Տարիներ առաջ, երբ Հայաստանի վիճակը շատ ծանր էր, և մարդիկ ամեն կերպ փորձում էին հեռանալ այստեղից, հայրիկս հրավեր ստացավ աշխատելու Շվեյցարիայում: Ես ինը տարեկան էի և ստիպված էի դպրոց հաճախել: Սկզբնական շրջանում շատ դժվար էր, քանի որ ոչ մի բառ չգիտեի գերմաներեն: Երեխաներն ինձ վատ ընդունեցին: Նրանք ինձ հետ չէին խաղում, չէին խոսում, և երբ ես փորձում էի մտերմանալ, ծաղրում էին ինձ և հեռանում: Տանը ես լալիս էի և մայրիկիս պատմում, թե ինչպես են ինձ հետ վարվում, իսկ նա ինձ հանգստացնում էր: Անցավ ժամանակ: Ես սովորեցի գերմաներեն, աստիճանաբար մտերմացա ընկերներիս հետ, այնքան, որ արձակուրդներից առաջ նրանք նույնիսկ լաց եղան բաժանվելու համար:

Արձակուրդներից հետո մենք նորեկ ունեցանք` թուխ մաշկով, սև, երկար մազերով մի աղջիկ: Ճակատին սև խալ ուներ, իսկ անունը Սիվասինի էր: Սիվասինիի հետ դարձյալ ոչ ոք չէր խոսում, բոլորը կոպտում և վիրավորում էին: Եվ այդ ամենը մաշկի գույնի պատճառով: Ես խղճացի նրան, հիշեցի, որ ինքս էլ եմ եղել նրա վիճակում: Կամաց-կամաց ընկերացանք: Սիվասինին պատմեց, որ իրենք փախստական են, փախել են Շրի Լանկայի պատերազմից: Սիվասինիի դպրոցը պայթեցրել են թշնամիները, իրեն փրկել է մեծ քույրիկը: Պատմելիս նա լաց էր լինում և ասում, որ շատ կուզենար վերադառնալ հայրենիք, ուր աճում են արմավենիներ, և փղեր կան: Կուզենար նորից շնչել այն ծաղիկների բույրը, որոնք աճում էին իրենց պարտեզում և քաղել ծառի կոկոսները, բայց դա անհնար է, քանի որ… Սիվասինին հրաշալի նկարում էր, բայց միայն փղեր, արմավենիներ, ծղոտե հյուղակ և ծաղիկներով լի պարտեզ:

Որոշ ժամանակ անց մենք վերադարձանք Հայաստան: Եվ ես հասկացա, որ աշխարհի ամենից լավ անկյունն այնտեղ է, ուր դու ծնվել ու մեծացել ես, անգամ եթե տունդ ծղոտից է: Եվ էլի մի բան հասկացա մեկընդմիշտ. եթե մեկը պանդուխտ է քո կողքին, փախստական, բռնագաղթված թե պարզապես հյուր, երբեք մի՛ արհամարհիր, մի՛ վիրավորիր նրան: Ո՞վ գիտի, վաղը գուցե դու լինես այդ նույն վիճակում:

Էմմա Մարտիրոսյան, 13տ., 1997թ.

Ամառվա եռուզեռի ընթացքում չենք էլ հասցնում նկատել, թե ինչպես են անցնում օրերը։ Դեռ երեկ էր, որ վերջացրինք դպրոցը, իսկ այսօր արդեն դիմավորել ենք արտերկրից ժամանած հյուրերին և ողջ օրը անցկացնում ենք նրանց հետ։ Երեխաները միշտ էլ մի զբաղմունք գտնում են։ Իսկ մեծերի գործը մի քիչ բարդ է։ Ողջ օրը սեղանի խաղեր ենք խաղում` թղթախաղ, դոմինո, շաշկի,մոնոպոլիա, երբեմն էլ շախմատ։ Իսկ մեծերը պատմում են մի տարվա ընթացքում տեղի ունեցած եղելությունը և հասնում են ամենաբարդ թեմային։

Ինչ պատրաստել ուտելու համար։ Այս խնդրին միշտ էլ մի լուծում տրվում է, բայց լուծում գտնելը երկար ժամանակ է պահանջում։ Բոլորն էլ ամեն օր բախվում են այդ խնդրին, սակայն հյուրերի դեպքում այն սովորականից ավելի բարդ է թվում։ Տան աշխատողներին միշտ թվում է, որ իրենք ավելի բարդ գործ են անում, քան հաց պատրաստողները։ Աշակերտներին թվում է, որ ավելի բարդ խնդիրներ են լուծում, քան հաց պատրաստողները։ Բայց բավական է ընդամենը մեկ օր մնալ տանը,  հաց պատրաստել և հասկանալ, թե օրվա ընթացքում մեր տատիկներն ու մայրիկները որքան դժվարությունների են բախվում մի քանի անգամ հաց պատրաստելու համար։ Խնդիրը ահավոր բարդություն է ստանում այն ժամանակ, երբ ոչ բոլորն են ցանկանում ուտել առաջարկվող ուտելիքը։ Կամ, երբ տանեցիների մի մասը աշխատանքի ու պարապմունքի են լինում, և տան տիկնայք չեն կողմնորոշվում, երբ հացը պատրաստել, որ բոլորը միաժամանակ նստեն սեղանի շուրջ և ուտեն ցանկալի, որոշ դեպքերում ոչ ցանկալի ուտելիքը։ Տնային տնտեսուհիների ուսերին դրված է մեծ պատասխանատվություն, որպեսզի նրանք հիշեն, թե տան անդամներից ով ինչ է սիրում կամ ինչ չի սիրում։ Իսկ հյուրեր ունենալու դեպքում քիչ է մնում տիկնայք դիմեն հյուրընկալության աստված Վանատուրին և օգնություն խնդրեն, որպեսզի օգնի համեղ և որակով պատրաստել ու հյուրերին գոհացնել։

Ինչու ես սկսեցի ամռան մասին նախաբանով, որովհետև ամռանը ամենից հաճախ ենք հյուրեր ունենում և շատ հաճախ ենք բախվում հաց պատրաստելու խնդրին։ Տիկնայք մի փոքր թեթևություն են զգում, երբ օգնության են հասնում տղամարդիկ ու պատրաստում են ավանդական խորոված կամ բերում են որևէ պատրաստի ուտելիք։ Բայց միևնույն է, թե ինչ կպատրաստենք, տարվա որ եղանակին կպատրաստենք, կարևոր է, որ այն լինի ախորժաբեր, համեղ ու սիրով պատրաստված։ Եվ կարևոր չէ, թե ինչ լուծում ունի խնդիրը, անգամ եթե այն լուծում չունի` դա էլ է լուծում։

Եկավ: Եկավ էն եղանակը, երբ մարմինդ ամբողջ ուժով պիտի «հառնես» երկինք, որ կարողանաս քաղել թթենու ամենամեծ ու քաղցր հատիկը, արդյունքում ամբողջ ծառը թափ տալով, երբ ձերոնց սոխ ու ձվով ճաշեր եփելու դեպքում ունես այլընտրանքային հնարավորություն՝ հաց-պանիր-վարունգ, հաց-պանիր-լոլիկ, հաց-հաց:

Եկավ էն սեզոնը, երբ գիշերվա հազարին հեռախոսիդ լույսի «վրա եկած» մոծակ-մլակների հանդեպ եղեռնագործություն ես կատարում, հետո քաղաքավարի ներողություն խնդրում ու շարունակում արագ-արագ տկտկացնելով նամակ գրել, կարծես հենց նոր ինչ-որ մեկի նորածին մանչուկին չես սպանել, կամ ինչ-որ մեկի ողջ կյանքի սիրուն:

Եկավ էն սեզոնը, երբ պիտի ձմերուկ ընտրելուց ականջիդ մոտ պահած տկտկացնես ձմերուկին, իբր էդպես հասկանալու ես՝ լավն էր, թե չէ, սեզոն, երբ պիտի առաջիկա երեք ամսվա նպատակ դարձնես հով տեղ գտնելն ու էնտեղ մի քանի վայրկյան, դե կամ էլ ամիս «աչք կպցնելը»: Վերջապես եկավ էն սեզոնը, երբ պիտի օրդ անցկացնես մտածելով, թե ինչ անես հաջորդ օրը: Այ, դրա խնդիրը հիմա ես ընդհանրապես չունեմ: Փոխանակ ամառվա հետ օրս մի քիչ թեթևանար, ինչքան ուժ ուներ՝ ծանրացավ…

Արթնանում եմ 9:30, ավելի ճիշտ, արթնացնում է մաման.

-Դու էսօր տեղ չունե՞ս գնալու:

Ա, մամ, թե ասա՝ վերքերիս վրա աղ մի լցրու, էլի, էն էլ՝ ըստ ճաշակի, ու՝ ըստ քո ճաշակի: Ինչ արած, արթնանում եմ: Ուրեմն՝ սկզբից պիտի շատ արագ անեմ անգլերենի պարապմունքի հանձնարարությունը, որ գնամ պարապմունքի: Դե, մի քանի տեքստ թարգմանել, մի 50-60 հատ էլ վարժություն գրել, մի երկու ժամից կպրծնեմ հաստատ: Վերջացնելուց հետո պիտի նստեմ, գիրք կարդամ ու նոր գտած սերիալիս մի քանի սերիան նայեմ: Այնուհետև՝ փորձ (մարզային երիտասարդական կառնավալի), դրանից անմիջապես հետո կինոդիտում (ի դեպ՝ մեր կազմակերպած), էդ ընթացքում դրսում մի քանի անգամ կսնվեմ: Ըստ հաշվարկներիս՝ ճիշտ ժամանակին կհասնեմ անգլերենի պարապմունքիս: Դրանից էլ պրծնում եմ, և ուրախ-զվարթ գնում տուն: Մութ կլինի արդեն, բայց ոչինչ: Տուն հասնելուն պես հաց կուտեմ, մի քիչ կհանգստանամ, կանեմ անգլերենի մյուս պարապմունքը, որ էդ էլ օնլայն պարապեմ մի աղջկա հետ: Ավելի ճիշտ, ինքը ինձ հետ:

Հիմա պատմեմ, թե ինչպես եմ օրվա բոլոր պլաններս իրագործում: Դե, 9:30 արթնանում եմ, օրս հերթով-կարգով պլանավորում, ու՞, ու մնում պառկած: Էդպես մի ժամ պառկած աննպատակ նայում եմ առաստաղին կամ էլ պատերին, նոր վեր կենում: Իդեալական առավոտ: Վեր եմ կենում, համակարգիչը միացնում ու նստում դիմացը: Դե, դրանով պիտի թարգմանություններ անեմ: Ահա, միացնում եմ յութուբը, մի քսան րոպե երգ ընտրում, հետո միացնում ֆեյսբուքը, որ ավելի լավ թարգմանություն անեմ, էլի, մտնում եմ Google translate, ու սկսում պարապել: Գրեցի առաջին բառը, հետո երկրորդ, մի նախադասություն, երկու, ու մեկ էլ հոպ՝ նամակ եկավ: Ժամը մոտավորապես 1-ն ա: Դե լավ, արագ պատասխանեմ ու շարունակեմ պարապել: Մտնում եմ ֆեյսբուք, շատ արագ պատասխանում նամակին, ու դուրս գալիս էնտեղից: Դուրս գալիս ժամը 1-ին: Բայց դա հեչ, կիսատ-պռատ պարապմունք եմ անում, վազում փորձի: Փորձն էլ գլխառադ ենք անում, վազում կինոդիտման: Ամեն անգամ պլանավորում եմ էնտեղ գոնե մի քիչ նյութ գրել կամ գիրք կարդալ, էն էլ մոռանում եմ ու երկուսուկես ժամ ուղղակի վատնում էն ֆիլմերը նայելու վրա, որոնք արդեն միլիոն անգամ տեսել եմ: Էն, որ ասում էի, է՝ իմ հաշվարկով կհասցնեմ գնալ պարապմունքի, մոռացա ասել. ես հումանիտար եմ: Այնպես որ, պարապմունքից ահագին ուշանում եմ: Տուն եմ գալիս ժամը 7-ին՝ սոված-ծարավ, հյուծված ու հյուսված: Մյուս պարապմունքը պիտի 7:30 կամ 8-ին սկսի: Արագ հաց եմ ուտում, ի դեպ, օրվա մեջ առաջին անգամ, ինչքան հասցնեմ՝ պարապմունք եմ անում, ու մյուս պարապմունքն է սկսվում: Էդ էլ ավարտելուց հետո մարդավարի մտնում եմ ֆեյսբուք:

Հետո էլ ասում են՝ ինչի՞ չես չաղանում: Պառկում եմ ժամը 11-ին, մի քիչ գիրք կարդում, մի երկու ժամ էլ էլի համացանց, ու անհանգիստ քուն:

-Աստղ, արթնացի, էսօր տեղ ունե՞ս գնալու…

Բարև, ընկեր։ Կարծում եմ, սիրում ես հայերենը, իսկ հայերենը պահպանելու համար ի՞նչ քայլեր ենք անում։ Կարծում եմ, որ հայրենասիրությունը հայերենը պահպանելու մեջ է նաև։ Օրինակ, փորձե՞լ ենք գոնե մեկ անգամ «խալադելնիկ» ասելու փոխարեն ասել՝ սառնարան, կամ «պամիդոր» ասելու փոխարեն ասել՝ լոլիկ։ Մի քանի անգամ ասա՝ կտեսնես, որ արդեն ճիշտը կասես։ Ես էլ եմ շատ սխալներ թույլ տալիս, բայց հենց «բռնում եմ» ինձ սխալի վրա՝ խոստանում եմ, որ հաջորդ անգամ էլ չեմ կրկնի:

Դժվար է ուղղել մարդկանց. մեկը կվիրավորվի, մյուսն էլ՝ «քո թայն եղել ենք, խելք մի սովորեցրու»։ Հայրենասիրությունը հենց այդ փոքր բաներից է սկսում։ Մեր դպրոցում, որտեղ ես սովորում եմ, միշտ պաստառներ են պատրաստում, բաց դասեր են անում, որ նոր սերունդը շարունակի հայապահպան գործընթացը, բայց ամեն ինչ այդ պաստառներով չի որոշվում, ներսում մի բան պիտի փոխվի: Հասարակության մեջ շատ գրագետ և ճիշտ հայերենով խոսող մարդկանց ծաղրում են, հատկապես տղաների համար է շատ դժվար: Դե, պատկերացրեք մի տղա, որը տասը ՝ժարգոնով խոսող տղաների մեջ ասում է. «Վերցրեցի դույլը, որ ջրեմ ծառը»… Ու սկսվե՜ց՝ «վեդրո՞ն»։

Սոցցանցերի մասին չեմ էլ ուզում խոսել, ինչքա՞ն կարելի է կարդալ՝ «es grum em latinatar»: Նույնիսկ հայատառ գրելու օր ունենք՝ փետրվարի 7։ Պե՞տք է այս օրը նշվի, փաստորեն՝ այո: Մարդիկ չեն գրում սոցցանցերում հայատառ և պատճառներ են հորինում, թե ինչու չեն գրում: Մեկը՝ արդեն սովորել եմ լատինատառին, մյուսն ասում է՝ հայերեն տառերը դժվար է գրել: Իսկ եթե փորձե՞ս, ասում են՝ դժվարը սկիզբն է:

Իր մայրենի լեզուն վատ իմացողը կես մարդ է, չիմացողը` թշվառ, ծառից ընկած մի տերև, որ տատանվում է ամեն մի պատահական քամուց։