-Ասըմ են` էն Ազբեգանց Հենոանց տանն ա տվել, սաղ շուշենին ջարդել ա, պատը քանդել ա… Բայց դե, այ քիրա, լետ փառք Աստծու, իրանց բան չի էլել: Զալըմը քուլփաթով վաքված են էլել, տեհել են ձեներ ա գալի, կնիկը պուճուրին տարել ա էն կռան սենյակը, որ լսե ոչ, վախի: Դեռ սկի հասցրած չի էլել եդ գա, էդ անդերն էկել ա տվել…
Այդ առավոտյան ես մեր հարևանների ձայնից արթնացա: Դեռ ժամը ութն էլ չկար: Նրանք սովորականի նման եկել էին ջուր տանելու: Մինչ ջուրը կլցվեր, մայրիկիս հետ նստած սուրճ էին խմում ու զրուցում: Երևի դուք նրանց խոսակցությունից շատ բան չհասկացաք:
-Էս էլ որերորդ հերթն ա էդ նաչար մարդկերանց տանը դիպչմ ա: Էէէ՜, վերանըմ չեն դրանք, պրծնունք բալքեմ, սաղ օրը վախը սրտներըմըս ապրըմ ենք…
-Էէէ՜, սա ապրիլ չի, որ մենք ապրըմ ենք, սա կյանք չի, որ մենք ու մեր րեխերքը տենըմ ենք: Հմի համ քաղաքի օքմինն ասե` ապրըմ ենք, համ մե՞նք: Սաղ օրը հանդըմը, չոլըմը, որ բալքեմ խախալի գլուխը մի բան գցենք, էն էլ այ սհե հարամ են անըմ հարամ շները…
-Հա՜, Հենոն նոր էր տները շինել, ռեմոնտ արել, որ աղջկանն ամուսնացնե: Էն մարդի էդքան չըրչարանքը ջուրն ընգավ: Բայց դե ջըհանդամն ըլի, պատը լետ կշինեն, պատուհանը կփոխեն: Կարևորն իրանց մի բան էլա էլել չի..
Զրույցը դեռ երկար շարունակվեց: Արդեն դպրոց գնալու ժամանակն էր, վեր կացա, որ հագնվեմ գնամ: Սենյակից դուրս եկա, բայց մայրիկս արգելեց ինձ դպրոց գնալ, դե երևի, արդեն հասկացաք, չէ՞, թե հարևաններն ինչից էին խոսում: Էլի մեր գյուղի վրա սկսել էին կրակել: Ամբողջ գիշեր կրակեցին: Ամեն կրակոցի ձայնի հետ տեղներիցս վեր էինք թռչում, վախենում ու սպասում այն հույսով, որ դա վերջինն է, որ դրանից ոչ մի վնաս չեղավ: Երևի դա կյանքիս ամենավատ գիշերն էր: Նույնիսկ թշնամուս նման բան չեմ ցանկանա, չեմ ցանկանա, որ անգամ թշնամիս ունենա այդ նույն ապրումներն, ինչ ես…
Մորս երկար համոզելուց հետո վերջապես դպրոց գնալու թույլտվություն ստացա: Բայց դե ի՞նչ դպրոց, երկու հարյուր աշակերտից տասը աշակերտ էլ դպրոց չէր եկել այդ օրը… Երևի մի ժամ կլինեինք դպրոցում մնացած, դասղեկս եկավ ու ասաց, որ տուն գնանք: Տնօրինությունն էլ էր վախենում, որ հանկարծ ամեն ինչ նորից կսկսվի ու երեխաները դպրոցում կմնան: Գյուղի վրա առաջին անգամ չէր, որ կրակում էին, բայց այս անգամ ամեն ինչ ավելի մեծ թափով էր, զինատեսակներն էլ ավելի էին ուժեղացրել: Սակայն մարտավարությունը նույնն էր: Մարդիկ արդեն գիտեին, որ ցերեկը չեն կրակում, բայց մութն ընկնելուն պես դժոխքը վերադառնում էր: Դրա համար էլ, դեռ մութը չընկած, գյուղի ներքևի հատվածում ապրողները բարձրանում էին վերև՝ համեմատաբար ավելի ապահով վայր: Ով գնալու տեղ ուներ, գյուղից դուրս էր գալիս, ով ապաստարան ուներ, ապաստարան էր մտնում, ով ներքնահարկ ուներ՝ ներքնահարկ: Արդեն երեկոյան կողմ գյուղի բոլոր տների լույսերն անջատված կտեսնեիք…
Մի քանի օր այդպես շարունակվեց: Հետո կամաց-կամաց խաղաղվեց: Գյուղից հեռացածները քիչ-քիչ վերադարձան: Չնայած, մի քանի ընտանիք էլ անվերադարձ հեռացավ. ուրիշ ապահով գյուղ, քաղաք, Ռուսաստան…
Խաղաղ էր, արդեն դեպի գյուղն ուղղված կրակոցներ չկային: Ամեն երեկո դեպի դիրքերն ուղղված կրակոցներ էին հնչում: Բայց դա միշտ էլ եղել է, ու կարծես արդեն սովորական դարձած… Մեր տունը ճիշտ դիրքերի դիմաց է, ու կրակոցի ձայներն ականջներիցս անպակաս են: Երևի երբեք չմոռանամ, ոնց էր փոքրիկ եղբայրս ամեն կրակոցի հետ ասում, որ փուչիկ պայթեց…
Մի քանի ամիս անցավ: Դպրոցից մեր տուն բերող ճանապարհը դիրքերի դիմացով է անցնում, հաճախ եմ աչքս գցում դիրքերին ու երկա՜ր նայում… Այդ օրն էլ բացառություն չէր: Արդեն գրեթե տուն էի հասնում, ականջովս երեխաների ձայներ ընկան, շուրջս նայեցի ու տեսա հարևանիս այգում խաղացող երկու փոքրիկների: Չէ՛, չեք կարող պատկերացնել նրանց աչքերի փայլը, նրանց հայրենասիրությունը, որ միայն աչքերին նայելով էլ կարող ես տեսնել, չեք կարող պատկերացնել, թե այդ փոքրիկ մարմնի մեջ ինչքան մեծ ու հասուն հոգի կա, թե այդ մանկական մարմնի մեջ ինչքան պարզություն ու այդ պարզությունից բազմապատիկ անգամ շատ հայրենասիրություն կա, սեր կա, կարոտ կա…
Քայլերս դանդաղեցրի ու սկսեցի լսել հինգամյա փոքրիկի խոսքերը.
-Գիդե՞ս, իմ ապերը հըմի Ղարաբաղ ա… Գիդե՞ս, ես իրան կարոտել եմ, շատ եմ կարոտել, մամեն էլ ա կարոտել: Ես տենըմ եմ, ոնց ա մամեն ամեն օր ապերի նկարին մըտիկ անըմ ու լաց ըլըմ: Բայց ապերն էլ զանգըմ չի, ոչ էլ գալիս ա… Մամեն ասըմ ա պոստերըմն ա, պոստերիցը գնա` զանգիլ տի, գալ տի: Ես գիդեմ, մամեն ինձ խաբըմ ա, ապերը գնաց ու էլ էկավ ոչ: Ես գնալ տիմ իմ ապերի պահած պոստը, գնալ տիմ իրա հետ պոստ պահեմ, ես էլ թողուլ չտիմ, որ թուրքերը մեր վրա կրակեն: Ես գնալ տիմ ապերին բերեմ, որ մամեն էլ լաց չըլի: Գիդե՞ս, գնալ տիմ.. Պապեն խոստացել ա, որ ինձ տանիլ տի, տանիլ տի Ղարաբաղ, իմ ապերի պահած պոստը, տանիլ տի ապերիս տենում…
Երևի երբեք չմոռանամ…

-Էմ, բա իմացա՞ր, աշխարհագրությունից պիտի թեմատիկ գրավոր գրենք:

-Որտեղի՞ց գիտես, ո՞վ ասաց:

-Որ մի քիչ դանդաղ քշես` կասեմ: Էմմա՜, դանդաղ քշի, չեմ ասում` գազ տուր: Այ աղջիկ, «տոռմուզի պեդալը» սեղմի, գազ մի տու, հեսա կգնանք «ավարիա» կտանք:

Ճլը՜փ… Զը՜նգ, զը՜նգ, զը՜նգ, զը՜նգ… Զարթուցիչը զնգաց, ու ինձ քնից հանեց, իսկ իմ աչքերը չէին բացվում՝ ուշ քնելու և ջերմության պատճառով: Ինչպես տեսաք, ես պատմում էի իմ երազը, որտեղ իմ դասարանցի Էմման վարում էր մեքենան և վատ վարելու պատճառով հարվածեց «խեղճ, նիհար, ճլեզ» գրիպին, և գրիպը պայթելով լցվեց իմ ու իր վրա, ու մենք վարակվեցինք, հետո հիվանդացանք…

Ցավոք, իմ երազը իրականություն դարձավ: Առավոտյան, երբ հազիվ կարողացա վեր կենալ մահճակալիցս, լվացվեցի ու արագ ինձ նետեցի մյուս սենյակ, որտեղ գտնվում էր դեղերի տուփը: Ես փորփրում էի տուփը, որպեսզի գտնեի այնպիսի դեղ, որըկկանխեր հազի ու գրիպի ակտիվացումը, սակայն ավա՜ղ: Մայրիկս բռնացրեց ու հարց ու փորձ արեց, բայց ես նրան խաբեցի և ասացի, որ ծամոն ունեմ այնտեղ պահած, և այժմ դա եմ ման գալիս: Մայրիկս քմծիծաղ տվեց, ասաց՝ լավ կտեսնենք, ու գնաց իր գործերին:

Ես այդպես էլ չգտա դեղահաբը ու գնացի դպրոց: Նույն վիճակում էր նաև Էմման ու սկսեց ծիծաղել ինձ վրա: Բայց մեկը լիներ, ինձ վրա ծիծաղեր, որովհետև ես արդեն վերջին ժամերին զառանցում էի:

Դպրոցում բոլորն էլ հիվանդ էին: Մեկը հազում էր, մյուսը` խռխռացնում, երրորդը` փռշտում ու այդպես խանգարում դասը: Հաջորդ օրը, երբ գնացի դպրոց, դասից 30 րոպե ուշացել էի, որովհետև խորն էի քնել ու չէի լսել անգամ զարթուցիչի ձայնը: Ասեմ, որ թերևս ես ոչ մեկին չեմ հանդիպել, ով զարթուցիչի պես կարողանում է իր աշխատանքը ժամանակին և պարտաճանաչ կատարել:

Երբ դասասենյակի դուռը բացեցի, տեսա, որ Էմման չէր եկել, և բոլոր ուսուցիչներին ասում էի. «Նա մեքենան վարում էր 120-ի տակ և երթևեկության գոտուց դուրս գալով հարվածել է գրիպին, վարակվել ու դասի չի եկել»: Այդ օրը ես մինչև 5-րդ ժամը տնքալով և զառանցելով մասնակցեցի դասերին, ու չկարողանալով այլևս ինձ տիրապետել, ես էլ նույնպես գնացի տուն: Ո՛չ մեկի հարցին չէի պատասխանում, ոչինչ չէի ուտում, միայն աչքերս փակում էի ու երազում առողջանալու մասին: Այս ամենը տևեց ընդամենը 2 օր, որից հետո սկսեցի դեղեր ընդունել, թեյ խմել, հաց ուտել և քիչ թե շատ առողջացա:

Բախտս բերեց, որ առջևում շաբաթ ու կիրակի օրերն էին, և իմ տնային արձակուրդները երկարեցին:

Եկավ երկուշաբթի օրը, և շտապեցի դպրոց գնալ և տեղեկանալ բոլորի մասին, մասնավորապես «Հայ ասպետ» թիմի աշակերտների: Նրանք բոլորը հիվանդ էին, և այդ օրն էլ դասերին չէին մասնակցել: Յուրան, որ այդքան առողջ էր թվում, անգամ չէր եկել: Եկել էր միայն պարտաճանաչ Սյուզաննան: Հետո ինքը և ես գնացինք «Հայ ասպետի» կաբինետ, կատակեցինք, նվնվացի, բողոքեցի դեսից դենից: Քանի որ մի քանի օր բացակայել էի, իսկ դասարանցիներս գրավորներ էին այդ ընթացքում գրել, ուսուցիչներից ով ինձ տեսնում էր, գրավոր էր տալիս գրելու: Ես ատամներս իրար սեղմած սպասում էի զանգին:

Հաջորդ օրը եկավ Էմման: Ես նրան պատմեցի, թե իմ արկածների մասին, թե ինչ եմ ասել ուսուցիչներին իր հիվանդության մասին: Ծիծաղեցինք և անցանք դասերին: Այսօր էլ Էմման կգրի իր բաց թողած գրավորները:

Իսկ լավ չէ՞ր լինի` մի շաբաթ արձակուրդ տային, որ համաճարակն ավելի չտարածվեր:

Սովորականի պես արթնացա և գնացի հյուրասենյակ, բարևեցի բոլորին: Տատիկս հայտնեց, որ ուզում է գնալ հորեղբորս մոտ` Մոսկվա: Սկզբից չհավատացի, հետո զգացի, որ լուրջ է ասում ու միանգամից լրջացա և ասացի.

-Ախր, ինչո՞ւ, ինչի՞ համար ես ուզում գնալ:

Տատիկս ասաց.

-Հակոբ ջան, կարոտել եմ, ուզում եմ գնալ կարոտս առնել ու էլի հետ գալ: Տատիկիս հասկացա, քանի որ ես էլ էի կարոտով ապրել մոտ երկու տարի Ռուսաստանում և գիտեի, թե ինչ բան էր կարոտը:

Հաջորդ օրը պապիկս աշխատանքից եկավ տուն և ասաց, որ տատիկիս տոմսը գնել է: Տատիկս երկու օրից պիտի մեկներ: Այդ պահից սկսած ժամերը շատ շուտ էին անցնում: Հաջորդ օրը առավոտյան բոլորս շուտ արթնացանք և գնացինք գնումների: Երբ գնումներից վերադարձանք, տատիկս սկսեց հայկական ավանդական գաթա և փախլավա պատրաստել: Իսկ երբ հարցրի. թե ինչու է այստեղ թխում, չէ որ կարող էր այնտեղ էլ թխել, պատասխանեց, որ այստեղի ալյուրը համով է, և դրանից գաթան և փախլավան ավելի համով է ստացվում:

Արդեն իրիկուն էր, տատիկս համարյա թե պատրաստ էր: Ես գնացի քնելու: Առավոտյան սկսեցինք պատրաստվել ճանապարհ ընկնելու: Կեսօրն անց էր, շարժվելու ժամանակն էր: Սովորականի պես, ճանապարհին ամեն եկեղեցի, մատուռ տեսնելիս խաչակնքում էի, բայց այս անգամ իմ ու իմ ընտանիքի առողջության համար չէի խաչակնքում, այլ տատիկիս բարի ճանապարհ էի ցանկանում և Աստծուց խնդրում էի, որ տատիկիս հետ լինի:

Շուտով հասանք օդանավակայան: Արդեն տատիկիս հրաժեշտ տալու ժամանակն էր: Փաթաթվեցի տատիկիս և բարի ճանապարհ ցանկացա: Տատիկս գնաց, իսկ մենք դուրս եկանք օդանավակայանից: Երբ նստեցինք մեքենան, ես սկսեցի մտաբերել օդանավակայանում գտնվող բոլոր մարդկանց տխուր դեմքերը, որոնք եկել էին իրենց հարազատներին ճանապարհելու, և հասկացա, որ մեր երկրում օրեցօր ահագնանում է արտագաղթի խնդիրը: Մարդիկ ապրում են իրարից հեռու և իրար միշտ կարոտելով:

Արդեն մի քանի ամիս է, որ քույրիկս տանը չէ: Գնացել է Երևան, որպեսզի սովորի բարձրագույն ուսումնական հաստատությունում:

Չգիտես ինչու, չէի կարոտում քույրիկիս: Իսկ այսօր զգացի կարոտ, երբ աչքերս բացեցի, նայեցի կողքիս դրված անկողնուն, որ գեղեցիկ, կոկիկ հարդարված էր: Դա… Դա նրա մահճակալն էր: Ինչպես հավաքել, գնացել էր, այնպես էլ մնացել էր: Սկսեց կոկորդս սեղմվել, շունչս չէր հերիքում շնչելու համար: Փակեցի աչքերս և լսեցի լաց լինել: Դա կարոտի արցունքներ էին, որոնք երկար ժամանակ կոկորդս բռնել և բաց չէին թողնում:

Վեր կացա, բացեցի քրոջս շորերի դարակը, նայեցի ուշադիր գեղեցիկ ծալված նրա հագուստներին: Կարծես հագուստներն էլ էին կարոտում իրենց տիրոջը: Դե հա, այս մեր սենյակում ամեն ինչ իրեն է հիշեցնում, ամեն ինչ՝ մեր պահարանը, մեր նկարնեըը, մեր միասին միակ նկարը, որը գեղեցիկ դրված էր: Այդ նկարի վրա էլ կախված էր իր իսկ նվիրած «Պարուհի աղջիկը» վզնոցը: Վերցրեցի, կախեցի պարանոցիս և նայելով նկարին, ասացի.

-Զաբելս, սա կդառնա ինձ համար թանկ նվեր՝ թանկ մարդուց, կդառնա իմ թալիսմանը, իմ պաշտպանը:

Տխուր իջա ներքև, գնացի դպրոց: Այդ օրը անընդհատ մտածում էի քրոջս մասին, նայում էի նկարները:

Այս ամիսների ընթացքում կարոտել եմ մեր գժությունները: Անգամ երբ ես, քույրս և եղբայրս սկսում էինք կռվել: Լավն այն էր, որ հայրս, մայրս չէին բարկանում մեզ վրա:

Հիմա ես ուղղակի կարոտում եմ նրան, կարծես տունը դատարկված լինի:

Շուտով քույրիկս կհանձնի քննությունները, և արձակուրդ կգա: Եվ ես կգրկեմ նրան ամուր-ամուր, և կխոստովանեմ, թե ինչպես եմ կարոտել:

Գրիպ, հազ, ջերմություն, մի խոսքով, մեր գյուղին էլ այցելեց սուր շնչառական վարակը, ու կարծես ես էլ հետ չմնացի իմ դասընկերներից ու վարակվեցի: Ամեն օր դպրոցականների կեսը ողջ հանրապետությունում բացակա է ստանում: Դե ինչ ասես, երեխաները հիվանդ են:

Մեր դպրոցն էլ հենց դրանցից մեկն է: Ամեն օր բազմաթիվ հիվանդներ, բացականեր, ու ցավալին այն է, որ բացակայած երեխաները հենց գալիս են դասի, մեր բացակաների քանակը չի պակասում, քանի որ հիվանդանում են մնացածները: Երբ պարզեցին, որ վիրուս է տարածված, այդ օրը մեր գյուղի դպրոցներում անասելի բացակայություններ եղան: Ստուգումների արդյունքում դպրոցի աշակերտների 50%-ը առանց դպրոց մտնելու վերադարձավ տուն, քանի որ հիվանդ էին և կարող էին վարակել մնացածին:

Ես այդ ժամանակ դեռ հիվանդ չէի, և թվում էր, թե չեմ էլ հիվանդանա, բայց այդ չարաբաստիկ հինգշաբթին ինձ հակառակը ապացուցեց, ես ևս վարակվեցի: Հիմա ես էլ եմ դասվել վարակվածների շարքին, բայց մեկ է, գնալու եմ դպրոց, քանի որ այս վերջին շաբաթները շատ կարևոր են. գրում ենք գրավորներ, ստուգում մեր ամբողջ կիսամյակում անցածը, գրավորների ժամանակ իրար ականջի «փսփսում ենք», թե որն է հարցի ճիշտ պատասխանը, և ի վերջո, իմանում ենք մեր ամբողջ կիսամյակում սովորածի ամփոփիչ գնահատականը:

Լավ, մի փոքր խոսեմ ճանապարհորդությունից: 

Մարդկանց երեք տիպի վերաբերմունք կա ճանապարհորդության հանդեպ: Առաջինը` շշմած հայացքով պատուհանից նայել, սակայն զգալ միայն ականջակալներում հնչող երաժշտությանը, որը հակադարձ համեմատական է եղանակին:

Երկրորդը` կրկին պատուհանից դիտել, սակայն զգալ ամեն բան: Թե ինչ է կատարվում ծառերի, ծաղիկների, անտառների ու նույնիսկ՝ չորացած խոտերի հետ ու մտնել նրանց հոգեվիճակի մեջ: Հիմա կմտածեք, թե ի՞նչ է նշանակում մտնել նրանց հոգեվիճակի մեջ. չորանալ, կտրատվել կամ թոռոմե՞լ նրանց պես:

Հիմա կբացատրեմ, բայց խոսքս ավարտելու համար՝ ներկայացնեմ երրորդ տեսակի մարդկանց ու ասեմ, որ նրանց գործողությունը ցանակացած վաղ արթնացող մարդ երազում է կրկնել: Դե, երևի արդեն հասկացաք, որ խոսքը քնելու մասին է: Ճանապարհորդության ժամանակ քնել պատահունից եկող թեթև հովիկի տակ գերագույն հաճույք է, բայց ինձ համար՝ էմոցիաների կորուստ:

Ինձ թվում է, թե արդեն հասկանում եք՝ ինչու ճանապարհորդությունից սկսեցի:

Ես պատկանում եմ մարդկանց երկրորդ խմբին: Օրինակ, հենց զբոսնելու համ ճանապարհորդելու ժամանակ երբևէ փորձե՞լ ես նայել հին ու նոր տանիքով ու դռներով տների՝ նայելով երկինք: Իսկ ես, փորձել եմ, փորձել ու հասկացել, կամ էլ ուղղակի ենթադրել, որ հին տան երդիկից դուրս եկող ծուխն ավելի ավանդական է ու շատ ուրախություն տեսած, քան նորը: Փորձե՞լ եք մտովի ոտք դնել իրար կողք-կողք շարված տներից ցանակացածի շեմից ներս: Փորձե՛ք, ու կհասկանաք, որ տարբեր են դրանք: Այնքան տարբեր, որքան ԱՄՆ-ի քաղաքական զարգացածության մակարդակն է տարբեր Հայաստանից: Մի տեղ տիրում է սով ու համաճարակ, բայց իրար նայող ու ժպտացող երջանիկ դեմքեր: Ու հասկանում ես, որ վատ տանն ապրողներն ավելի հարուստ են, քան այն տանը, որտեղ կա ամեն ինչ, բայց կա պակաս զգացմունք`սերը, որ պետք է սնի նրանց:

Փորձե՞լ եք բնության հետ ապրել նրանց զգացածը: Եթե այդ կանաչը լեզու ու ոտքեր ունենար, ապա մեզ կտրորեր այնպես, ինչպես մենք իրեն օրական շատ անգամ:

Ձեզ հետաքրքրե՞լ է, թե բնությունն իր զգացմունքներն ինչպես է արտահայտում: Օրինակ, ցավը, երբ տասնյակ մարդիկ նստում են կանաչի վրա ու ձեռքի հետ էլ պոկում ու դեն նետում խոտերը: Ախր, չէ՞ որ հենց այդ կանաչն է ապահովում մեր մաքուր օդը:

Կարո՞ղ եք առանց ջուր խմելու գոյատևել: Չե՛ք կարող: Իսկ ինչո՞ւ է ձեզ թվում, թե ծաղիկները կարող են:

Հարգելի անտառահատնե՛ր ինչո՞ւ եք կիսատ թողնում անտառում իր ընտանիքի անդամներին գտած ծառին: Հետո՞ ինչ, որ նրանք ձայն չունեն, լեզու չունեն: Չեն կարող արտասվել, պաշտպանել իրենց:

Պահեք այն, ինչը ամեն գնով պահպանում է ձեր առողջությունը:

2016թ. ապրիլի երկուս: Գիշերվա ժամը երկուսին թշնամու արկերը  ռմբակոծում են Լեռնային Ղարաբաղի Մարտունու շրջանի երրորդ պաշտպանկան գիծը, որտեղ ծառայում էր տասնիննամյա զինվոր եղբայրս: Հենց այդ պահին նա կանգնած էր առաջնագծում, բայց երբևէ չէր պատկերացրել, որ իր դիմաց են դուրս եկել թշնամու բազմահազարանոց բանակն ու վարձու ահաբեկիչները: Թշնամու առաջին արկի պայթելուց հետո խրամատը ամբողջ երկայնքով ծածկվել էր հաստ հողի շերտով: Եղբայրս և իր զինակից ընկերները, հետևելով հրամանատարի հրամանին, նահանջում եւ թաքնվում են իրենց թաքստոցներում: Այդ ընթացքում թշնամին ոչ մի րոպե չի դադարում ռմբակոծության տակ պահել մեր առաջնագիծն ամբողջ երկայնքով: Լուսադեմին նրանք չունեին խմելու ջուր և անհրաժեշտ սնունդ: Բոլորը մնացել էին փլատակների տակ, հրամանատարը զգում է, որ զորքը կարող է հայտնվել սովի և ծարավի ճիրաններում և տղաներին ասում է.

-Ո՞վ է ձեզանից ամենախիզախը, որ կարողանա մոտենալ հաց բերող մեքենային, որպեսզի զորքի համար հաց բերի, քանի որ մեքենան չի կարողանում մոտենալ: Թշնամին կարող է նկատել և պայթեցնել այն:

Եղբայրս անմիջապես արձագանքում է հրամանատարին, որ ինքը կփորձի գնալ և հաց բերել: Եղբայրս սողալով գնում է դեպի պայմանավորված վայրը, նրա գլխի վրայով անցնում էին թշնամու փամփուշտները: Վերջապես եղբայրս մոտենում է մեքենային, վարորդը պարկով հացը կապում է եղբորս թիկունքին, և եղբայրս նորից հետ է վերադառնոմ ընկերների մոտ` չվախենալով թշնամու գնդակներից: Սողալու պատճառով նրա ծնկներն ու արմունկները վերքոտվում ու արյունահոսում են, բայց նա հանուն իր ընկերների դիմանում էր այդ բոլոր դժվարություններին և ցավերին:

Ես հպարտ եմ, որ ունեմ այդպիսի քաջ եղբայր:

Հաճախ փողոցով քայլելիս ճանապարհս հետաքրքիր դարձնելու համար փորձում եմ կռահել մարդկանց մտքերը, որոնց նկատում եմ ճանապարհին: Նայում եմ ու անընդհատ նկատում, որ մարդիկ դեմքի նույն տխուր ու մտախոհ արտահայտությամբ են քայլում, և դա հաստատ բարեկեցիկ կյանքից չէ, որ այդպես է:

Այս հոդվածս առավել պարզ եմ գրելու, քանի որ միտքը, որ պետք է առաջ քաշեմ, բոլորիս էլ պարզ է, բայց ոչ ոք չի բարձրաձայնում այդ մասին:

Մարդկային դեմքի այդ տխուր այլայլումը պայմանավորված է սոցիալական վատ պայմաններով, որոնք կարծես անվերջ դարձել են մեր ճակատագրի մի մասը: Եվ ինչպե՞ս կարելի է դուրս գալ այս իրավիճակից:

Տարբեր ժամանակներում մարդիկ ստեղծել են հերոսներ, որոնք երբեմն գերմարդկային ուժով, իսկ երբեմն մտքի անբնական զորությամբ կարողացել են լուծել այդ խնդիրները: Բայց նրանք դա արել են մարդկային երևակայության մեջ, իսկ մարդիկ ամեն անգամ ավելի ու ավելի են հավատացել իրենց երևակայությանը և ստեղծել են նոր հերոսներ, որոնք մեկ հպումով վերականգնում էին արդարությունը, վերացնում սովը և հիվանդությունները: Հին աշխարհում դրանք հեթանոսական աստվածներն էին, միջնադարում քաջ ասպետները, իսկ ներկայումս դրանք սուպերհերոսներն են, ինչպես Բեթմենը, Սուպերմենը և շատ ու շատ ուրիշ «տրիկոյակիրներ»: Ու ամեն անգամ մարդկությունը ոգեշնչվելով այս հորինված կերպարներով, մոռանում է, որ հենց իր մեջ կան իրական հերոսներ, որոնցով պետք է ոգեշնչվել և որոնցով պետք է հպարտանալ:

Հիվանդ ու միայնակ մայրը, որը աշխատում է երկու տեղ, որպեսզի կարողանա պահի իր երեխաներին, մի՞թե հերոս չէ: Բժիշկը, որը 12 ժամ առանց մի վայրկյան ընդմիջելու, վիրահատություն է կատարում, հերոս չէ՞: Լրագրողը, որը կյանքի գնով լուսաբանում է թեժ կետերը, բացահայտում սուտն ու կեղծիքը, մի՞թե հերոս չէ: Մարզիկը, որը մարզվելով հետնախորշերում, դառնում է աշխարհի չեմպիոն, մի՞թե նա հերոս չէ: Գրողը, որ իր ստեղծագործություններով մի ամբողջ սերունդ է դաստիարակում, հերոս չէ՞: Քահանան, որ Պատարագ է մատուցում անգամ լքված եկեղեցում, մխիթարության խոսք բերում սգավորին, հաճախ իր վիշտը անտեսելով, արդյո՞ք նա հերոս չէ: Մեծահարուստը, որն իր գումարն ուղղորդում է բարեգործության, մի՞թե հերոս չէ: Եվ վերջապես զինվորը, որն իր կյանքը վտանգելով, օր ու գիշեր հսկում է սահմանը, մի՞թե հերոս չէ: Իսկ մարդիկ ընկել են այդ «տրիկոյակիրների» հետևից, մոռանալով, որ հերոսները իրենց կողքին են, նույն քաղաքում, նույնիսկ նույն շենքում: Ահա մերօրյա հերոսները, որոնք հետ են մղել ամենադաժան «բռնցքամարտիկի»` կյանքի հարվածները: Նրանցով մենք պետք է հպարտանանք և ոգեշնչվենք:

Ինչ որ չես հասկանում, այն քեզ չի պատկանում. հայտնի ճշմարտություն, որ մարդկային շփման բոլոր մակարդակներում ենթադրում է խոսք: 

Հյուրանոցի միջանցքում տեսա վազվզող հրաշեկ մազերով, վառվող աչքերով, չարաճճի բզեզներին, ժպտացի, պարզապես հաճելի էր մանկության հոտը:

Հաջորդ վայրկյանին այդ հոտը թունավորվեց՝ տեսա նրանց լսողական ապարատները: Նման դեպքերում սկսում ես ցավակցել նրանց, ովքեր «կիսատ» են… Ամեն անգամ, երբ հանդիպում էի նրանց, լսողական ապարատը դառնում էր այն կենտրոնը, որի շուրջ պտտվում էին մտքերս: Դրանք այնքան ճնշող էին՝ հալածելու աստիճան: Բայց արի ու տես, որ փոքրիկ «բզեզները» գոնե ինձ համար վերացրեցին քառակուսու սահմանները, որտեղ հարմարավետ տեղավորված են ընդունված կարծրատիպերը:Ասենք այսպես՝ ընտանիք, որտեղ բոլոր վեց երեխաները ունեն ֆիզիկական արատ, ծնողները պիտի որ տխրության և «հավերժական տրտունջի» մեջ լինեին: Այնինչ սեղանը, որի շուրջ ճաշում էին, ամենալուսավոր կետն էր. այնքան սեր, հոգատարություն և լույս կար…

Աչքս չէի կտրում նրանցից, փորձում էի հասկանալ՝ ի վերջո, սա ծնողների առօրյա դարձած խա՞ղն է, թե՞ իրական ապրում: Եթե անգամ խաղ էր, այնքան իրական, որ վարակիչ և ապշելու աստիճան տպավորիչ էր: Իսկ տպավորությունները դարձյալ ճեղքեցին քառակուսին, երբ «բզեզիկներն» սկսեցին իմ «կյանքը ուտել»: Նրանք շատ հանկարծակի «հարձակվում էին», ամեն անգամ անակնկալի բերելով` ստիպում ինձ վազել իրենց հետևից հյուրանոցի տարածքով մեկ:

Երբ հերթական անգամ լրջորեն պատրաստվում էի, որ այլևս չեմ հանձնվելու, նրանք այնպիսի խաղ էին խաղում գլխիս. մի անգամ «գողանում էին» հեռախոսս, մի ուրիշ անգամ` բանալին, հաջորդ անգամ ձեռքիցս գիրքն էին փախցնում: Ու այնպիսի հաճույքով էին վայելում իրենց ձեռքբերումը, որ ինքս էլ դառնում էի նրանց չարաճճիության մասնակիցը, դառնում նրանց պես ազատ՝ անսահման ազատ, և դուրս քառակուսուց:

Շատ կարճ ժամանակ անց մենք ընկերարացանք, և զարմանալին այն էր, որ անգամ մեկ բառ չէինք փոխանակել: Հաջորդ զարմանքը՝ ես այլևս չէի խղճում, ավելին, ուզում էի միանալ նրանց, բաց չթողնել, դառնալ նրանցից մեկը՝ մոռացած «կարելին ու չի կարելին»:

Այստեղ նրանցը լինելու համար խոսքի կարիք չկար: Խոսում էին աչքերը, որտեղ այնքան խաղաղ բնակվում էին աղմկոտ ուրախությունն ու թախծոտ լռությունը. այնքա՜ն խոսքեր կային, որոնց հետևից չէի հասցնում վազել: Այդ աչքերում ես տեսնում էի, որ նրանք ապրում են, այլ ոչ թե հարմարվում:

Հայտնի ճշմարտություն կա, երբ տխրությունը այցելության գա՝ նայիր շուրջդ և մխիթարվիր. կան մարդիկ, որոնց բաժինն ավելի ծանր է:

Տարվա վերջին ամիսները լի են ծնունդներով, բայց որտե՞ղ են հոբելյարները… Որտե՞ղ են, որ շնորհավորանքի խոսքեր լսեն, որ տորթի մոմերը փչեն ու երազանք պահեն ապագայի համար: Որ սեղանին հնչած բոլոր կենացներին ասեն. «Շնորհակալ եմ»: Որտե՞ղ են, որ այդ օրվա բոլոր նկարներում անպայման լինեն, ո՞ւր են…

Զոհվեցին… Ապրիլին զոհվեցին:

Վերջերս Արցախի հերոս, ապրիլյան քառօրյա պատերազմում արիաբար զոհված Ռոբերտ Աբաջյանի ծննդյան օրն է: Շնորհավոր, հերո՛ս: Ռոբերտը կդառնար 20 տարեկան: Վերջերս կարդացի: Կդառնար…

Ինձ թվում է, մի բան այնպես չէ: «Կդառնար», չեմ ուզում լսել այս բառը: Ամեն անգամ խուսափում եմ կարդալ, որովհետև արդեն գիտեմ, որ այն երբեք «դարձավ» չի դառնա:

Այս տարին էլ այսպես անցավ՝ ծնունդներ առանց հոբելյարների:

Գիտեմ, արդեն մեծ եմ Ձմեռ պապիկին ինչ-որ բան խնդրելու համար, բայց ես հավատալով խնդրում եմ. «Երբեք, ոչ մի զինվորի ծնունդ առանց հոբելյար թող չանցնի»: