքիս մի փոքր կտոր էր բաժին հասնում, սակայն բոլորս էլ ուտում էինք: Հիմա ամայի գործը հեշտացել է. երկու մասի է բաժանում, մեր փայն էլ շատ է լինում: Լավ է:

Առաջ եղբայրներս բռնցքամարտի էին գնում, տանն էլ ինձ վրա էին պարապում: Հիմա, երբ բանակում են, էլ վնասվածքներ չեմ ստանում: Լավ է, չէ՞:

Ի՞նչն է լավ: Ոչ մի բանն էլ լավ չէ: Թո’ղ որ Նոր տարուց Նոր տարի սեղան նստենք, թո’ղ որ ճաշը մեծ կաթսայով ու ուշ եփվի, թող որ Վովա պապան ամբողջ օրը համակարգչի առաջ լինի, ու ես հիմա համոզեմ, որ վեր կենա, նյութս ուղարկեմ, թող կոնֆետից քիչ բաժին ունենամ, թող եղբայրներս ինձ վրա պարապեն, թող… Միայն թե բոլորը տանը լինեն, ու ամեն ինչ առաջվանը լինի: Այդ ժամանակ իրոք կասեմ` լավ է:

Երեկ երեկոյան վերջապես կնքվեց Եվրոպական Միության հետ այդքան սպասված պայմանագիրը, որին ես շատ էի սպասում։ Ճիշտ է այն քաղաքական պայամանագիր է, այլ ոչ թե տնտեսական, բայց այն մեկ քայլ առաջ է ԵՄ-ի հետ ասոցացման գործում։

Ես միշտ էլ ցանկացել եմ, որ Հայաստանը միանա ԵՄ-ին, դեռ մինչև Հայաստանի Եվրասիական Տնտեսական Միություն մտնելը։ Մենք մոտ չորս տարի բանակցել ենք ԵՄ-ի հետ նրա անդամը դառնալու համար։ 2013թ․ ամռանը բանակցությունները ավարտվեցին, և նոյեմբերին պետք է կնքվեր պայմանագիրը, բայց նույն թվականի սեպտեմբերի 3-ին Մոսկվա կատարած իր այցի ժամանակ, մեր նախագահը անակնկալ կերպով որոշեց, որ Հայաստանը պետք է անդամակցի ԵԱՏՄ-ին։ Այդ պայմանագրի ստորագրումից հետո ես հույսս կորցրել էի, որ Հայաստանը երբևէ կարող է անդամակցել ԵՄ-ին։ Բայց երեկվա ստորագրված պայմանագիրը վկայում է այն մասին, որ դեռ հնարավոր է, որ Հայաստանը մոտ ապագայում անդամակցի ԵՄ-ին։

Հիմա նշեմ մի քանի պատճառներ, թե ինչու եմ մտածում, որ Հայաստանը պետք է անդամակցի ԵՄ-ին, այլ ոչ թե ԵԱՏՄ-ին։ Այսպիսի տնտեսական միությունների նպատակը այն է, որ անդամ երկրները բարելավեն իրենց տնտեսությունը։ Բայց փաստերը ցույց են տալիս, որ Հայաստանի ԵԱՏՄ-ում երեք տարվա անդամակցության ընթացքում․

• Հայաստանի ՀՆԱ-ն նվազել է 8%-ով։ Սա նշանակում է, որ Հայաստանում հիմա շատ ավելի քիչ ապրանքներ և ծառայություններ են մատակարարվում, քան մինչև ԵԱՏՄ-ին անդամակցելը։ Կարծում եմ սա տեղի  է ունենում, քանի որ ԵԱՏՄ-ին մեր անդակցությունը խոչընդոտում է Հայաստանի և ոչ ԵԱՏՄ երկրների միջև առևտրային կապերի զարգացմանը։ Եթե ձեռնարկատերերը մինչ այս կարողանում էին արտահանել իրենց արտադրանքը ԵՄ երկրներ, հիմա դա գնալով բարդանում է, քանի որ հայտնվում են խոչընդոտներ։
• Գործազրկության մակարդակը աճել է 13%-ով։
• Մեր պետական պարտքը աճել է 10%-ով։

Այսինքն, մենք մտել ենք մի տնտեսական միություն, որը ոչ միայն չի բարելավում մեր տնտեսությունը, այլ նաև նպաստում է նրա վատթարացմանը։

Հայաստանը ավելի շատ առևտուր է անում Եվրոպական երկրների, քան թե Բելառուսի, Ղազախստանի ու Ղըրղզստանի հետ, որոնք նույնպես ԵԱՏՄ անդամ են։ Վերջիններս նույնիսկ չեն մտնում Հայաստանի առաջին 20 առևտրային գործընկերների մեջ։ Այս տնտեսական միությունը պետք էր միայն Ռուսաստանին, քանի որ նա առանձին-առանձին ունի տնտեսական, առևտրային կապեր ԵԱՏՄ բոլոր երկրների հետ։

Փաստերը ցույց են տալիս, որ Ռուսաստանը Հայաստանում ավելի շատ ներդրում էր կատարում, երբ որ մենք դեռ ԵԱՏՄ անդամ չէինք։ Տարեցտարի ներդրումների թիվը զգալի նվազում է։

Կարևոր է նաև նշել, որ ԵԱՏՄ-ն կազմում է համաշխարհային շուկայի ընդամենը 0․5%-ը, մինչդեռ ԵՄ-ն կազմում է 20%-ը։ Հետևաբար, շատ ավելի լավ կլիներ համագործակցել ԵՄ-ի հետ այդ հսկայական շուկա ապրանքներ արտահանելու ու ներկրելու համար, որը կնպաստեր մեր տնտեսության զարգացմանը։

Մեզ թվում է, թե մենք Ռուսաստանի բարեկամը լինելու պատճառով, բնական գազի սպառման համար վճարում ենք ավելի քիչ, քան մյուսները։ Դա ամենևին էլ այդպես չէ։ Բելառուսում, որը ԵԱՏՄ անդամ է, մարդիկ վճարում են 6 անգամ քիչ, քան մենք։ Ամենազարմանալին այն է, որ Ուկրաինան, որին կարելի է համարել Ռուսաստանի թշնամի, գազի գինը գրեթե նույնն է, ինչ Հայաստանում։

Շատերը ասում են, որ մենք այլ ելք չունենք, քան ԵԱՏՄ-ին անդամակցելը, քանի որ եթե Ռուսաստանը մեր կողքին չլինի, Ադրբեջանը կսկսի մարտական գործողություններ։ Բայց արդյո՞ք Ռուսաստանը մեզ օգնում է։ Ապրիլյան պատերազմը ապացույց էր, որ Ռուսաստանը մեզ համար ռազմական բարեկամ չի կարող լինել, քանի որ ոչնչով չօգնեց մեզ։ Ավելին, Ռուսաստանը շարունակում է ապահովել Ադրբեջանի զենքերի 85-%ը։ Մնացածի մի մասն էլ Բելառուսն է վաճառում։ Այսինքն, այս երկու երկրների համար բիզնեսը ավելի կարևոր է, քան մեր երկրի խաղաղ վիճակը։

Ես անձամբ նախընտրում եմ, որ մենք միանանք ԵՄ-ին, քանի որ նրա անդամ երկրները շատ ավելի զարգացած են ոչ միայն տնտեսական առումով, այլ բնակչության կրթական ցենզի, քան ԵԱՏՄ երկրների բնակչությունը։ Նույնիսկ այն դեպքում, երբ մենք ԵՄ անդամ չենք, այն շատ բարձր մակարդակի կրթական և ոչ կրթական ծրագրեր է իրականացնում Հայաստանում, որից մեկը հենց «Երիտասարդների արտահայտման ազատության խթանումը քաղաքացիական լրագրության միջոցով» ծրագիրն է, որը իրականացվում է Եվրոպական միության ֆինանսական աջակցությամբ, և որի շնորհիվ մենք հոդվածներ ենք կարողանում գրել «17․am-ում»։

Մի խոսքով, շնորհավորում եմ բոլորիս այս պայմանագրի ստորագրման      կապակցությամբ։ Սա մի նոր հույսի դուռ է Հայաստանի և հայերի համար։

Հրաժեշտի պահին ամենաճիշտ բանը գնալն է, և նա գնաց՝ կրծքի տակ սեղմելով հուզմունքից բարձրացող փոթորիկը: Ծանր, մշուշապատ հորիզոնում բարձրահարկ շենքերը վեր էին խոյանում՝ իրենց կողքին շեշտելու իմ նվաստությունը. ժամանակից արագ սլացող գնացքով ես մեկնել էի օտար երկիր: Ողջ երկրագունդը ջերմացնող արևն այնտեղ գորշ էր, սառը, մառախուղի թաց կաթիլները նստում էին թարթիչներիս վրա և խոնարհում հայացքս, ցուրտը սառեցնում էր ոսկորներս, ոտքերիս տակ գետինն էր երերում. հայրենական հողս չէր: Շուրջս վխտում էին թաց գետնի պես գորշ վերարկուները, որոնց մեջ մարդիկ չկային, ճերմակ օձի պես մարմնիս էր փաթաթվում արհամարհանքի ալիքը՝ իր լպրծուն սառնությամբ սեղմելով հոգիս. ես զատված էի գորշ վերարկուների այդ հասարակությունից:

Կյանքում առաջին անգամ ինձ որբ զգացի. մինչ ոտքերս ծակծկվում էին օտար հողի անբարյացակամությունից, մտքիս մեջ ավելի ու ավելի թանձր մշուշով էր սքողվում հեռվում, ինչ-որ տեղ ծվարած հայրենիքիս կնճռոտված հայացքը, խոնավությունից թրջված ձեռքերիս մեջ զգացի այդ հայրենիքիս հողից մի բուռ և խոնավ հաճույքով մատներս խրեցի նրա մեջ, հողը բուրեց մանկությանս երազների քնքշությամբ: Արցունքներով թրջեցի ափիս հայրենիքը և համբուրեցի սիրածին վայելող սիրահարից ավելի կրքոտ ու մայրական համբույրից ավելի ջերմ: Հողն աղահամ էր. այն հեռավոր երկրում անցյալի բերրի հողերի այժմյան աղիությունն էր դա, իսկ նրա զավակները ցրվել էին աշխարհի այն հողերի վրա, որոնք ծակծկում էին իրենց ոտքերը: Ես հայր չունեի, հայրենիք չունեի. նրանք հավերժորեն հեռու էին: Արյունը, ցամաքող աղբյուրի նման, լցվում էր սրտիս մեջ և լճանում, սրտիս սափորում նվաղուն թպրտում էր նշույլ մի, որ հրաժարվեց չար Պանդորայի ձեռքով դուրս թռչել կաշկանդիչ պատերից, հույսի փշուր մի. հազար տարի հետո ես պիտի տեսնեի հորս, և գրկիս մեջ նրանից առնեի հայրենյաց հողի բույրը: Հազար տարին ոչինչ է Բուդդայի համար, որ կարող է միևնույն դիրքով նստած փակել հավերժությունից ծանրացած կոպերն ու վայելել հազար տարիների հանգիստը: Դառնալ Սֆինքս և նայել Սահարայի ավազե ժամացույցին. ես տեսնելու էի հորս… Մերկ օվկիանոսի ծոցում դատարկ նավակով օրորվող աղետյալ էի՝ կես բուռ ջրի կարոտով տոչորվող: Ես փակում էի աչքերս և զգում կենարար հեղուկի շփումը ճաքճքած շրթունքներիս, ջուրն այնպե՜ս քաղցր էր. ես ըմպում էի սեփական արյունս:

Օտարություն էր, հայրենիք չկար, ես որբ էի, որ ինչ-որ տեղ հայր ուներ, ես ողջ ուժով ձայնում էի նրան, բայց այդ ճիչը ասեղի նման խրվում էր կոկորդիս մեջ, խտացված լռությունն էր ճեղքում անտարբեր երկնքի կուրծքը: Հայրս բռիս մեջ մնացած հողի փշրանքն էր, այնտեղ, որտեղ դրանից շատ կար, կարող էի այդ քարախառն հողը քրտինքով ջրելով՝ արևահամ խաղող ստանալ, բայց եկա այս անսիրտ ափերում այն արցունքով ջրելու: Նույն աղն ու ջուրն է, օտար մշուշում ես անպտուղ էի, ես հայր չունեի, հայրենիք չունեի:

Մենակ էի, մրսում էի, մարմնիս բյուրեղներով էի զգում վրաս հառված ֆոսֆորափայլ կայծկլտացող աչքերի բազմաթիվ զույգեր: Ես օտար էի, և շուրջս մեղմորեն սեղմվում էր բազմաթիվ գայլերի օղակը, իմ էությունը պիտի հոշոտվեր, հողը հոսում էր ոտքերիս տակից. ես հայր չունեի, չունեի հայրենիք:

Տուն էր, խոնավ երեկոներին վառարանի բոցավառ կրակի մոտ ննջում էի հորս գրկի մեջ, և հեռավոր արևելքի զրնգուն դափերի ու սուլթանների հեքիաթային հարստությունների մասին պատմությունները, նրա՝ հողի նման հանդարտ ձայնով օրորում էին իմ երազները: Կորել էին արևելքն ու դափերը, սուլթաններն ու գանձերը չքացել էին, հայրենիքը միֆ էր, հայրը չկար, և օտարության դալուկ մշուշը պարուրում էր ինձ:

Ես ձուլվում էի այդ մշուշին ու վերանում. ես փոշի էի: