Շատ տարիներ առաջ այս վայրը եղել է կենդանիներին և մարդկանց կապող օղակը։ Արջի ժայռից միչև մյուս ժայռը եղել է կամուրջ։ Գյուղի բնակիչները հեշտությամբ մուտք էին գործում կենդանիների աշխարհ։ Մի անգամ որսորդների խումբ է գնում որսի։ Հաջող որս կատարելուց հետո նրանք որոշում են հանգստանալ։ Կրակ են վառում, իրենց բռնած որսն են խորովում և պատմում պատմություններ։ Նրանք այնքան հոգնած էին, որ քնով անցան։ Բայց երբ արթնացան, նկատեցին, որ այդ նույն վայրը չէր։ Նրանք քարանձավում էին։ Լսվում էր արջերի ձայն, բոլորը քարացած էին։ Սկսեցին հետդարձի ճանապարհ փնտրել, բայց ամեն ինչ ապարդյուն էր։ Անցան օրեր, գյուղում բոլորը անհանգստացած էին։ Մի քանիսը ճանապարհ ընկան նրանց գտնելու, բայց որսորդների հետքն անգամ չկար։ Նրանք վհատված հետ վերադարձան։ Եվս մեկ անգամ գյուղացիները գնացին նրանց գտնելու, և այս անգամ նրանք գտան որսորդներից մեկի դանակը։ Շատ քայլելուց հետո նրանք մի գետ տեսան, անցան գետը ու հասան քարանձավի։ Ներս մտան՝ մարդկային ոսկորներ, դիակներ ու քնած արջեր։ Նրանք շշուկով փնտրում էին մարդկանց, ու հանկարծ որսորդներից մեկը շատ հյուծված ձայն տվեց։ Բոլորը վազելով շտապեցին այնտեղ, մի քիչ ջուր ու հաց տվեցին, օգնեցին, որ դուրս գա։ Բոլոր որսորդներից միայն նա էր ողջ մնացել, մյուսները մահացել էին սովից, ոմանց էլ արջերն էին կերել։ Հենց ուզում էին դուրս գալ քարանձավից, մի քանի արջ կտրեցին նրանց ճանապարհը, բայց օգնող մարդիկ զինված էին և կարողացան սպանել արջին։ Տուն վերադարձավ միակ ողջ մնացած որսորդը և բոլորին պատմեց կատարվածի մասին։ Գյուղի բնակիչները որոշեցին քանդել կամուրջը, որ արջերը կամ այլ կենդանիները չկարողանան մուտք գործել գյուղ։ Եվ այդ օրվանից ժայռի անունը մնաց «Անիծված արջերի քարայր»։ Իսկ արդեն մեր օրերում այն շատ գեղեցիկ է տարվա բոլոր եղանակներին, հիմա այնտեղ կարող են գալ բոլորը, բայց միայն առավոտյան։ Գիշերն այնտեղ շատ վտանգավոր է, հանդիպում են աղվեսներ, օձեր և շատ այլ կենդանիներ։

Վերջին անձրևի կաթիլն էլ թափվեց, ծորեց ու կորավ։ Վերջին քամու նշույլն էլ թաքուն դիպավ դեղձի ծաղիկներին և իր հետ տարավ գարնան վերջին հուշը։ Թեթև կայծակ խփեց ու տանիքներից այն կողմ արևն անհետացավ։ Պատուհանները ուժեղ հարվածով չրխկացին ու տաք ծածկոցի շրշյուն լսվեց տան տարբեր անկյուններից։ Տատս տաք շալով պարուրեց սառած մեջքն ու վայելեց տաք ուրցի վերջին ումպը։ Ես բացեցի խունացած գրքիս էջերը ու անցած աշնան տերևները տեսնելով՝ մի կեղծ ժպիտ թողեցի, հետո անցած գարնանից մնացած դեղձի ծաղիկները գտա ու հասկացա, որ մեկ տարի անցել է… Մեկ կլոր ու քառակուսի, կեղծ ու շիտակ, գեղեցիկ ու տգեղ, խառն ու պարզ, ուրախ ու տխուր տարի։ Թվաց, թե օրացույցի՝ այդ սևաներկ թվերը նոր-նոր են մտել կյանք, ու դեռ մեկ տարեկան երեխայի պես առաջին քայլերն են անում՝ սկզբում անվստահ, բայց հավատով, իսկ հետո այնքա՜ն արագ անցան, այնքա՜ն արագ մեծացան ու դարձան մեկ կլոր տարեկան։ Ուզում եմ հասկանալ այն մարդկանց տրամաբանությունը, ովքեր իրենց պատի օրացույցի ամեն հաջորդող օրվա թվանշանը հաճույքով ջնջում են. ջնջում եք, որովհետև հոյակապ օր եք ունեցե՞լ, որովհետև մի հոյակապ օր էլ մեռցրի՞ք, որովհետև ևս մեկ անգամ բողոքեցիք ու անիծեցի՞ք այս կյանքը։ Անցած տարվա օրացույցս մի քանի տեղերում կարմրաներկով ընդգծել եմ, չէ՜ իմ դեպքն այլ է, ես այդ օրերին իսկապես երջանիկ էի։ Այս տարի այդ կարմրաներկից էլ չունեմ՝ վերջացել է։ Վերջացել է այնպես, ինչպես կյանքիս այդ ուրախ օրերն են վերջացել։ Չէ՜, չհավատաս, կատակում եմ, զուտ այդ սովորությունս կորցրել եմ։
Հիմա, երբ օրացույցիս թերթերը խունացել են, իսկ տատիս ուրցն արդեն վերջացել է, ու գարունն էլ նոր է բացվել, կասեմ, որ հեչ լավ չէ տան պատուհանից 19-րդ գարնանը հետևելը, ով արդեն բոլորում է իր երկրորդ ամիսը։ Լավ չէ, երբ արևի ջերմությունը կլանում և ընկալում ես վարագույրի շերտերից այս կողմ և լավ չէ, իսկապես լավ չէ, երբ միակ լույսը, որը լուսավորում է և՛ սենյակդ և՛ կյանքդ, արհեստական է կամ էլ էլեկտրական։ Լավ չէ նաև այն, որ մի բնության երևույթ էլ սկսեցիր սիրել… անձրևը։ Լավ չէ նաև այն, որ մտքերդ ու հայացքներդ կիսում են սենյակիդ չորս սառը պատերը, որոնք անգամ արհամարհում են քեզ, իսկ դու ընկերացել ես հետները։ Լավ չէ, որ սեղանին գոյացած սուրճի ու թեյի բաժակները խոհանոց չեն հասել, չնայած, եթե մայրդ չի տեսել, ուրեմն այս կետը համարենք դրական։ Լավ չէ, որ ողերդ անտանելի ցավում են, իսկ աչքերդ ուռել են։ Լավ չէ, ու նաև անտանելի է, որ միակ պատկերը, որը տեսնում ես պատուհանից երկու կիսապատուհան տներն են և երեկոյան՝ համապատասխան երկար լուսացույցը։ Եվ նաև լավ չէ, որ արդեն մեկ ժամ է այդ մաստակը ատամերիդ հետ սերտ կապի մեջ է մտել, նկատի ունեմ՝ հանի՛ր վերջապես, հոգնեցի այդ միանվագ ձայնից։

Գիտությունն անդադար թակում է մեր դուռը, և այո՛, նրա ճշմարտության ապտակներից մեզ էլի ու էլի խույս տալ չի հաջողվի: Այսօր ես դրանք ավելի հանգիստ եմ ընդունում, դրանց անսպասելիությունն ու ուժգնությունն էլ չեն վախեցնում. արդեն ճանաչում ենք իրար վաղուց:

Իսկ ինչպե՞ս ենք մենք ճանաչում մարդկանց: Հանդիպման առաջին հինգ վայրկյանները սովորաբար նրանց դեմքին ենք նայում։ Անկարելի է չնկատել դեմքի վրա գտնվող այն երկու շարժուն շրջանները, որոնց մասին պատմվում են բազմաթիվ լեգենդներ, գրվում անհաշվելի թվով երգեր ու բանաստեղծություններ: Սա, իհարկե, գեղեցիկ է, բայց և այնպես Պ. Սևակը ճշմարտացի էր՝ ասելով, որ աչքերն են մարդու ամենաթաց տեղը։

Ա՜խ, գրողը տանի, այդ շրջաններն անգամ կարող են տեղավորվել քառակուսու մեջ, պատկերացնո՞ւմ եք: Իհարկե բոլորը չէ… բացառություններ միշտ էլ կան: Երբ, օրինակ, տալիս ենք այդ շրջանների գեղեցկության սահմանները, ակամա շատ ու շատ շրջաններ ստիպված են լինում թրջվել, քանի որ քառակուսու մեջ տեղավորվելու համար նրանց ինչ-որ բան խանգարում է միշտ:

Քառակուսու մեջ տեղավորվելու հիմնական պայմանը մեկն է, և դա գույնն է։ Որքան բաց, այնքան լավ, որքան խառներանգ, այնքան յուրօրինակ: Բախտի բերմամբ թե պատահմամբ գեղեցիկների այդ քառակուսու մեջ ես չկամ:

Գիտեմ, որ նորություն չի լինի, եթե ասեմ, որ աչքի գույնը կախված է ակնածիածանի մեջ մելանին գունանյութի պարունակությունից: Որքան շատ է մելանինի պարունակությունը, այնքան աչքերն ունեն մուգ երանգավորում, որքան քիչ՝ այնքան բաց: Սա ժառանգականության արդյունք է, և մենք այն ընտրել պարզապես չենք կարող:

Ցավալի է շատ, բայց այսօր մենք մեզ իրավունք ենք վերապահում բոլորին փորձել տեղավորել գեղեցկության մեր իսկ քառակուսու մեջ: Դեռ ավելին, սոցցանցային լրահոսը ողողում ենք այդ գրողի տարած քառակուսիներով, որտեղ որ նշված բաց գույնի շրջանների տերերն իրենց երջանիկ են զգում, որովհետև նրանք բնորոշվում են որպես յուօրինակ, նուրբ, հետաքրքիր ու եզակի, իսկ մուգ գույնի շրջաններների տերե՞րը․․․ այդ մասին լավ է լռել:

Կներեք, բայց չեմ ուզում տրվել ինձ հրամցվող այս քառակուսաձև իրականությանը, որի պատճառով իմ երջանիկ մուգ ու միագույն շրջանները պիտի թացվեն ու դասվեն հասարակների շարքին, դա բնավ հաճելի չէ այնպես, ինչպես օրինակ՝ եթե ես համոզեմ քեզ, որ աշխարհի ամենալավ գույնը կապույտն է այն դեպքում, երբ դու կարմիրն ես սիրում:

Քեզ ճանաչելու համար, բարեկամս, միայն կասեմ հետևյալը՝ երբ ճանաչեմ հոգիդ, այդժամ կնկարեմ աչքերդ, աչքերիդ գույնը ինձ համար կարևոր չէ։

Լուսանկարը՝ Լուսի Պետրոսյանի

Մաս 1. Իդեալական կարանտին

-Գնացի՜նք,- ասացի ես՝ հագնելով կատվի նկարով, կտորից դիմակս:

Երեք րոպե անց ես ու հայրիկը, զինված դիմակներով ու ալկոգելով, մտանք խանութ:

Քայլ 1-ին՝ պետք է ախտահանել ձեռքերը, երբ մեզնից հազիվ կես մետր հեռավորությամբ գտնվող, դիմակ չհագնող երկու աշխատող հանգիստ զրուցում են:

Քայլ 2-րդ՝ արդեն ախտահանված ձեռքերով վերցնում ենք զամբյուղը:

Քանի որ ես ընդամենը շաբաթը մեկ անգամ եմ գնում խանութ ու ընդհանրապես՝ իջնում բակ, պետք է լիքը լավ բան առնել շաբաթվա ընթացքում ուտելու համար:

Քայլ 3-րդ՝ փորձել գնումներ կատարել՝ կարողանալով պահել սոցիալական հեռավորությունը: Դա այդքան էլ հեշտ չէ, որովհետև խանութում համարյա հերթ է:

-Պապ, կարելի ա տոստի հաց առնել, վիտչինա ու հալած պանիր,- ասում եմ ես՝ ապահովելով իմ մի շաբաթվա նախաճաշն ու ընթրիքը:

Քայլ 4-րդ՝ գնել փաթեթավորված արևածաղկի սերմ՝ հույս ունենալով, որ մեջը գետնանուշով շահում կլինի:

Քայլ 5-րդ՝ կատարել վճարում ու փորձել ուշադրություն չդարձնել ուղիղ մեջքիս հետևում կանգնած մարդուն, որը քիչ է մնում՝ շնչի վրաս:

Քայլ 6-րդ՝ դուրս գալ խանութից ու նորից ախտահանել ձեռքերը:

-Պապ, ասում եմ՝ բայց մեր մոտ շատ լավ են, չէ՞ պահում կարանտինը։

-Հա՜։

Մոտ տասնհինգ րոպե մաքուր օդ դուրս գալուց հետո առաջին հերթին լվացի ձեռքերս ու կտորից դիմակս: Բացեցի արևածաղկի սերմի տոպրակը, որի մեջ կար գետնանուշով շահում, լցրեցի ափսեի մեջ ու նորից ախտահանեցի ձեռքերս:

Վերջ: Արդեն կարելի է հետ վերադառնալ մի շաբաթ տանը ինքնամեկուսացված ապրելու կյանքին:

Մաս 2. Իմ կյանքը այլևս նույնը չի լինի

-Տատ, էսօր ի՞նչ ենք ուտելու:

-Արիշտա: Գիտե՞ս՝ ով էր արիշտա սարքում: Թելի տատը (հայրիկի տատիկը):

-Տատ, բայց ինչի՞ հենց Թելի:

-Բայց լավ անուն ա: Իմ մտքով անցել ա, որ քո անունը Թելի դնեմ,- ասաց հայրիկը:

-Ի՞նչ,- ասացի ես՝ բարձր ծիծաղելու և որոշ չափով էլ բերանումս մնացած արիշտայի պատճառով խեղդվելով,- ուտելիքը բկիս կանգնեց:

Մի քանի վայրկյան լռելուց ու շոկային վիճակից դուրս գալուց հետո շարունակեցի.

-Պապ, ամբողջ կյանքս ուրախացել եմ, որ իմ անունը Լիլիթ ա ու հիմա ասում ես, որ ուզեցել ես անունս Թելի դնե՞լ:

-Չէ, ուղղակի էն ժամանակ լավ միտք էր թվում:

-Պապ, պատկերացնո՞ւմ ես: Ես ամբողջ կյանքս սիրեմ իմ անունը ու 17 տարի անց իմանամ, որ դու մտածել ես իմ անունը Թելի դնե՞լ,- ասացի ես՝ խոսքիս մեջ դրամատիկական երանգ մտցնելով՝ հիշելով անցած օրվա իմ ու հայրիկի՝ հայկական սերիալի հետ կապված «լուրջ» քննարկումը այն մասին, թե ինչպես է մարդը ամբողջ կյանքը մտածում, որ թուրք է ու վերջում իմանում, որ իրականում հայ է:

-Լիլիթ, չես հասկանում, էլի:

-Չէ, իմ կյանքը այլևս նույնը չի լինի: Երկու տարվա տրավմա ստացա: Հենց ասես Լիլիթ, էդ եմ հիշելու:

Մաս 3. Տարվա մարտը

-Բերե՞մ կարտերը,- ասացի ես ու առանց պատասխանի սպասելու՝ վազեցի խաղաքարտերը վերցնելու:

Ես ու հայրիկն ընդդեմ պապիկի ու տատիկի: Խաղում ենք «11»: Այսպիսի մարտ տեղի է ունենում տարին մի անգամ՝ Նոր տարուն: Դե, մեկ էլ կարանտինի ժամանակ:

Այսպիսի մարտերում հիմնականում համարյա միշտ պապիկի բախտը բերում է, բայց անհայտ պատճառներով միշտ դժգոհ է, որ վալետով ընդամենը չորս քարտ տարավ:

-Տատ, դու գիտես, չէ՞ ինչ պետք ա տաս,- ասում եմ ես, որովհետև գիտեմ, որ տատիկի բաժանելու ժամանակ ամենահաջողակը ես եմ:

Երկու խաղն էլ ես ու հայրիկը հաղթեցինք: Չէինք հասցրել հավաքել քարտերը, երբ առաքիչը եկավ:

-Յեյ,- ասացի ես ու արագ տեղավորեցի կարտերը, որ միասին խինկալի ուտենք:

Մաս 4. Իմ՝ նինձյայի ուղին

-Վերջ: Հիմա պարապելու ժամանակն ա: Պետք ա պարապեմ, որ Միկասայի նման ուժեղ լինեմ,- ասացի ես՝ նշելով «Տիտանների գրոհի» իմ սիրած կերպարին,- դա է իմ՝ նինձյայի ուղին:

Համարյա ամեն երեկո մի րոպե մարզվելը իրականում ուղղակի էներգիա ծախսելու պատճառ է: Որոշ չափով էլ իսկապես ուզում եմ ավելի ուժեղ լինել ու վերջապես կարողանալ կոլայի շիշ բացել:

Իրականում ես ամենավերջին մարդն եմ աշխարհում, ով կմարզվի քաշը կորցնելու կամ կազմվածքի համար, որովհետև ուզում եմ քաշ հավաքել:

Մարզվելու ամենահիմնական պատճառն է նաև այն, որ օրվա ընթացքում կա՛մ լոտոսի դիրքով նստած ճաշում  ու դաս եմ անում, կա՛մ պառկած գիրք եմ կարդում: Իսկ շաբաթվա մեջ մի անգամ տասնհինգ րոպե դուրս գալով հաստատ իմ ոտքերը նորմալ չեն աշխատի:

-Պա՜պ,- կանչում եմ հայրիկին, չնայած՝ նա ուղիղ դիմացս նստած համակարգչով աշխատում է:

Արդեն կարող եմ 25 հատ պրես անել: Հետաքրքիր է՝ մինչև կարանտինի ավարտ ինչքա՞ն կկարողանամ:

Արդեն մի ամիս մենք՝ դպրոցականներս ստիպված ենք դասերին մասնակցել հեռավար կերպով: Իհարկե, սա ամենալավ միջոցներից էր դասերը բաց չթողնելու համար:

Սկզբում, երբ իմացանք, որ դասերն օնլայն են անցկացվելու, իմ ու դասընկերներիս մոտ անհանգստություն առաջացավ: Առաջին խոչընդոտը Zoom հարթակից օգտվելիս առաջացավ: Մեծ մասի մոտ ձայնը միացնելու խնդիրներ էին առաջանում: Մի մասի մոտ էլ ընդհանրապես միանալ չէր հաջողվում: Բայց այս ամենը հաղթահարելի դարձավ մեկ-երկու օրվա ընթացքում: Սկսեցինք հեշտությամբ օգտվել ծրագրից:

Սպասվածից ավելի հետաքրքիր սկսեցին անցնել դասերը: Այս ամենը շատ զվարճալի դեպքերի տեղիք տվեց: Երևի բոլոր դասարանների մոտ էլ զվարճալի դեպքեր են տեղի ունեցել հեռավար դասերի ժամանակ։

Օրինակ՝ մի օր շատ լուրջ ու տրամադրված դաս էինք լսում, մեկ էլ դասարանցիներիցս մեկի փոքրիկ քույրիկը ծիծաղելով մտավ նրա սենյակ ու սկսեց էլ ավելի բարձր ծիծաղել: Ու դասարանցիս, չիմանալով՝ ինչ անել, ասաց.

-Ռուզանի՜կ, մե քիչմ կամաց խնդա էլի, դասի եմ…

Արդյունքում պարզ է, որ մենք ևս չկարողացանք զսպել մեզ ու ծիծաղեցինք:

Իսկ ձեզ հետ պատահե՞լ է, որ հենց հասնի ձեր դասը պատասխանելու հերթը, կապերը սկսեն վատանալ, ու դուք չլսեք ուսուցչի հարցը: Արդյունքում էլ ստացվի, որ հարցի պատասխանը չգիտեիք:

-Ընկեր Պողոսյա՜ն, չի լսվում: Չեմ հասկանում՝ ինչ եք ասում:

-Ախր, ինձ մոտ շատ լավ է լսվում:
-Բայց իրոք չի լսվում…

Ե՛վ ցավալի է, և՛ զվարճալի, չէ՞:

Ավելի զվարճալի են մեր դաս պատասխանելու պահերը: Կենտրոնացած էկրանի մի կետին ենք նայում, որ ուսուցիչը չկասկածի, որ գրքից ենք կարդում:

Այստեղ կարծիքս միանշանակ է, որ պետք է ինքդ քեզ հետ անկեղծ լինես: Չէ՞ որ ուսուցիչը դասարանում թույլ չէր տա գրքից օգտվել: Սրանից ելնելով՝ չպետք է խաբենք մեզ և մեր ուսուցիչներին:

Էլ չխոսենք դասարանցիների տանից եկող տարօրինակ ձայների մասին… Դաս ես պարապում, մեկ էլ մի կին տան անդամներին ճաշի է հրավիրում.

-Աննա՜, արի՜:

-Յա, կամա՜ց, երեխեն կողքի սենյակը նստած դաս կենե։

Իհարկե, սրանք միակ դեպքերը չեն, որոնց կարելի է առնչվել հեռավար կրթության շրջանակներում: Հետաքրքիր ու զվարճալի դեպքեր շատ են պատահում, իսկ մենք շարունակում ենք մնալ տանը ու կրթվել։

Բարև, բարեկամս․․․ Դժվար ժամանակներ են, բայց հույս ունեմ՝ լավ ես։ Ի՞նչ ես անում, ինչո՞վ ես զբավում։ Լիահույս եմ՝ չես նեղսրտում, չես տխրում։ Գիտեմ՝ ձանձրանում ես, հոգնում ես: Շատ ես մտածում երևի։ Մտածում ես հիմիկվա մասին, անցյալի մասին, եթե համարձակությունդ հերիքում է՝ նաև ապագայի մասին։ Երևի ինչ-որ դրվագներ ես հիշում անցյալից, մի քանի տարվա հնություն ունեցող պահեր, ժպտում ես, գուցե ծիծաղում ես անզուսպ, հետո հետ ես գալիս ներկա, մի պահ սառում ես գուցե էդ պահերի՝ արդեն ծիծաղելով հիշելու վաղեմություն ունենալու վրա, հետո ուզում ես ջերմանալ՝ ապագայի մասին մտածելով, ու կանգնեցնում է քեզ ինչ-որ բան․ էլի ներկան։

Դու նայում ես ներկային ու գիտակցում, որ քեզ ու նրան պատուհաններ են բաժանում, ներկան օրըստօրե ավելի է հեռանում, իսկ դու նրան ուզում ես մոտ լինել ագահաբար, էնպես, ոնց մեկ-մեկ կարոտել ես անցյալն ու երազել ապագայի մասին։

Ես իսկապես կուզենայի իմանալ, որ դու էս օրերին հետաքրքիր, հաճելի ու օգտակար գործերով ես զբաղված եղել։ Կուրախանայի, եթե իմանայի՝ չեղարկված պլաններ ու էդպես էլ անկատար մնացած կարևոր իրադարձություններ չկան էս օրերիդ մեջ։ Կնախանձեի երևի մի թեթև, եթե էս օրերը ուղղակի մի քիչ երկար արձակուրդ են քեզ համար ու դու հանգստանում ես։

Բայց ես քեզ հետ միշտ եմ անկեղծ եղել։ Մեր զրույցներում դու ես ունկնդիրը, բայց գիտեմ, որ դու էլ անկեղծ ես եղել, թե չէ վստահաբար չէի գրի․․․

Անկեղծներն իսկական են, իսկ իսկականներին ինչ-որ բան հասկանալու համար ոչինչ պետք չէ։ Հա, բարեկամս։ Պետք չէր, որ տանը փակվելու հետևանքով միայն հասկանայինք՝ կարևոր է ընտանիքի հետ շփվելը, խոսելը, ընթրելը։ Եթե իսկական ենք, մի սովորական օր առանց առիթի կամ պատճառի ուղղակի տորթ կթխեինք ու գուցե աշխարհի ամենաանհաջող հրդեհն առաջանար մեր՝ բարձր միացրած գազօջախից, կամ էլ գուցե էնպիսի հոտեր գցեինք՝ հարևանները պատուհանների մոտից էն կողմ չգնային։ Եթե իսկական ենք ընկերություն արել, պետք չէր մի որոշ ժամանակ չտեսնելուց հետո միայն հասկանալ, որ կարոտել ենք իրար։ Անկեղծ ընկերները զանգում են իրար ամեն օր, կամ ամիսը մեկ թեկուզ, բայց դրանով ու ոչ էլ հանդիպումների քանակով չէ, որ կարևորում ու գնահատում են իրար։ Եթե մենք իրոք իսկական ենք, ապա գլոբալ տաքացման ու կլիմայի փոփոխության մասին պիտի հասկացած լինեինք դեռ շատ վաղուց։ Պիտի խնայեինք լույսն ու էներգիան դեռ երկար ժամանակ առաջ ու պիտի հոգ տանեինք բնության մասին դեռ էն ժամանակ, երբ մեզ կարող էինք բնության գրկում ժամերով մնալու ճոխությունը թույլ տալ։

Եթե իսկական ենք եղել, պիտի կարդայինք և ա՛յն ժամանակ, երբ դասից հոգնած գալիս էինք, կամ աշխատատեղում ուժասպառ էինք լինում։ Էս արհեստական պարապությունը չէ, որ պիտի ընթերցասեր դարձներ մեզ, բարեկամս։ Կասես՝ էն ժամանակ ժամանակ չունեի։ Ունեիր, բայց ավելի քիչ։ Բայց ունեիր ու դու էիր որոշում՝ ոնց ծախսես։ Կամ վատնես։

Լավատես դառնալու համար պարտադիր չէր վատի միջով անցնել։ Ուրիշներին էս-էս ֆիլմերը նայել, էս-էս գրքերը կարդալ կամ ինչ-որ օգտակար բաներ խորհուրդ տալն էլ մերը չէր դառնա ոչ մի պահ ու ոչ մի հանգամանքում, եթե իսկապես իսկական ենք․․․

Մենք մեկ է՝ սիրում էինք դպրոցը։ Հոգու շա՜տ խորքում մեզնից ամենածույլիկն էլ ինչ-որ պատճառ ուներ՝ դպրոցը սիրելու։ Թեկուզ միայն այն, որ արդեն երկար տարիներ դա այն ուղղությունն է, որով իր ոտքերը քայլում էին ինքնաբերաբար ու աներկբա․․․

Մենք միշտ էլ ժամանակ էինք գտնում՝ մտածելու։ Որովհետև դու չես նստում ու որոշում մտածել։ Դու մտածում ես ուտելիս, խոսելիս, քնելիս․․․ շա՜տ։ Ու կապ չունի՝ ինչքան քիչ կամ շատ է քո ժամանակը, եթե մտածող ես՝ մտածելու ես։ Միշտ ես շատ մտածելու, դրանից փախուստ չկա։ Տանը փակվելն ու մտերիմներին կարոտելը չէ, որ պիտի ապացուցեին՝ մենք շատ ենք սիրում նրանց։ Էդ մտերիմներն «անցել են» ժամանակի ու տարածության միջով։ Վերջին տարիներին նրանց նիհարել-չաղանալը տեսնում էի հեռախոսով, տեսազանգով․․․ Քանի-քանի ծնունդներ էսպես տեսազանգով շնորհավորվել են կեսգիշերին արդեն ավելի, քան երկու տարի շարունակ։ Էդ մտերիմներից անիսկականները սղվել են դեռ ա՛յն ժամանակներից։ Իսկականների կողքով անտարբեր է անցել թե՛ ժամանակը, թե՛ տարածությունը: Նրանք անժամանակ են ու անհեռու…

Հիմա դժվար է, ու դժվար է ասել՝ ավելի դժվար էլի եղե՞լ է, թե՞ չէ։ Կիսատ մնացին շատ բաներ, անավարտ մնացին որոշները, անսկիզբ՝ շատերը։ Ընդմիջում է երևի։ Բայց արի ճանաչենք մեզ իսկական ու առանց ընմիջումների։ Արի գիտակցենք, որ մեր ուժը դրսևորվում է ոչ թե նրանում, որ մենք կարողանում ենք ճիշտ կերպով հաղթահարել էս չափազանց անսովոր պայմաններում ստեղծված դադարը, այլ նրանում, որ մենք կկարողանայինք դադար առնել ճիշտ պահին ցանկացած հանգամանքներում։ Մենք ուժեղ ենք, եթե ի վիճակի ենք չհանդիպել, չտեսնել ու չզգալ կարևոր մարդկանց ներկայությունը ոչ այն պատճառով, որ էդպես են թելադրում հանգամանքները, այլ նրա համար, որ էդպես ենք հարկավոր համարում էդ պահին: Եթե կարողանում ենք ժամանակ տալ ինքներս մեզ այն պահերին, երբ զբաղվածությունը ծորում է մեզնից, եթե կարողանում ենք չշտապել ու մտածել այն պահերին, երբ քիթ սրբելու ժամանակ չունենք, ապա մենք իրո՛ք ուժեղ ենք։ Ու մենք իսկական ենք ուրեմն։ Մենք իսկական ենք, եթե մի շա՜տ սիրուն գարնանային օր, երբ արևը ժպտում է, ծառերը՝ ճոճվում ապրիլյան քամուց, իսկ մարդիկ քայլում են փողոցներում՝ ամենանուրբ ծաղիկների փնջերն իրենց ձեռքին, որոշում ենք տանը մնալ ու ավարտել մեր սիրելի գիրքը։ Որոշում ենք տանը մնալ, որովհետև տանն են տանեցիներն ուղղակի։ Մենք իսկական ենք, եթե մեր քայլերը կախված չեն արտաքին հանգամանքներից։ Ու իսկական ենք մենք, եթե կարողանում ենք հոգալ դիմացինի մասին ամեն-ամեն ինչից անկախ, հանգամանքներից՝ ևս, հանգամանքներից՝ առավել ևս․․․

Ու եթե մենք իսկական ենք նաև հիմա՝ էս պայմաններում ու էս ամեն ինչի մեջ, ուրեմն ամենախրթինը՝ հոգու սովն ու սրտի աղքատությունը, արդեն իսկ հաղթահարված է։

 

Դատարկ փողոցում քայլում ես մենակ՝
Մարդկանց ամբոխից կտրված մտքով,
Հիշում պատկերներ ստվերների տակ
Ու հոգոց հանում մի թունդ կարոտով։

Հիշում ես դեմքեր՝ դիմակներ հագած,
Որ ծանր մի օր հանկարծ հեռացան.
Միայնակ հոգիդ պատվեց մշուշով
Ու սուզվեց մտքիդ ծովը ցամաքած։

Նա, ով հեռացավ մնալու պահին՝
Կարոտախտ ծնեց քո այրված սրտում,
Եվ նրանք, ովքեր մնալ ուզեցին՝
Կորուստներ դարձան ցավածդ կյանքում։

Հաշվիր… մեկ, երկուս, հարյուր երկուս…
Կարոտած դեմքեր՝ արդեն անցյալով,
Որ խորտակվեցին կյանքի մշուշում
Ու քեզ մեծացրին լոկ հեռանալով…

***

Լավ է չունենաս, քան թե կորցնես

Աչքերդ փակիր, որ տեսնես կյանքը
Եվ ցավ էլ չզգաս, որ այն չտեսնես,
Փակիր ականջներդ՝ չլսես ձայները,
Որ վաղն էլ չլսելուց չխելագարվես։

Ձեռքդ բռնած սիրած էակդ
Կարող է թողնել քեզ ու անհետանալ,
Վզիդ կարոտով փաթաթված զավակդ
Կարող է հանկարծ անդարձ հեռանալ։

Եվ լավ է չսիրել, քան թե մոռացվել,
Եվ լավ է չծնել, քան ցավով կորցնել։

Քեզ «բալես» ասող լուսավոր մայրդ
Կարող է մի օր խամրել ցավերից,
Քեզ միշտ ուժ տվող քույր կամ եղբայրդ
Կարող են հիշել քեզ միայն նեղ օրին։

Միշտ քեզ հետ քայլող հավատարիմ ընկերդ
Կարող է մի օր գամվել սայլակին,
Քեզ կերպար տվող գրքերը մի օր
Կարող են այրվել ինչ-որ կրակից։

Գլխիդ վերևում փայլող արևը
Կարող է մի օր խավարել լուսնից,
Ցավդ մեղմացնող այն արցունքներն էլ…
Է՜հ, մի օր էլ կխեղդվես այդ արցունքներից։

Լավ է չզգաս, քան թե դատարկվես,
Լավ է չգրկես, քան ցավով հիշես,
Լավ է չսիրես, քան թե կարոտես,
Լավ է չունենաս, քան թե կորցնես…