-Երանի թե առիթ չլիներ այս ֆիլմը նկարահանելու,- ասաց ՀՀ-ի հեռուստառադիոընկերության խորհրդի անդամներից մեկը։

Հերոսներ, որոնց կյանքի գնով ապրեցինք մենք։ Նրանց մահից հետո նկարվեց վավերագրական ֆիլմ, որը մեկ տարվա ընթացքում հասանելի դարձավ տարբեր երկրներում «13» անվամբ։ Մայիսի 13-ին զանգ ստացա, տեղեկացնում էին, որ կարող եմ մասնակցել պրեմիերաին։ Մայիսի 14-ին Մոսկվա կինոթատրոնում ցուցադրեցին ֆիլմը։

-Ֆիլմը քաղաքական ոչ մի բնույթ չէր կրում, դա պարզապես հարգանքի տուրք էր,- ասաց Սյունիքի մարզպետ Վահե Հակոբյանը։

«13» վավերագրական ֆիլմին մասնակից եղան քառօրյա պատերազմի զոհերի հարազատները, մանկավարժներ, հասարակության տարբեր խավերի ներկայացուցիչներ։ Ֆիլմը նկարահանվել է 2017 թվականին Սյունիքի մարզում և Արցախում։ Ծրագիրն իրականացվել է ՀՀ Սյունիքի զարգացման և ներդրումների հիմնադրամի նախաձեռնությամբ, Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատի աջակցությամբ, «Paradi promis production»-ի կողմից։ Սցենարի հեղինակն է լրագրող Արեն Մկրտչյանը։

«Խոնարհվում ենք նրանց առջև»․ հենց այս խորագրով սկսվեց ֆիլմը։ Ոչ ոք չոր աչքերով դուրս չեկավ, բոլորս մեկ ժամվա ընթացքում հիշեցինք, վերապրեցինք։ Կարծես նրանց կողքին էինք։ Խոսում էին հարազատները, լացում, հույսով էին լցվում։ Հարազատ դեմքեր, բարի և պայքարող մարդիկ, Սյունյաց արծիվներ։

Անկասկած, արժանի են մեծարման, նրանց ապրեցրին։ Մասնակցության շնորհիվ կարողացա ճանաչել Ադամի, Սաշայի, Նորայրի, Սասունի հերոս մայրերին։ Մեր 11 կամավորները զոհվեցին մարտի դաշտ չհասած, իսկ 2 ժամկետային զինծառայողները զոհվեցին մարտնչելիս։ Թալիշի հնացած և լքված տան պատերի ներսում անմահացան հերոսները։ 2016-ի ապրիլից հետո ապրեցինք նրանց չապրած տարիները։ Ոմանց կարծիքով ֆիլմը հուզիչ է, հայրենասիրության դաստիարակություն է, զոհվածներին չմոռանալու քայլ։

-Նրանք սիրում են ընտանիքը, բայց հայրենիքը՝ ավելի…

-Մենք հաղթելու ենք, ես իրոք դա հպարտությամբ եմ ասում,- ասաց Նորայրի մայրը։

Անցել է երկու տարի․ այցելեցի զոհերի ընտանիքներին և տեսա նրանց ապրելակերպը։ Նարեկի ընտանիքում եղբայրն էր ամուսնանում, Արմենի աղջիկն էր ծնվել, և կրում էր հոր ժպիտը, Բեգլարյանը տան մինուճար զավակն էր, ծնողների ծերությունը նկատելի է դարձել, մայրը չի կարողանում քայլել։ Սեդրակի աղջիկը և տղան սովորում են, կինը՝ ցավը սրտում, ապրում է երեխաների համար։ Եղիշեի թոռնուհին էր ծնվել, աղջիկն ասում է, թե երազում հորն է տեսել, և հայրն ասել է, որ անունը մոր անունը դնեն՝ Սվետա։ Երեխան նման է պապիկին։ Կարոյի աղջիկը դեռ չի համակերպվել հոր կորստին ասում է, որ շատ է կարոտում, Սերգեյի ընտանիքը ապրում է կյանքի գնացքին համընթաց, չի նահանջում, և կնոջ կարծիքով՝ իրենք են Սերգեյի անունը վառ պահողները։ Ջոկատի հրամանատարի՝ Մայիս Միրզոյանի հարազատները դարձել են մի բուռ, բայց ամեն պահի պատրաստ են հարազատի գործը ավարտին հասցնել։ Արմեն Գասպարյանի կինը հուզվում էր, ամեն խոսքի հետ մի արցունքի կաթիլ էր գլորվում․

-Շնորհակալ ենք, որ անմահացնում եք մեր հերոսներին։

Լուսանկարը՝ Սոսե Զաքարյանի

Բարև, բարեկամս, կրկին ես եմ, հիշո՞ւմ ես, այն հուսահատ հայրենասերն եմ, որ ամեն առավոտ մտածում է հայրենի տնից փախչելու ու քո գիրկը գալու մասին։ Կարծում եմ՝ գիտես, որ երբեք չեմ սիրել քո տեսակը, դու ուրիշ ես եղել միշտ ու եղել ես հետաքրքիր ուրիշների, ոչ ինձ համար։ Գիտե՞ս՝ ես հոգնել եմ անընդհատ ճչալուց, աղաղակելուց, երբ գիտեմ, որ ինձ չեն լսում, որովհետև փոքր եմ, հասուն չեմ, իսկ փոքրի ասածը որքանո՞վ պիտի կարևորվի… Բայց ներքին մի զգացում դանակի նման խրվել է մինչև ոսկորներս ու սպառնում է սպանել ինձ, եթե չարտահայտվեմ։

Կանխագուշակելով իմ ապագան՝ հասկանում եմ, որ միայն դու կարող ես ինձ ընդունել, միայն դու կարող ես անտարբերությամբ կարդալ իմ գրած նամակը ու ոչինչ չասել, մի օր էլ դռներդ բացել ու ապաստան տալ ինձ՝ հայրենասեր պանդուխտիս։ Հայրենասեր եմ, թե հայրենասեր էի, արդեն ինքս էլ չգիտեմ, որովհետև վաղուց փշրվել են հայրենիքի մասին ունեցած իմ պատկերացումները։ Առաջներում կարծում էի, որ հայրենիքը ոչ միայն այն տարածքն է, որտեղ մեր նախնիները ի սկզբանե բնակություն են հաստատել, այլև մենք՝ ողջ հայությունը։ Ափսո՜ս, հիմա հասկանում եմ, որ իմ նման փոքրիկներն իրենց համար մշտապես վառ երազներ են հյուսում, բայց իրական կյանքն ավելի դառն է ու հանդուգն։ Չգիտեմ՝ քո մոտ է՞լ է այդպես, թե՞ միայն Հայաստանում է, որ մի ողջ ժողովուրդ միշտ տուժում է մի ագահ մարդու պատճառով:։
Գիտե՞ս, Օտարություն, կարծում ես՝ դու գրավի՞չ ես, ո՜չ, այն, որ քո գրկում շատ հայեր կան, միմիայն ագահ մարդու «շնորհիվ է»։ Նրա շնորհիվ է նաև, որ մեր երկրում ոչինչ, բացառապես ոչինչ մերը չէ։
Դպրոցում մենք թերթում ենք մեր պատմության էջերը, պատմության ուսուցչուհին պատմում է մեր մեծերի սխրագործությունների, հանուն հայրենիքի կատարած զոհողությունների, բարեկարգումների, արքաների՝ ժողովրդի հանդեպ ունեցած սիրո մասին, ու ենթագիտակցորեն մեր մեջ տպավորվում է, որ նորմալը դա է։ Բայց գիտե՞ս՝ մարդիկ հակասում են իրենք իրենց։ Երբ մենք՝ անչափահասներս, տեսնում ենք իրականությունը, երբ հասկանում ենք, որ պետական գանձարանը դատարկվում է անկուշտների թեթև ձեռքով, և չեն ուզում հետ կանգնել իրենց մտքից, մենք ցանկանում ենք փրկել ինքներս մեր ապագան՝ լինի դա բողոքի, ցույցի, դասադուլի, կամ այլ ակցիաների միջոցով։ Մենք արեցինք մեր առաջին քայլը, բայց փոքրերի կարծիքն անտեսվեց։ Վայրկյաններ անց ոստիկանները մեզ ճանապարհեցին դպրոց, փակեցին դպրոցի դուռը և արգելեցին դուրս գալ մինչև դասերի ավարտը։ Դե, թող խելագարվի այս սերունդը, ճանաչելով անցյալը ու տեսնելով մշուշապատ ներկան՝ պիտի լռի։ Չէ, լռել չեմ կարող…
Օտարություն, խնդրում եմ, քո գրկում եղած հայ ժողովրդին չանտեսես, նրանք արդեն իրենց իսկ հայրենիքի կողմից անտեսված եղել են, պահպանիր նրանց ու ներիր ինձ, որովհետև որքան էլ ինձ հալածեն, որքան էլ հուսահատվեմ, որքան էլ գերես ինձ, կմնամ իմ լքված Հայաստանում։ Չգիտես՝ ինչու, ես միշտ լավատես եմ ու հավատում եմ, որ քո գրկում եղած հայորդիները անվերադարձ կլքեն քեզ ու տուն հետ կգան։

Հարգանքներով՝ հայրենասեր

Լուսանկարը` Միլենա Խաչիկյանի

Կիրակի օրվա ցույցերից արդեն նկատելի էր, որ հաղթանակը մոտ է։ Երկուշաբթի գնացինք դպրոց և երկրորդ դասաժամից հետո չնայած արգելքներին, կազմակերպեցինք դասադուլ։ Աշակերտների մի մասը դասամիջոցին կարողացավ դուրս գալ դպրոցից, իսկ մյուսները մնացին մասնաշենքում։ Ովքեր հասցրել էին դուրս գալ, մեծահասակների հետ հավաքվել էին գյուղի ծայրամասում և պատրաստվում էին ուղևորվել Հրազդան` ցույցի։ Տնօրենը և գյուղապետը նախօրոք երեխաների անվտանգության պատասխանատվությունը դրել էին մեծահասակ ցուցարարների ուսերին։ Երրորդ դասաժամից հետո տուն ուղարկվեցին նաև դպրոցի մյուս աշակերտները և ուսուցիչների հետ միասին գնացին ցույցին մասնակցելու։ Ցույցն իր հունով ընթանում էր, երբ հեռուստացույցն ու ռադիոները հայտնեցին վարչապետի հրաժարականի մասին։ Ցնծում էր ողջ Հայաստանը, ուրախության ճիչերը հասնում էին տիեզերք։ Բոլորը շնորհավորում էին միմյանց ու տոնում հաղթանակը։ Արդեն չորեքշաբթի, երբ գնացինք դասի, բոլոր աշակերտներն ու ուսուցիչները ոգևորված շնորհավորում էին միմյանց։ Ուսուցիչների հուզմունքը ավելի մեծ էր, քան մերը։ Նրանցից յուրաքանչյուրը պատմում էր, թե ինչպես էին ուզում պայքարել մեզ հետ, երբ ելնելով մի շարք դրդապատճառներից չէր կարողանում լինել մեր կողքին։ Բոլորը հայտնում էին իրենց երախտիքը երիտասարդներին և խոստովանում, որ եթե չլինեինք մենք, նրանք մենակ երբեք չէին հասնի նպատակին։ Պատմում էին, թե ինչպես են մասնակցել Երևանի ցույցերին ու քաջալերել երիտասարդներին։ Եվ այս ամենի հետ պահանջում էին, որ ամեն գնով մենք պաշտպանենք մեր շահերը, կերտենք այն պետությունը, որի մասին երազել են իրենք, և որին ձգտում ենք մենք։ Ուսուցիչները քաջալերում էին մեզ և ասում, որ ինչ էլ լինի, միևնույն է, մեր կողքին են և խորհուրդ էին տալիս որևէ քայլ անելուց առաջ գոնե մեկ րոպե վերլուծել ստեղծված իրավիճակը և նոր քայլեր ձեռնարկել։ Նրանք պարզապես վստահ էին, որ եթե մենք որևէ քայլ ձեռնարկենք, ապա ոչ ոք չի դատապարտի մեր արարքը, քանի որ միասին մենք ուժեղ ենք, և մեր զորությունը նրանք տեսել են ու չեն պատրաստվում մեզ հետ պահել։ Ոգևորված էին նաև աշակերտները, արտահայտում էին իրենց կարծիքը, առաջարկում իրենց տեսակետները ու պատմում իրենց հետագա քայլերի մասին։ Արդեն որոշված է, որ վաղը առանց դպրոց գնալու միանգամից դասադուլ ենք կազմակերպելու և քայլերթով գնալու ենք դեպի Հրազդան։ Ակնկալիքները մեծ են, և քանի որ մեր ծնողներն ու ուսուցիչները մեզ հետ են, մեր քայլերն ավելի հստակ են, նպատակները ավելի մեծ, լուծումները ավելի մոտ։