16.06.2016` մեր պատմության քննության օրը: Քննություն, էն էլ ինչ քննություն: Ժամը տասներկուսն անց քսան րոպե է, և մենք դեռ չենք սկսել, չնայած այն փաստին, որ առավոտյան 9-ից դպրոցում ենք: Պարզվեց, որ այն մարդիկ, ովքեր պատասխանատու են, որ թեստերը ժամանակին ու ճշգրիտ տեղ հասնեն, շփոթել են` Կապանի թեստերը տվել են Սիսիանին, իսկ Սիսիանինը՝ Կապանին:
Պատահականություն էր դա , թե՝ ճակատագիր, չգիտեմ: Ինչու եմ այդպես ասում, որովհետև մեր դասարանի տղաներից 3-ը վաղը մաթեմատիկայի միասնական քննության են և պատրաստվում են. կրկնում, ստանում իրենց վերջնական խորհուրդները: Իսկ ես իմ մասին էլ չասեմ. լուռ լսում եմ նրանց և վերլուծում, թե որ խորհուրդն է ավելի տեղին, որը ավելի պետք կգա նրանց, կկարողանա՞ն բարձր ստանալ և այլ հարցեր…
Նայում եմ ժամացույցին. արդեն տասնմեկն անց քսանհինգ րոպե է: Տղաները սկսեցին արդեն կատակել, բայց համոզված եմ, որ մտքում անհանգստանում են վաղվա համար: Բայց ես հո՞ գիտեի, որ ամեն ինչ լավ է լինելու, կամ էլ չէի ուզում վատը մտածել:
Չմոռանամ նշել. դեռ չկան մեր պատմության թեստերը. երևի ավելի կուշանան:
…Սա այն հատվածն է, որ ես գրել էի իմ քննության օրը: Վերջապես թեստերը հասան տեղ, և այս տարի առաջին անգամ մենք բոլորս քննություն հանձնեցինք: Արդեն եղել է նաև միասնական քննությունը և, ինչպես ես մտածում էի, տղաները կարողացան հաջողությամբ հանձնել:
Մենք կարողացանք հանձնել նաև Հայոց պատմության քննությունը, չնայած անհանգստությանը և շփոթություներին:
Ժամը 5-ն է: Ուր որ է` կլսվի մեր ավտոբուսի ազդանշանը: Ու այսպես ամեն օր, օրը երկու անգամ: Եթե նստես ձորեր բերող այս ծիրանագույն ավտոբուսը, կարող ես լիովին պատկերացում կազմել ձորերի մասին:
Տարիների հոգսը չի փոխել մեր ավտոբուսը: Մեկը գնում է իր այգի, մյուսը` Երևան, հաջորդը` վարկ փակելու կամ թաղում: Դրանք են այն կրկնվող պատճառները, որ մարդիկ օգտվում են ավտոբուսից: Եթե լուռ նստես և լսես, կհասկանաս, թե ով ում բարեկամն է, ով երբ է ամուսնացել, ինչ գործեր է արել Ռուսաստանում և այլն:
Ու այդ ավտոբուսը Սիսիանից-Շենաթաղ ճանապարհին անցնում է Որոտնավանքի, Դավիթ Բեկի բերդի, Որոտանի կիրճի, Ըրզվանի կամուրջի, Սուրբ Ստեփանոս և Սուրբ Հովհաննես եկեղեցիների կողքով: Տատիկները իրենց թոռնիկների համար հարսնացուներ են ընտրում: Հին ծանոթները, իրար երկար տարիներ չտեսնելուց հետո, հենց ավտոբուսում են իրար հանդիպում:
Ես շատ մարդ չէի ճանաչում մեր և հարևան գյուղերից, մինչև չսկսեցի ավելի հաճախ ավտոբուս նստել: Արդեն գիտեի՝ ով որտեղ է իջնելու, ով ինչ չափի գումար է տալու և ինչքան մանր ստանալու: Ով է ում տոմսը ստանալու:
Առաջին նորությունները հենց ավտոբուսում են քննարկում: Խորհրդային տարիներին ասում էին.
-Նորությունները կամ կոլխոզից պիտի գիդաս կամ ալ փոստից:
Բայց հիմա ժամանակները փոխվել են, փոխվել են նաև մարդիկ. ոչ փոստ կա, ոչ կոլխոզ: Նրանց փոխարինելու են եկել բջջային հեռախոսներն ու համակարգիչները: Մարդիկ ավելի զգուշավոր են իրենց արտահայտությունների մեջ, և նորությունները միայն ավտոբուսն է բերում ու տանում:
Այսօրվա թոհուբոհի, դաժան իրականության, պատերազմական իրավիճակի և դառն փորձությունների ժամանակաշրջանում, երբ ոչ մեկի դեմքին ժպիտ չկա, սիրտ չկա ժպտալու, ուրախանալու, մեր դպրոց մի կամավոր եկավ: Անունը` Ալիա: Ալիա, ինչ Ալիա. սիրուն, բոյով, «զդառովի» (ինչպես գյուղացիներն են ասում), այնքան դրական լիցքերով, որ փոխեց մեր բոլորի թե տրամադրությունը, թե առօրյան: Նա խոսում էր կիսահայերեն և ամեն մի խոսքից հետո այնպես վարակիչ ծիծաղում, որ շրջապատում բոլորը սկսում են ծիծաղել: Ծիծաղում էր Ալիան, և նրա հետ ծիծաղում էին բոլորը, իրենք էլ չիմանալով, թե ինչու կամ ինչի վրա: Ուսուցչանոցից ուսուցիչները դուրս էին գալիս, բոլորի դեմքին ոչ թե ժպիտ, այլ ծիծաղ կար: Զրուցում էին ուրախ և էլի բարձր ծիծաղում:
Այդ աղջիկը մեր դպրոց ծիծաղ էր բերել, ծիծաղ, որ ինչքան ժամանակ է կորել էր մեր գյուղում, մեր դպրոցում, մեր տանը: Անժամանակ հեռացել էին Սիսիանցի կամավորականներ: Էլ սիրտ կմնա՞, որ մարդ ծիծաղի կամ կատակի, երբ իր հասակակիցներից շատերը կռվի դաշտում են, առաջին գծում:
Բայց Ալիան եկավ ու բեկում մտցրեց մեր գյուղի կյանքում: Ընդամենը նրա ծիծաղը փոխեց ամեն ինչ. խոսում էր գյուղացիների հետ, ծիծաղում, նրա հետ էլ` զրուցակիցները:
Թող քո այս ծիծաղը, սիրելի Ալիա, փոխի մեր կյանքը: Բարի գալուստ մեր ձորեր: Այսպիսի դրական լիցքերով մեկը պետք էր, որ փրկի ամեն ինչ:
Ասում են` «Գեղեցկությունը կփրկի աշխարհը»: Իսկ իմ կարծիքով «Ծիծաղը կփրկի աշխարհը»: Ծիծաղիր, Ալիա, քո ծիծաղը շատերին է հարկավոր:
Երնեկ հայերն էլ ամերիկացիների նման շատ դարդ ու ցավ տեսած չլինեին և սիրտ ունենային ուրախ ապրելու:
Այդ օրը եկեղեցու զանգերը կերկեր էին, բոթաբեր: Լուրը ցնցեց ամբողջ գյուղը, մանկան ճիչը լռեց, կիրակնօրյա դպրոցում երգի ու պարի խմբակներից լսվող երաժշտությունը քարացավ, կենտրոնում հավաքված մարդիկ անզորությունից համրացան: Բոթը տնից տուն մտավ, քաղաքից քաղաք, երկրից երկիր: «Սիսիանից վեց զոհ կա, Մարտակերտում անօդաչու սարքն ընկել է Սիսիանի ավտոբուսներից մեկի վրա»,-գրվեց համացանցում:
Վեց զոհից երկուսը մեր գյուղից էին` Դարբասից: Մեկը մեր գյուղի գյուղապետը, ում «մարդ-լեգենդ» էին կոչում, նախկին ազատամարտիկն ու զինվորականը, որ լուրը լսելուն պես հասել էր Երկրապահ կամավորականների միություն և սկսել հավաքագրումը:
Մայիս Միրզոյան, դու պետք է նշեիր քո 60-ամյակը, դու նոր էիր վիրահատվել` սրտի բարդ վիրահատություն էիր տարել, քեզ էին սպասում ընտանիքդ, ծեր ծնողներդ և ողջ Դարբասը: Բայց, ինչպես ասում են, զորական մարդու ճակատագիրը ինքն է դարբնում: Դու քո մահը ընդունեցիր թշնամու նենգ զարկից, գնում էիր ոգևորությամբ, բայց մտահոգ էիր, լուռ: Գուցե ներքին ձա՞յնն էր այդպես թելադրում: Քեզ հետ էր համագյուղացիդ`Սեթոն (Սեդրակ Ասրյանը), քո կրտսեր ընկերը ու զինակիցը: Սեթոն հպարտանում էր քեզնով, ժպիտը երեսին, միշտ ուրախ: Որտեղ Սեթոն, այնտեղ ծիծաղ էր ու խնդություն: Նրա աղջիկն ու տղան 2 տարի մեր դպրոցում էին սովորում: Տղան մեր դասարանից էր: Հիշում եմ, երբ տեսնում էր մեզ, ժպտալով հարցնում էր. «Խոխեք, հո՞ւնց եք, ա, իմ կեղի խոխեքը ուրիշ են, ուրիշ… Արևնիդ կծեմ, տհենց»:
Բանաստեղծություններ էր գրում, կարդում գյուղամիջում, ակրոստիքոսներ նվիրում ընկերներին: Եկեղեցու բացման օրը կանգնել էր ջրով լի տակառի վրա ու պարում էր, պարում…
Ի՞նչ իմանար Ապունց Սեթոն, որ ինքը հայտնի է դառնալու ոչ թե իր գրած բանաստեղծություններով, սրամտությամբ, դիպուկ հումորով և իր մասին հյուսված անեկդոտներով, այլ հերոսի մահով: Ի՞նչ իմանար, որ ինքը հանգչելու է Սիսիանի զոհվածների պանթեոնում, որ իր մահը ողջ Սիսիանն է սգալու, որ ինքը 44 տարեկան հասակում ձուլվելու է այն հողին, որի համար պայքարել էր: Սիսիան-Ղարաբաղ ճանապարհին բոլորին այնքան է ծիծաղեցրել, որ չեն էլ զգացել, որ գնում են անմահանալու, գնում են հավիտենություն, գնում են հերոսանալու…
Ափսոս, հազար ափսոս.
Մայիս Միրզոյան
Սեդրակ Ասրյան
Արմեն Բեգլարյան
Դավիթ Սարգսյան
Եղիշ Նիկալյան
Սերգեյ Դանղյան
Թող լույս իջնի ձեր գերեզմաներին, թող չկրակված փամփուշտները օդ արձակվեն, և թշնամուն հիշեցնեն, որ հերոսների մարմիններով, նույնիսկ այրված, Սիսիանի հողը նորից ամրացավ:
Սոսե Զաքարյան
***
«Արի է նա, ով իր մեջ սպանել է իր կաշվի համար դողացող անասունը»:
Ոմանք հիշեցին, ոմանք ոչ, ոմանք էլ միգուցե չէին լսել այս արտահայտությունը: Հերոս Նժդեհի մտքերից է: Արի՛ է, այո՛, արի՛ է մեր ազգը, հա՛յ ազգը: Վերջին դեպքերը ևս մեկ անգամ ապացուցեցին ամբողջ աշխարհին, որ հայն անպարտ է՝ պատրաստ միշտ ետ շպրտելու մայր հողն անպատվող ցանկացած վայրենու:
Դեռ մի քանի օր առաջ ես չգիտեի, թե ինչ է նշանակում պատերազմ: Իհարկե, շատերը կմտածեն, թե այդ ինչպես մի քանի օրում հասկացա այս բառի ողջ իմաստը, եթե պատերազմական դեպքերը կատարվում են ինձանից շատ հեռու: Մեծ ցավով պատմեմ, թե ինչու ապրիլյան երազային օրը վերածվեց մռայլ իրականության:
Բավականին ծանր օր էի ունեցել: Երեկոյան ընկերուհուս հետ իջա եկեղեցի՝ մտածելով, թե միգուցե այնտեղ հանգստություն գտնեմ. սխալվում էի: Չգիտեմ էլ ինչու, եկեղեցում ինչ-որ բան ինձ ավելի էր սեղմում և ցավեցնում, ու ակամա մի քանի արցունք գլորվեցին իմ աչքերից: Ժամերգությունը վերջանալուն պես մենք դուրս եկանք եկեղեցուց, և այն, ինչ ես տեսա, սարսափ առաջացրեց իմ մեջ: Ընկերուհիներս լաց էին լինում. ոչ, դրանք սովորական արցունքներ չէին, դրանք կորուստ էին մատնանշում: Չհասկացա, թե ինչպես մի ակնթարթում հասա նրանց մոտ և հարցրի, թե ինչ է պատահել: «Գյուղից զոհեր կան». երեք բառ ու լռություն: Իրականում այդ լռությունը միայն իմ մեջ էր, որովհետև բոլորը ամեն կողմից հարցնում էին, թե ովքեր են զոհվել:
Ոչինչ չէի զգում, նույնիսկ այն, որ արցունքները հեղեղի նման հոսում են այտերիս վրայով. զգում էի միայն այդ սուր ցավը, որը այդպես խոցեց սիրտս ու հոգիս: Ինչ որ բան էր կանգնել կոկորդիս և չէր ուզում տեղից շարժվել: Չէի հասկանում, թե որտեղ եմ և ինչ է կատարվում շուրջս: Առանց գիտակցելու երեխաների հետևից մտա եկեղեցի: Ուշքի եկա միայն այն ժամանակ, երբ տեսա, որ ընկերներս լավ չեն. հասկացա, որ իրավունք չունեմ թուլանալու, պետք է օգնեի նրանց: Ցավս կրկնակի անգամ մեծացավ, երբ տեսա այն տասնութ տարեկան երիտասարդին, ում բոլոր ընկերները սահմանին կանգնած էին, և ով ամեն վայրկյան զանգի էր սպասում: Նա թուլացած հենվել էր պատին՝ գլուխն առած ձեռքերում և չգիտեր ինչպես զանգել ընկերոջը և ասել, որ նրա հորեղբայրը զոհվել է վայրենի ազերու արձակած ռումբի պայթյունից:
Այլևս անիմաստ է շարունակելը: Զոհվեցին քաջերը, զոհվեցին հանուն ինձ, հանուն քեզ և հանուն նրանց: Արի էին՝ Նժդեհի պատկերացրած այն հերոսի նման, ով սպանել էր իր մեջ իր կաշվի համար դողացող անասունին: Ասում են, որ վերջին վայրկյաններին Աշոտ Մինասյանը ասել էր, որ անօդաչու թռչող սարքը նկարում է իրենց, իսկ նրանք հպարտորեն պատասխանել էին. «Թո՛ղ թշնամին տեսնի մեզ և պատրաստվի վատագույնին»: Նույն Աշոտ Մինասյանն է ոչնչացրել այդ սարքը, ափսոս, արդեն ուշ էր: Հիմա էլ իմ հետևում ընտանիքիս անդամները պատմում են հերոսների թաղման արարողության մասին. այդպես էլ իմ մեջ այնքան ուժ չգտա մասնակցելու դրան, չնայած բոլոր ընկերներս գնացել էին: Որքան երկար եմ մտածում, այնքան շատ եմ հպարտանում, որ հայ եմ: Մենք պատերազմ չենք ուզում, մենք զոհեր չենք ուզում, մենք խաղաղ ազգ ենք, բայց երբ ինչ-որ մեկը փորձում է բռնի տիրանալ մեր տարիներով պահած և շենացրած մայր հողին, մենք կարող ենք դառնալ այն կատաղած գազանը, ով պատրաստ է ամեն ինչի՝ հանուն ընտանիքի, հանուն ազգի, հանուն հայրենիքի: Ինչպես որ խոսքս սկսեցի, այնպես էլ ուզում եմ ավարտել հզոր ռազմիկի խոսքերով:
«Նա, ով ընդունում է Աստծոյ գոյութիւնը, ընդունում է նաեւ իր պարտականութիւնը հանդէպ գերագոյն իրականութեանց` ԱԶԳ, ՀԱՅՐԵՆԻՔ, ՊԵՏՈՒԹԻՒՆ»:
Մերի Համբարձումյան
***
«Անմահ անուններ մեր ձորերում»
Մեր գյուղապետը` Մայիս Երջանիկի Միրզոյանը, ծնվել է 1956 թ. մայիսի 1-ին Սիսիանի շրջանի Դարբաս գյուղում: Նախնական կրթությունը ստացել է Դարբասի միջնակարգ դպրոցում: Դպրոցն ավարտելուց հետո սովորել է Երևանի թիվ 9 տեխնիկական ուսումնարանում: 1974 թ. մեկնել է խորհրդային բանակ, իսկ արդեն 1993 թվականին, հայոց բանակի կազմավորվելուց հետո, ծառայության է անցել ՀՀ ՊՆ զորամասի պայմանագրային վաշտում, որպես դասակի հրամանատար, ստանալով ավագ լեյտենանտի կոչում:
1993 թվականի մարտի 31-ին Քելբաջարի ազատագրման ժամանակ Վակունիս գյուղի համար մղվող պայքարում վիրավորվել է: Ղարաբաղի ազատագրական շարժման բոլոր մարտերին մասնակցելու համար պարգևատրվել է կառավարական մի շարք մեդալներով: 1996 թ. ստացել է կապիտանի կոչում, իսկ արդեն թոշակի անցնելիս ուներ փոխգնդապետի կոչում: Նա նաև ԵԿՄ-ի Սիսիանի բաժանմունքի նախագահն էր: Երբ 2012 թ մեր գյուղում տեղի ունեցան գյուղապետի ընտրություններ, նա ընտրվեց որպես գյուղապետ:
Սա մի փոքրիկ կենսագրական տեղեկություն է մեր գյուղապետի մասին, որից կարծում եմ կարելի է եզրակացնել, որ նա իսկապես հայրենասեր մարդ է եղել: Բացի այդ նա բարի ու կենսախինդ մարդ էր:
Հիշում եմ, երբ երեխաներով միջոցառումներ էինք կազմակերպում, նա մասնակցում էր, իսկ մենք`երեխաներս, շատ էինք ոգևորվում, երբ նա ներկա էր լինում: Նա երբեք չէր մերժում մեր խնդրանքները և միշտ օգնում էր մեզ: Մինչև հիմա հիշում եմ նրա բարի դեմքը և այն ժպիտը, որ անպակաս էր նրա դեմքից…
Ապրիլի 5-ն էր: Սովորական առօրյա: Դպրոց, տուն, պարապմունքներ: Այդ օրերը լարված էին, բոլորս էլ գիտեինք հակառակորդի առաջխաղացման մասին և անհանգիստ էինք, թեև չէինք վախենում ու անգամ մենք`աղջիկներս, պատրաստ էինք գնալ սահման, եթե դրա կարիքը լիներ: Ապրիլի 4-ին կամավորական խմբեր էին գնացել սահման, գնացել էին նաև մեր գյուղապետը և նաև մեր համագյուղացիներից մեկը: Ոչ մեկիս մտքով էլ չէր անցնում, որ այդ օրը կլսենք մի շատ ցավալի լուր: Տանն էիք, երբ հանկարծ մայրիկիս հեռախոսը զանգեց: Մայրիկիս խոսակցությունից կարելի էր ենթադրել, որ մի բան այնպես չէ: Երբ նրան հարցրեցի, թե ինչ էր պատահել, նա փորձեց ինձ այնպես ասել, որ տատիկը չլսի, քանի որ դեռ լուրերը ճշտված չէին: Բայց տատիկս լսեց: Ադրբեջանցիները պայթեցրել էին ավտոբուսը, որի մեջ եղել էին մի խումբ կամավորներ, այդ թվում նաև գյուղապետը և մեր համագյուղացիներից Սեդրակ Ասրյանը: Երկուսն էլ զոհվել էին:
Մի պահ մենք բոլորս քարացել էինք, չէինք ուզում հավատալ, իսկ մի քանի րոպե անց ես գրկել էի տատիկիս և լաց էի լինում: Շատ տխուր օր էր:
Հաջորդ օրը գնացի դպրոց: Երբ մտա դասարան, բոլորը լուռ էին, ոչ ոք չէր խոսում, միայն տխուր նայում էինք իրար: Մի պահ ինձ թվաց, թե մենք իրար այնքան շատ բան ասացինք, միայն իրար աչքերի նայելով: Հազիվ էինք մեզ զսպում, որ լաց չլինենք: Ամեն ինչ այնքան տխուր էր…
Այն մարդիկ, ովքեր այդ օրը զոհվեցին, հավերժ կմնան մեր հիշողության մեջ իբրև ազնիվ և հայրենիքին նվիրված մարդիկ: Նրանց կյանքի գնով ենք մենք ապրում, և նրանց արյունը մեր մեջ է: Հանուն նրանց թափած արյան մենք պահպանելու ենք մեր հայրենիքը և միշտ հավատարիմ ենք մնալու նրան:
Սոնա Զաքարյան
Սամալյոթ, Ալֆրեդ, Կոպերնիկես, Յմադին, Իմավել, Դոլար, Պարիժ, Շտանգեն, Ազնիվ, Անատոլիկ… Ի՞նչ եք կարծում, ինչո՞ւ են այդ բառերը գրվում մեծատառով: Այո, այո, դուք ճիշտ գուշակեցիք: Սրանք հատուկ անուններ են, անուններ, որոնք ույծեցիներինն են: Ույծը փոքրիկ գյուղ է Սիսիանին շատ մոտիկ` փռված Որոտանի Այրի վտակի աջ ու ձախ կողմերում: Այս գյուղացիները չափազանց համեստ ու շիտակ մարդիկ են, հեռու այժմյան թոհուբոհից, գողական «ռազբորկաներից» ու խոսակցություններից: Ույծեցիներից շատերը բարձրագույն կրթություն ունեն և հանրապետությունում շատ հայտնի մարդիկ են:
Սիսիանի շրջանի բոլոր գյուղերում տարիներ շարունակ ույծեցիներ են դասավանդել, դասավանդել են ու իրենց հետքը թողել այդ դպրոցների տարեգրության մեջ: Ասում են` ույծեցիները ինչ կրթություն էլ ստանան, գիտության ինչ բարձրունքի էլ հասած լինեն, երբեք իրենց բարբառից չեն հեռանում:
Պատմում են, որ Ույծից մի հայտնի բժիշկ իր գիտնական տղային ուղարկում է Մոսկվա, որ տղան իր լեզուն փոխի ու դասախոսություններն էլ գրական հայերենով կարդա: Անցնում են տարիներ, հայրը գնում է որդուն այցելության, սեղմում է դռան զանգը և դուռը բացում է բժշկի ռուս կինը: Հայրը բացատրում է, որ ինքը Ռուբիկի հայրն է: Կինը մոտենում է բազմոցին քնած ամուսնուն.
-Ուռուբիկ, էլի վեր, պապեն էկեր ա:
Փաստորեն ոչ թե Ռուբիկն էր իր լեզուն փոխել, այլ հարսին էր մեծ ոգևորությամբ սովորեցրել ուզերեն:
Իսկ անունների մասին չի կարելի ծիծաղով չհիշել. Օրինակ, շտանգենը գործիք է: Երբ ծնվել է ույծեցու որդին, շտանգենը հոր ձեռքին է եղել, և որդու անունը Շտանգեն են դրել, իսկ Յմադինը մեքենայի անուն է, Ալֆրեդը, Վոլտերը, Կոպերնիկոսը` հայտնի մարդկանց ազգանուններ: Պարիժը Փարիզի ռուսերեն տարբերակն է: Մեկը զանգում է Պարիժի կնոջը, հեռախոսը Պարիժն է վերցնում:
-Ալո, Պարիժը լսում է…
-Խոյ զանգել եմ Ուզ, ընկել ա Պարիժ…
Պապիկիս անուն էլ Ազնիվ է, նա էլ իր անվան պատճառով շատ քաշքշուկների մեջ է ընկել: Համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետում ընդունվածների ցուցակները կարդալիս առաջին կուրսեցիները մտածել են, թե իրենց կուրսում երեք աղջիկ կա: Երբ եկել է սեպտեմբերի մեկը, բոլորը անհամբեր սպասել են իրենց կուրսի 3 աղջիկներին, բայց դասի են եկել երկուսը: Հետո ազգանունները կարդալիս իմացել են, որ Ազնիվը ոչ թե աղջիկ է, այլ տղա: Իսկ ռուսերենի դասախոսը ստուգողական գրավորը հետ է ուղարկել և ամբողջ կուրսի առաջ հայտարարել է, որ մարդը սովորում է իրավաբանականում, բայց արական և իգական սեռը չի տարբերում: Օրինակ, «Վարդանյան Ազնիվ Բագրատովիչ»: Պապիկս հասկացել է, թե ինչու իր աշխատանքը չի ընդունվել, կանգնել է լսարանում և ասել, որ Ազնիվը ինքն է:
Ահա և մեր Ույծը` աշխարհից տարբերվող իր մարդկանցով ու սովորություններով:
Լուսանկարը` Սոսե Զաքարյանի
Զավեն պապը, ով աշխատում է եկեղեցում, ասում է, որ Ս.Հռիփսիմե եկեղեցին կառուցվել է Սիսիանի եկեղեցու օրինակով: Հայաստանի առաջին վարդապետարանը եղել է այստեղ: Հայոց գրերի գյուտից հետո` 5-րդ դարի առաջին կեսին, Սյունիքի Անանիա եպիսկոպոսը եպիսկոպոսական աթոռին կից, Սյունի վանքում հիմնել է հոգևոր բարձրագույն դպրոց`«Սյունյաց վարդապետարանը»:
Այնտեղ սովորել են Հայաստանի տարբեր տեղերից եկած ուսանողներ: Ըստ 13-րդ դարի պատմագիր Ստեփան Օրբելյանի վկայության` Սյունյաց վարդապետներին վերապահվել է թարգմանել ու մեկնաբանել Աստվածաշունչը: Անգամ խորհրդային տարիներին եկեղեցին ամեն օր բացվել և փակվել է Արևմտյան Հայաստանից եկած ամուսիների կողմից : Նրանցից հետո մինչև հիմա Զավեն պապն է ստանձնել այդ պարտականությունը: Սյունի վանքը չես կարող պատկերացնել առանց Զավեն պապի: Եկեղեցում կա նաև գաղտնի թունել, որը տանում է գետի ափ:
Զավեն պապը շատ վրդոված է այն հանգամանքից, որ եկեղեցին տարեկան ունենում է ընդամենը 800 այցելու, իսկ Տաթևի եկեղեցի, որը կառուցվել է ավելի ուշ` 10-րդ դարում, և մի քանի անգամ ձևափոխվել է, ավելի շատ այցելու է ունենում: Ասում է`պատճառը Սատանայի կամուրջը և ճոպանուղին են: Ասում է, որ Սիսիանն էլ իր Զորաց քարերով և Ուղտասարով պակաս զբոսաշրջիկների ուշադրությունը գրավելու վայրեր չեն:
Լուսանկարը` Սոսե Զաքարյանի
Մայրս պատմում է, որ եկեղեցում մի կին էր աշխատում` Զարիկ անունով, ով միշտ ճերմակ էր հագնում, երբ քայլում էր, իր եթերային տեսքով գրավում էր բոլորի ուշադրությունը: Մի անգամ եկեղեցում ինչ-որ բան է կորում, և «միլիցիա Սամոյին» կանչում են հետաքննությունը վարելու: Մութն ընկնելու վրա է լինում, միլիցիոները դիմում է Զարիկին.
-Զարիկ, դռները փակի, գնանք, ուշ է արդեն:
-Չէ, Ասրյան,- ես Աստծո հետ պիտի խոսեմ:
-Այ աղջի, ձեր տանը հեռախոս չկա՞, որ խոսես, պիտի էս ցուրտ տեղա՞ն խոսես:
Այս անեկդոտը խորհրդային տարիներին Սիսիանում մնացած ամենագեղեցիկ հուշերից մեկն է:
Պատմում են նաև, որ 1900-ական թվականների սկզբներին ղարաքիլիսցիներից ինչ-որ մեկը եկեղեցու խաչը գողանում է, տերտերը ժամերգությունից հետո դիմում է ժողովրդին.
-Այ ժողովուրդ, խաչը պերեյք, կանուխ կալույեք ի՞նչը պաչեյք:
Լուսանկարը` Սոսե Զաքարյանի
Ինչպես տեսնում եք, Սիսիանի պարզ ու ազնիվ ժողովուրդը, ում գորիսեցիները բնորոշում են, թե. «Սիսիանցիք իմանում են մինչև հիմա Լենինը կենդանի է», – կարող են նաև գեղեցիկ անեկդոտներ հյուսել իրենց հավատքի կենտրոնի մասին:
Լուսանկարը՝ Սոսե Զաքարյանի
Ինչպես գիտեք, ես ապրում եմ Սյունիքի մարզի Դարբաս գյուղում, և մեր գյուղի հարևանությամբ է գտնվում Լոր գյուղը` Համո Սահյանի ծննդավայրը: Այստեղ է ապրում նրա քույրը`Հասմիկ տատիկը: Նա Հայրենական պատերազմի մասնակից է. ամեն անգամ, երբ տոնում ենք Սահյանի ծննդյան օրը, նա այցելում է մեզ և լուռ լսում է, թե ինչպես ենք ասմունքում: Հետո միշտ կարծիք է հայտում մեր կազմակերպած միջոցառման մասին, անպայման համեմատության մեջ դնելով նախորդ տարիների գրական ցերեկույթները: Պարզվում է, Սահյանի շատ ստեղծագործությունների առաջին ունկնդիրն նա է եղել: Քույրական սիրով թե խստապահանջ քննադատի գնահատմամբ, նա միշտ գովերգել է եղբորը`քարափների անմահ երգչին, որ հայերին, ինչու չէ նաև աշխարհին, քարտեզի վրա փնտրել տվեց Լորը`ձորերի մեջ մոլորված բնակատեղին:
Լուսանկարը՝ Սոսե Զաքարյանի
Խաչի պապի օջախում կերած իրիկնահացը պիտի դառնա շատ հայերի օջախի օրհներգը, որ պապի արձանը պիտի դրվի հարևան Դարբաս գյուղի եկեղեցու բակում, որ եկեղեցին ու պապը պիտի դառնանան 21-րդ դարի այս նահապետական գյուղերի խորհրդանիշերը, որ իննսունամյա Հասմիկ տատը պիտի դառնա համով-հոտով զրույցների, սահյանական հյուրընկալումների և նշանավոր իրադարձությունների վկան ու ասացողը: Այնպիսի ճոխ բառապաշարով ու դիմախաղով է պատմում հավերժ երիտասարդ տատը, որ անկարող ես չլսել նրան: Նա գյուղական հիվանդանոցի մանկաբարձուհին է եղել, գիտի բոլոր գյուղացիների ծննդյան տարեթվերը, ամիս -ամսաթվերը: Ապրում է գյուղով, գյուղի մարդկանցով, կիսում նրանց հոգսերն ու ապրումները: Մեծի հետ մեծ է, փոքրի հետ` փոքր: Բոլորը սիրում ու հարգում են նրան. գյուղական միջոցառումների բացումն ու փակումը հանձնարարվում է նրան`տարիների վաստակը ուսերին ճերմակահեր պատվարժան տիկնոջը, որի անունը իմ գյուղի տարեգրության մեջ ոսկե տառերով կգրվի:
Մայրիկս մի բանաստեղծություն է ձոնել նրան, ստորև ուզում եմ ներկայացնել:
Ու հիմա էլ այս ձորերում քույրն է ապրում մեծ պոետի,
Թե եղբայրը տաղ է երկնել, նա մայրական մեծ երկունքի
Ավետիսն է ու լուռ վկան,
Ու իր ճերմակ վարսերի չափ աչքալուսանք ունի հայտնած`
Մի լավ տղա, նախշուն աղջիկ:
Մեծարանքի ու հարգանքի նա էլ բաժին ունի հաստատ.
Չէ որ դուստրն է Խաչի պապի, սիրված քույրը մեծ պոետի:
Լուսանկարը՝ Սոսե Զաքարյանի
Լուսանկարը՝ Սոսե Զաքարյանի
Ինչպես բոլոր ընտանիքներում, մեր ընտանիքում նույնպես տոն է տոնածառ զարդարելու արարողությունը: Մենք այդ տոնածառը բերում էինք մեր տան մոտ գտնվող անտառից, քանի որ իմ եղբայրը փոքր էր և չէր կարող մեզ համար տոնածառ բերել: Տատիկս, ես ու քույրս գնում էինք տոնածառ բերելու: Մենք այդ տոնածառը ընտրում էինք ամռանը, երբ տատիկիս հետ գնում էինք մասուր կամ ուրց հավաքելու, կամ էլ կովերին բերելու: Մի անգամ էլ պատահական տուն վերադառնալիս տեսա, որ ինչ-որ մեկը կտրում է մեր տոնածառը, և վազելով գնացի ու տատիկիս ասացի, նա էլ եկավ: Իհարկե, ես ճիշտ էի: Նրանք տարել էին մեր տոնածառը, և մենք ստիպված էինք նորը փնտրել…
Լուսանկարը՝ Սոսե Զաքարյանի
Հիմա եմ հասկանում, թե ամեն տարի մենք ինչ մեծ վնաս էինք հասցնում բնությանը եղևնի կտրելով: Երևի պատճառն այն է, որ ապրում ենք անտառի եզրին և չենք կարողանում դիմանալ բնական եղևնի ունենալու գայթակղությանը:
Իսկ ամենահետաքրքիրը այս տարվա Ամանորն էր` հեքիաթային հրաշքներով ու սպասումներով լի Ամանորը: Ձյունը պարելով թափվում էր երկնքից, լուսինը լուսավորում էր շրջակայքը, իսկ մենք` ես, մայրիկս, քույրս և եղբայրս գյուղի բարձունքից սղալով ու ընկնելով ձյան մեջ հասնում էինք եկեղեցի, ուր մեզ սպասում էր ամանորյա գիշերային պատարագը:
Ես ու քույրս երգում ենք երգչախմբում, իսկ մայրիկս եղբորս հետ նստել էր եկեղեցում ու աղոթք էր անում: Ես հասկացա, որ նա Աստծուց խնդրում էր մեր երկրին խաղաղություն, մարդկանց առողջություն և, որ այս տարի մեզ համար ամենակարևորն է, բուհ ընդունվեմ: Տա Աստված, որ իրականանան աշխարհի բոլոր մայրերի երազանքներն ու սպասումները, թող ոչ մի զինվոր չզոհվի. և ոչ մի մոր աչքերից արցունք չթափվի:
Մենք հավատում ենք Աստծուն և մեծ հույսեր կապում նրա հետ: Սա է Պատարագի խորհուրդը:
Լուսանկարը՝ Սոսե Զաքարյանի