Մայրիկս` Կարինե Չերնամորյանը, աշխատում է «Արդենիս» կաթի գործարանում: Նա 
սուլուգունի տեսակի պանրի վարպետ է:

-Մասնագիտությամբ տնտեսագետ եմ, սակայան հիմա աշխատում եմ պանրի գործարանում՝ որպես պանրի մասնագետ:

-Նախքան այդ աշխատանքը ուրիշ մասնագիտությամբ աշխատել ե՞ս:

-Այո, Ախուրյանի կարի գործարանում աշխատել եմ որպես հաշվապահ, սակայն աշխատատեղը փակվեց, և ես ստիպված այլ աշխատանք գտա:
-Հե՞շտ է արդյոք հասուն տարիքում մասնագիտություն փոխելը:

-Ոչ, հեշտ չէ: Դժվար է հասուն տարիքում մասնագիտություն փոխել, նորից սովորել ու կայանալ, երբ արդեն կայացած էիր:

-Իսկ ինչպե՞ս դարձար սուլուգունի տեսակի պանրի մասնագետ:

-Սկզբում աշխատանքի ընդունվեցի որպես պանիր փաթեթավորող, և աշխատանքը ինձ դուր եկավ: Չէի ուզում միայն փաթեթավորմամբ զբաղվել: Սկսեցի ուսումնասիրել պանրագործությունը, հմտություններն ու գաղտնիքները սովորել ու փաթեթավորողից դարձա պանրագործ-մասնագետ:


-Իսկ պահանջվա՞ծ է ձեր արտադրած ապրանքը շուկայում:

-Այո, շատ պահանջված է: Մեր պանիրն անչափ համեղ է և պահանջված: Ես ինքս էլ աշխատանքի հրավերներ եմ ստանում արտերկրից և շատ ավելի մեծ աշխատավարձով, սակայն ես չեմ ցանականում լքել հայրենիքս:
-Ձեր պանիրները բացի Հայաստանից էլ որտե՞ղ են վաճառվում:

-Ռուսաստանում:

-Բացի սուլուգունիից, էլ ի՞նչ տեսակի պանիրներ եք արտադրում:
-«Չանախ», «Լոռի», «Հոլանդական», «Եղեգնաձոր», «Սուլուգունի» (տարբեր տեսակներ), ինչպես նաև մեր Շիրակում անչափ հայտնի «Չեչիլ»:

-Ինչքա՞ն ժամանակ է պետք, որ պանիրը հասունանա ու պատրաստ լինի:
-Տարբեր պանիրներ տարբեր ժամանակում: Օրինակ՝ «Չանախը» 1 ամիս էլ մնա, դեռ հասունանալու տեղ ունի, իսկ «Լոռին»՝ 7 օր:


-Իսկ ձեր աշխատանքը գաղտնիքներ ունի՞:

-Այո, նախ պետք է հասկանաս պանրի «լեզուն», պահի տակ կարող է այնպես լինել, որ չես նախատեսել, օրինակ՝ ջերմաստիճանի բարձրացում: Պետք է կարողանաս շտկել իրավիճակը, ապրանքը չփչացնել, երբեմն պետք է ստեղծագործես, որ ստացվի:
-Եթե ունենայիք պանրի գործարան, ինչպես կկազմակերպեիք արտադրությունը, ի՞նչ տեսակի պանիրներ կարտադրեիք:

-Կարտադրեի այն բոլոր պանիրները, որոնք հիմա արտադրում ենք այս գործարանում:


-Կարո՞ղ են հայկական պանիրները մրցել, օրինակ, ֆրանսիական պանիրների հետ:

-Այո, կարող են, բայց մենք ամեն ինչ անում ենք շատ ավելի դժվար, քանի որ չունենք համապատասխան սարքավորումներ:

Մայրիկիս հետ զրուցելով, ես հասկացա, թե ինչքան հետաքրքիր մասնագիտություններ կան, որոնց մասին մենք դպրոցում չենք իմանում, երևի դրա համար էլ բոլորը ուզում են դառնալ բժիշկ, իրավաբան, տնտեսագետ… Լավ կլիներ մասնագիտական կողմնորոշման դասեր լինեին դպրոցներում: Այդ ժամանակ մենք ճիշտ մասնագիտություն կընտրեինք ու չէինք մտածի գործազրկության մասին:

Հարություն Սարգսյանը մեր գյուղից է` Շիրակի մարզի Վահրամաբերդ գյուղից: Նա 52 տարեկան է: Գյուղում բոլորը նրան շատ են հարգում, որովհետև մասնակցել է Արցախյան ազատամարտին:
-Քանի՞ տարեկան էիք, երբ մեկնեցիք Արցախ մասնակցելու պատերազմին:
-30 տարեկան էի: Ամուսնացած էի: Արդեն ունեինք երեք երեխա և սպասում էինք չորրորդին:
-Կարո՞ղ եք մի երկու դեպք պատմել պատերազմից:
-Ապրիլի 24-ին՝ Եղեռնի օրը, Ադրբեջանը ուժեղ հարձակում իրականացրեց: 24 լույս 25-ի գիշերը մեծ զորքով, ականանետներով, ինքնաթիռներով սկսեցին հարձակումը: Համոզված էին, որ մեզ կհաղթեն, այնինչ ստացվեց հակառակը: Մենք ավելի ուժեղ էինք, ավելի համարձակ, որովհետև պայքարում էինք հայրենի հողի համար, և մենք հաղթեցինք այդ մարտում:
-Դուք վիրավորվե՞լ էիք կամ վիրավորված ընկեր ունեի՞ք:
-Այո, ես վիրավորվել եմ, և ունեինք շատ վիրավորված, մահացած և նահատակված ընկերներ: Շատ հարազատ ընկերներ եմ կորցրել մարտի դաշտում, որոնց ամեն օր հիշում եմ` Աբրահամին, Արտուշին, Հարութին… Ռազմի դաշտում ամեն մեկը հանուն ընկերոջ պատրաստ էր գնալ զոհաբերության: Մի ուրիշ կապ կար բոլորիս միջև:
-Դուք, որ իմացաք վերադառնում եք տուն, ի՞նչ զգացիք:
-Մենք հաղթել էինք, բոլորս երջանիկ էինք: Դրա համար էլ ուրախ էինք մեր հաղթանակով, տուն գնալու մասին չէինք մտածում:
-Ինչո՞վ եք զբաղվել տուն վերադառնալուց հետո:
-Հետ վերադառնալուց անմիջապես հետո ենթարկվել եմ վիրահատության: Մարմնիս մեջ ականի բեկորներ կային: Հետո վիրավորվելուց լսողությունս նույնպես վատացել էր: Բուժվում էի:
-Ինչպե՞ս է դասավորվել ձեր կյանքը պատերազմից հետո:
-Վերադառնալուց հետո անմիջապես հողագործությամբ եմ զբաղվել և զբաղվում եմ մինչ այսօր:
-Ի՞նչ եք կարծում, այսօր ազատամարտիկները համապատասխան ուշադրության արժանանո՞ւմ են:
- Ազատամարտիկները միշտ էլ արժանացել են անուշադրության: Եթե ուշադրության էլ արժանանում են, ուրեմն աննշան:
-Ձեր կարծիքով, ե՞րբ կավարտվի այս լարված վիճակը հայ-ադրբեջանական հարաբերություններում: Կկարողանա՞ն այս երկու ազգերը նորից մտերիմ հարևաններ դառնալ:
-Հարազատ կդառնան այն ժամանակ, երբ մարդու ուղեղը այնքան աշխատի, որ զգա, թե ինչ տարբերություն. հայ, թուրք, ուզբեկ, ռուս… Այժմ մենք անպատրաստ ենք գնալ այդ քայլին:
-Ի՞նչ կցանկանաք մեր ապագա սերնդին:
-Իհարկե, ամենակարևորը, որ ապրեք խաղաղության մեջ, հանգիստ, ու չտեսնեք այն, ինչ մենք ենք տեսել:
-Շնորհակալություն, հարցազրույցի համար: Եվ կներեք, որ ձեզ հիշեցրինք այդ դժվար օրերի մասին:
-Ձեզ էլ շնորհակալություն, որ հիշեցիք ինձ:

Իմ եղբայրը` Վրեժ Ճղրիկյանը, երգիչ է: Ես ուզում եմ ձեզ պատմել նրա մասին:
Մենք արմատներով Ալաշկերտից ենք, մեր պապերը գաղթել են Ալաշկերտի Խորաբերդ գյուղից և հաստատվել Շիրակի մարզի Ազատան գյուղում: Այսօր եղբայրս երգում է ազգագրական երգեր, և ինչպես ինքն է ասում, երևի մեր նախնիների շունչն է իրեն փոխանցվել: Մանկուց լսում ու սիրում էր ազգագրական երգեր, դրանք միշտ իրեն հոգեհարազատ են եղել:

-Վրեժ, կպատմե՞ս, թե ինչպես երգիչ դարձար:

-Միջնակարգ կրթություն ստանալուց հետո մասնավոր սովորել եմ ազգագրական երգեր, այնուհետև ընդունվել եմ Երևանի Կոմիտասի անվան պետական կոնսերվատորիայի Գյումրու մասնաճյուղը: Հիմա էլ երկրորդ կուրսում եմ:
Երեք տարեկանից սկսել եմ երգել: Նաև ասեմ, որ ձայնային կարողությունս ժառանգել եմ պապիկիս հորից: Ասում են, նա շատ լավ է երգել: Շատ եմ լսել ուրիշ ժանրերի երգեր, բայց միայն ու միայն ազգային երգն է իմ մեջ տպավորվել:
Մասնակցել եմ «Վերածնունդ» միջազգային մրցույթ-փառատոնին, հետո Վլադիմիր Սպիվակովի կազմակերպած փառատոնին, որը կայացել է Մոսկվայում, և ես երկու անգամ ներկայացրել եմ Հայաստանը:

-Կպատմե՞ս քո առաջին համերգի մասին:

-12 տարեկան հասակում եմ առաջին անգամ հանդես եկել հանրության առաջ: Կարծում եմ, այս տողերը կարդացողներից շատերը ինձ կհիշեն իմ մանուկ հասակից:

-Ինչո՞ւ հենց ազգագրական երգեր:

-Մեզանից յուրաքանչյուրը պետք է սիրի իր ծնողներին, եղբորը, քրոջը, սիրած էակին, իր երեխաներին: Հայրենիքը հենց սա է, իսկ ազգագրական երգը սովորեցնում է սիրել հայրենիքը: Ես ինձ չեմ պատկերացնում ուրիշ ժանրում:

-Հնարավո՞ր է Հայաստանում երգելով գումար վաստակել:

-Հնարավոր է, եթե ճիշտ աշխատես: Այսօր երգիչներ կան, որ գումարով անուն են ձեռք բերում և վազում են միշտ գումարի հետևից: Իմ կարծիքով դա սխալ է. երգիչը պետք է երգի իր ժողովրդի համար, ու այդ ժողովուրդն էլ հաստատ կվճարի երգչին իր լավ կատարման համար:
Ոչ միայն երգիչը, այլ ցանկացած արվեստագետ իր արվեստով պետք է հուզի հասարակությանը:

-Արդյոք երիտասարդները հիմա լսո՞ւմ են ազգագրական երգեր:

-Իմ կարծիքով, այո: Ամեն ժանր իր երկրպագուն ունի, ազգայինը՝ նույնպես: Ազգագրական երգը շատ պահանջված ու սիրված է թե մեծահասակների կողմից, և թե երիտասարդների:

-Ուզում ես միայն ազգագրական երգե՞ր երգել, թե՞ գուցե նաև ժողովրդական, գուսանական, ռաբիս:

-Ամեն մի երգիչ պետք է ունենա իր ժանրը և չպետք է շեղվի, ես երգում եմ նաև գուսանական և աշուղական, բայց ոչ բեմերում, այլ մեր փոքրիկ խնջույքների ժամանակ: Իսկ ռաբիսի մասին խոսք չկա, ընդհանրապես չեմ երգում:

-Հիմա մեր հասակակիցները շատ են դժգոհում, որ աշխատանք չկա, անհնար է մեր երկրում կայանալ: Դու ի՞նչ ես մտածում այս մասին:

-Եթե լինենք ուժեղ, նպատակասլաց ու խելացի, ճիշտ դասավորենք մեր կյանքը, ապա կհասնենք հաջողության:

1988-ին, երբ սկիզբ առավ Ղարաբաղյան շարժումը, Ադրբեջանում ապրող բազմաթիվ հայեր տեղահան եղան ու դարձան փախստական: Առաջին ջարդերը արդեն բոլորին հայտնի Սումգայիթ քաղաքում էին: Ադրբեջանից բազմաթիվ արտագաղթած ընտանիքներ վերաբնակվել են նաև մեր քաղաքում` Ամասիայում: Ուզում եմ ձեզ ներկայացնել նրանցից մեկի` Էլիզա Բարսեղյանի հետ իմ զրույցը:

-Որտե՞ղ էիք ապրում նախքան Հայաստան գաղթելը:

-Նախքան Հայաստան գաղթելը  40 տարի ապրել եմ Սումգայիթ քաղաքում:

-Ինչո՞վ էիք զբաղվում Ադրբեջանում:

-Աշխատել եմ շինարարական կազմակերպությունում, ֆինանսական բաժնի պետն էի:

- Ո՞ր թվականին եք գաղթել:

-1988 թվականի նոյեմբեր ամսին:

-Կպատմե՞ք մի քանի դրվագ, թե ինչպես եկաք:

-Դժվար էր, այնքան դժվար, որ հույս չկար, թե կարող ենք տեղ հասնել: Սումգայիթից եկանք Բաքու, որպեսզի այնտեղից գանք Հայաստան: Մենք 17 հոգի էինք մեր ազգով:

Մետրոն շրջապատված էր, տաքսիները վտանգավոր էին: Հայերին հանում էին ու սպանում: Ավտոբուսով եկանք երկաթգծի կայարան, այնտեղ տոմս գնեցինք, բաժանեցինք երեխաներին: Մի անկյունում կանգնեցինք, որ հանկարծ այդ զինված ամբոխը չհասնի մեզ, և այդպես մի քանի ժամ սպասեցինք գնացքին: Հայերեն խոսել չէր թույլատրվում, և այդպես լուռ սպասեցինք մեր գնացքին: Շարունակելով ճանապարհը, եկանք հասանք Ղազախ, և գնացքը կանգնեց կայարանում: Ղազախի կայարանում հավաքված մարդիկ  սկսեցին քարերով գնացքի ապակիները կոտրել: Թե ինչքան մարդ կար այդտեղ, չեմ կարող ասել, բայց նրանք շատ էին: Ուղեկցորդին ասացի, ինչքան մարդ որ պիտի նստի այս կանգառում, ես նրանց տոմսի փողը կտամ, միայն թե դուռը չբացեք: Ուղեկցորդը դուռը չբացեց: Ղազախում 1 կամ 1.5 ժամ կանգնելուց հետո գնացքը շարժվեց, եկանք հասանք Թբիլիսի: Թբիլիսիում նույնպես խնդիրներ եղան: Այնտեղ էլ էին ադրբեջանցիները շատ: Մի կերպ ազատվելով նրանցից, եկանք Գյումրի, իսկ այնտեղից եկանք Ամասիա:

-Իսկ ձեր երեխաները քանի՞ տարեկան էին:

-Մեծ որդիս 17 տարեկան էր, իսկ փոքրը`11 տարեկան: Ցավոք, հիմա ոչ մեկը Հայաստանում չէ: Աշխատանք չկար, մեկնեցին Ռուսաստան:

- Իսկ ինչո՞ւ հենց Ամասիայում որոշեցիք բնակություն հաստատել: Սումգայիթի համեմատ այստեղ շատ ցուրտ է:

-Ճիշտն ասած, մենք մեր տունը փոխանակեցինք ադրբեջանցիների հետ, որոնք Ամասիայում էին ապրում: Ադրբեջանցիները Ամասիայի տարածաշրջանում շատ էին, և միայն այստեղի հետ կարող էինք տունը փոխանակել:

-Բարեկամներ, ծանոթներ ունե՞ք, որոնք այնտեղ մնացին:

-Ոչ, ջարդերը տեսնելուց հետո ոչ մի հայ չմնաց, չնայած շատ հայեր էին այնտեղ ապրում:

-Իսկ ձեր մյուս բարեկամները ո՞ւր գնացին:

-Մեր բարեկամների մասը Արցախ տեղափոխվեց, մի մասը` Եղվարդ:

-Ինչպե՞ս ձեզ ընդունեցին Հայաստանում:

-Լավ ընդունեցին: Սակայն մի քանի օր էր, ինչ եկել էինք, դեռ սարսափներից ուշքի չեկած, երկրաշարժը եղավ: Էհ, արդեն ողջ ազգը դարձավ անտուն, սգավոր:

- Դժվա՞ր էր ամեն ինչ նորից սկսել:

-Այո, շատ դժվար էր, բայց ամեն դժվարություն փորձում էինք հաղթահարել:

-Ինչո՞վ եք զբաղվում հիմա:

-Հայաստան տեղափոխվելուց հետո աշխատել եմ բանկում, իսկ դրանից հետո 18 տարի էլցանցում էի աշխատում: Հիմա արդեն թոշակառու եմ:

-Տարբերվո՞ւմ էր այնտեղի կյանքը այստեղի կյանքից:

-Որ ճիշտն ասեմ, այնտեղ շատ լավ էինք ապրում, մեր բոլոր ազգականները մի քաղաքում էին ապրում, իրար միշտ տեսնում էինք: Աշխատանք ունեինք, ապահովված էինք ամեն ինչով:

-Իսկ մյուս ընտանիքները կարողացա՞ն ձեզ հետ եկածները հարմարվել:

-Մեծամասնությունը հարմարվեց և Հայաստանում մնաց, բայց մի մասը գնաց Ռուսաստան:

-Ձեր կարծիքով, կարո՞ղ են մի օր երկու երկրների ժողովուրդները հաշտվել:

-Չգիտեմ, երևի մի օր գա, որ հարթվեն այդ տարաձայնությունները: Հաշտվեն: Բայց երևի դրա համար էլ ժամանակ է պետք:

Զրույցը վարեց` Հարություն Հայրապետյանը