Առավոտյան տագնապը կաթում է ճակատիդ ու տարտամ ներծծվում վերջին երազիդ հանգստության հնչյունների մեջ։ Արթանանում ես անկողնու սառնությունից՝ արդեն խոնավացած մտքերով։ Մի քանի րոպե փնտրում ես ոչինչ չասող ժպիտդ․ չես կարողանում հիշել՝ վերջին անգամ ուր ես թողել։ Վերջապես գտնում ես՝ հին հագուստի դարակում, տրորված վիճակում։ Եվս մի քանի րոպե ծախսում ես այն կարգի բերելու վրա։ Դուրս ես գալիս մաքուր օդի՝ ինքդ քեզ սփոփելու։ Բայց լարվածությունը, ստվերիդ պես, քեզ հետ սողոսկում է դուրս՝ քաղցը պարպելու։ Ու ի հեճուկս տրամադրությանդ՝ արևը զենիթում էր, ստվերդ էլ՝ շուտով ներքևումդ։ Մինչ վերև նայեիր ու հասկանայիր պահի անխուսափելիությունը, գետինը վաղուց փլվլել էր՝ թողնելով քեզ միայնակ անորոշության ալիքների մեջ։ Հավատա, լարվածությունը քեզ չէր լքի անգամ այդ դեպքում, պարզապես մուտքն էդպիսի ջրեր չէր թույլատրվում զույգերով։ Մի կերպ ներս ես հոսում՝ ինքդ չհասկանալով, թե ոնց։ Ակամա կողպում ես ոչ միայն դուռը, այլ լեզուդ ևս։ Շփոթված մտնում ես խոհանոց ու անփութաբար ջրի բաժակը կիսով չափ դատարկ ես թողնում։ Կտրուկ ջղաձգվում է պարանոցդ ու սկսում են դողալ մատներդ, երերում են թարթիչներդ։ Մտքերդ, գլուխները կորցրածների պես, աջ ու ձախ են թափվում՝ թանձրացնելով սենյակի օդը։ Ու դանդաղ փչում է միջանցիկ քամի, որ սաստկանալով՝ խոցում է ամբողջ մարմինդ՝ վերցնելով ղեկավարման վահանակդ։ Չես հասցնում շնչակտուր լինել, երբ տագնապը ևս մի համբույր է նվիրում քեզ՝ մոխրացնելով շրթունքներդ ու անչափելի արագացնելով զարկերակդ։

Հինգ րոպե․․․ ընդամենը հինգ րոպե ահրաժեշտ եղավ հասկանալու, որ ի զարմանս քեզ՝ հոգեբանական պաշտպանությունդ խախտումներ ունի, ինչի շնորհիվ կամ պատճառով լարվածություն զգացիր, սթրես ու տագնապ՝ իրենց ամբողջ հզորությամբ։ Մի բան, որին միշտ կողքից ես հետևել, հիմա ազատ շրջում էր ներսումդ։ Ու քեզ մնում էր միայն կիրառել երկար ժամանակվա ընթացքում սովորած մեթոդներդ ու փախչել անելանելի թվացող այդ վանդակից։ Բայց դու ի զորու ես միայն թեյ պատրաստելու ու դրա թրմվելուն չսպասելով՝ վերջացնելու։ Թեև ինքդ էլ գիտես, որ խոտաբույսերն այս դեպքում հաստատ չէին օգնի։ Գոնե հիմա միայնակ չէիր, մի քանիսով էիք՝ դու, միջանցիկ քամին, որ պատճառն էր քո արնահոսության ու պատուհանները, որ դեռ երկար էին բաց մնալու։

Դրսում շոգ եղանակ էր։ Մի տեսակ հոգնել էի այրող արևից։ Փողոցում շտապող մարդիկ փորձում էին ավելի արագ քայլել, որպեսզի չհալվեն ու միաձուլվեն ասֆալտին։ Այն մարդիկ, ովքեր աշնանն ու գարնանը միշտ բողոքում էին արևից, հիմա ուղղակի երազում էին դրա մասին։

Հերթական մի առավոտ արթնացա անձրևի հաճելի ձայնից։ Սառը օդը լցվել էր սենյակ ու այն լցրել անձրևի անուշ, սառը բույրով։ Ժամանակ չկորցնելով դուրս եկա փողոց։ Անձրևի կաթիլները թափվում էին վրաս ու մոռացության տալիս անցած օրերի կիզիչ արևը։ Անհամեմատ հաճելի է բույրը անձրևից հետո։

Փողոցի մի անկյունում կանգնած հետևում էի, թե ինչպես էին անձրևի կաթիլները թափվում գետնին և հագեցնում հողի ծարավը։ Մարդիկ շտապում էին վայրկյան առաջ հասնել իրենց տները և քողարկվել։ Այնինչ ես ագահ մարդու նման կանգնել էի բաց երկնքի տակ և վայելում էի անձրևի սթափեցնող կաթիլները, միևնույն ժամանակ բոլորի հայացքներում որսում էի դժգոհություն և նախատինք։ Բայց չէ՞ որ երկինքը վատ բան չէր արել, ուղղակի մաքրել էր օդը, փողոցները, տերևները և ինչու չէ նաև մարդկանց հոգիները, որ լցված էին միայն դժգոհություններով։ Անձրևի պայծառ կաթիլները սկսեցին թափվել նոր ուժով, բայց արդեն տխուր։ Ընդամենը մեկ ժամվա ընթացքում գեղեցկացած ու թարմացած աշխարհը նորից տխրեց։ Բայց ես շարունակում էի քայլել և ինձ վրա վերցնել անձրևի յուրաքանչյուր կաթիլ։

Տխուր էի, որ մարդիկ այլևս չեն սիրում այն, ինչ գնահատում էին առաջ։ Մարդիկ հեռացել են բնությունից, փակվել իրենց վանդակներում, մոռացել իրականի ու գեղեցիկի մասին։ Ախր բնությունն ամեն ինչի մասին հոգ է տարել, մեզ միայն մնում է սովորել բնությունից։

Ես սիրում եմ անձրևը։ Հիմա նրան նայում եմ այն ակնկալիքով, որ այն կգա շատ երկար և ինձ մոռացնել կտա արևի այրող ցավը։

Մեր տանիքը իմ տխրության միակ վկան է։ Մայիսյան օրեր են, իսկ դրսում թվում է՝ աշուն է։ Այնպիսի անձրևներ են գալիս, ասես ուզում են աշխարհի երեսից սրբել ամեն ինչ: Ես նորից տանիք եմ բարձրանում, այնտեղ ինձ չեն խանգարում։ Այնտեղ՝ վերևում միայնակ կանգնած՝ չկա ոչ մեկը, որ անիմաստ հարցեր ուղղի այն պահին, երբ դժվարանում եմ խոսել, որովհետև աչքերիցս չհոսող արցունքները լցվել են կոկորդս, ու խեղդվում եմ:

Կանգնած եմ լուռ ու նայում եմ երկնքին. անձրև է՝ խլացնող ու ամեն ինչ անհետ ջնջող անձրև, և երբեմն նկատվում են տուն վազող մարդիկ: Ահա նորից նույն մարդու դեմքը, որին ես չեմ էլ ճանաչում, բայց վաղուց նրան գիտեմ հայացքով, դեռևս անցյալ տարվանից աչքիս ընկել էր, միշտ նույն ժամին տուն էր վերադառնում։ Տեսնես՝ այդ մարդը կարողանո՞ւմ է քնել։ Չէ՞ որ հոգնում է առօրյա գործերից։ Իսկ գուցե ո՛չ, մարդ չի քնում, եթե միտքն արթուն է:

Հերթական մի օր տանիքում կանգնում ու մտածում եմ, թե ինչքան թույլ ենք մենք՝ մարդիկս, որ համարվում ենք աշխարհի տերն ու տիրակալը: Մեկը հոգնել է սեր փնտրելուց, մեկը հոգնել է գտնելուց, բայց անընդհատ կորցնելուց, մեկը հոգնել է իր անզորությունից ու Աստծուց խնդրելուց, որ վերադարձնի արցունքները:

Խոնավ է շուրջ բոլորը։ Այդ խոնավությունը նման չէ ուրիշ անգամներին։ Այս անգամ նրանում տխրությունը ավելի շատ է, դատարկությունը՝ թաց։ Ու այդ խոնավ դատարկությունն է լցվել իմ ներսը, կլանելով ինձ։ Տեսնում եմ անթափանց դատարկություն, բայց թե կույր լինեի, ամբողջ էությամբ կզգայի այդ դատարկությունը: Ու ամեն անգամ այս դատարկությունը կանգնում է ճանապարհիս՝ փորձելով ինձ տապալել, իմ մեջ թողնելով անշնչացած հարցականներ:

Եթե ուժ ունենայի, երկաթե վարագույրով կծածկեի այդ դատարկությունը: Բայց ես էլ եմ խոնավ… Խոնավությունը հավանաբար դաջված է աչքերումս, ափերիս մեջ։ Ես տանիքում եմ, որը թեև խոնավ է, բայց նույն հարազատն է։ Տարիներ շարունակ գալիս եմ նրա մոտ։ Չէ, ես նրա հետ չեմ խոսում, այն ունակ է ինձ լուռ կարդալու։ Քանի անգամ եմ նստել նրա կողքին ու լուռ ոռնացել: Ես սիրում եմ ցուրտը, բայց լռությունը՝ ավելի, և այն միշտ ինձ հետ է։ Ես մտածում եմ աշխարհի, մարդկանց մասին…

Իսկ հետո՞։ Հետո ինձ է սպասում աշխարհի ամենաստոր սենյակը, և ես անում եմ ամեն բան, որպեսզի հնարավորինս ուշ հասնեմ այնտեղ: Չգիտեմ՝ ուր փախչել, նա ինձ նվիրում է ամենազզվելի անքուն ժամերը, բայց չէ՞ որ հոգնել եմ ես այդ նվերներից։ Ու ես ատում եմ առավոտները, աղմուկը, հարցերը… Իսկ հայելիները տանել չեմ կարողանում, որովհետև միշտ միևնույն արտահայտությունն է աչքերի։ Իսկ այդ կոպերը լացից չէ, որ այդպիսին են, լաց վաղուց չկա, դա անքնություն է, որ բազմաթիվ հարցեր է ծնում գարշելի ամբոխներում․ «Լացե՞լ ես», «Չե՞ս քնել»…

Սրիկաներ։ Ես լռություն եմ ուզում, իմ լռությունը։

Դու չերևակայեցիր, դու անգամ իմ կողմ չնայեցիր, դու ուղղակի լուռ հայացքդ թողեցիր թաց օդում ու աննկատ հեռացար։ Դու հեռացար այնպես, կարծես չէիր էլ եղել ու քո թողածը օդում դեռ երկա՜ր մնաց, ոչ թե նրա համար, որ այն քեզ հետ չէր ուզում ապրել, այլ նրա համար, որ այս կողմում էլ տանջվող թողներ։ Դու այդպես էլ չերևակայեցիր, ուղղակի փակեցիր գրքի վերջին էջն ու էգոիստի նման չցանկացար իմանալ, թե վերջն ինչպես եղավ, այս անգամ գոնե մտածեցիր «վերջի» մասին, բայց ավաղ՝ չերևակայեցիր։ Դու կարոտն ու ցավը խառնեցիր օդին, լցրիր գինու մեջ և հագենալ չիմացող հարբեցողի պես կուլ տվիր այն։ Դու վարագույրը բացեցիր անգամ այն ժամանակ, երբ արև չկար, ու ամպամած երկինքը արևին կարոտ հայացքով քեզ էլի խաբեց ու մի քանի լույսի շող նետեց դեմքիդ։ Դու մատնահետքերդ թողեցիր դաշնամուրի ստեղներին, բայց երբեք սիրով չնվագեցիր և գոնե ստեիր․ դու դա էլ չսովորեցիր, դու միշտ ճիշտ էիր և անթերի։ Դու այդպես էլ չերևակայեցիր ու ես երբեք էլ չիմացա քո երևակայության ձեռագիրը, չիմացա, թե քո գլխում անձրևից հետո ծառացած օզոնն ինչ գույն ունի, չիմացա նաև, թե ինչու էիր միշտ թեյամանում գոյացած ու սառած թեյի հետ զրուցում, կամ էլ նրան նայելիս ժպտում։ Ու երբեք էլ չիմացա՝ որ թեյն ես շատը սիրում, այն, որը ե՞ս էի միշտ պատրաստում, թե՞ այն, որը միշտ թեյամանում էր։
Իմ երևակայությանը դու երբեք էլ չհավատացիր, դրան մեռցրիր հենց իր ստեղծման պահին ու քո կյանքը ավարտվեց հենց այնտեղ, որտեղ իր ծիլերը գցեց իմ երևակայությունը։ Դու սահմաններ դրեցիր, ու փակեցիր չորս սառը պատերի մեջ, որ անգամ վանդակում ես էլի երևակայեմ։ Դու իմ հոգու անձրևը չսիրեցիր, բայց դրսինը շատ էիր սիրում, քամին ուղղակի ատում էիր, որովհետև մազերդ ցաքուցրիվ էր անում, իսկ ես սիրում էի, որովհետև մազերիդ ցաքուցրիվ ալիքների մեջ ավարտվում էին 7 օվկիանոսները։ Քո սառած դեմքին միշտ մի քաղցր ժպիտ էր սազում, բայց դու դրա փոխարեն քմծիծաղն էիր թողնում։ Բարձր ծիծաղս տանել չէիր կարողանում, այնպես, ինչպես երեկոյան հյուրասենյակում գոյացած մթությունը։ Երեք լամպերի փոխարեն վառում էիր երկուսը, որովհետև գիտեիր, որ հոգուդ լույսն ավելի պայծառ է։ Դու նույնքան ճիշտ էիր և անսխալական, որքան մեր գյուղից Երևան հասնող գնացքն իր անփոփոխ ժամերով։ Ի դեպ, այն հենց նոր կրկին անցավ, ու ես էլի կարոտս խառնած երևակայությանս՝ թողեցի նրա վագոններում, որ գոնե մի օր պատահմամբ գտնես նստատեղերից մեկի վրա։
Ես երբեք չիմացա և չսիրեցի քո երևակայությունը…

Պապս 70 տարեկան է: 70 տարիների մեծ մասն անցկացրել է պատերազմների թոհուբոհի մեջ, մնացած մասը՝ ընտանիքի հետ կամ այլ երկրում՝ փող վաստակելու նպատակով: Արտաքնապես պապս խիստ է, բայց այդ խիստ հայացքի տակ թաքնված է փխրուն ու բարի սիրտ՝ լցված ջերմությամբ իր ընտանիքի և մանավանդ՝ իր բույսերի նկատմամբ:

Պապս լուռ հոգ է տանում իր այգու մասին՝ խնամքով ազատում այն ավելորդ մոլախոտերից ու միջատներից (Փոքրիկ իշխանի նման)։ Ծառերը խոսում են պապի հետ, լցվում ջերմությամբ, բողբոջ տալիս և վերջապես ծաղկում։

Հիշում եմ՝ մի քանի տարի առաջ ուրախ, զվարթ մի ծառի տունկ էր բերել՝ իր սիրելի ընկուզենին էր։ Տնկեցինք միասին ու խոստացավ, որ հենց պտուղ տա, առաջինը ես եմ փորձելու: Նա ամեն օր ջրում էր «փոքրիկին», խոսում հետը և փխրեցնում հողը։ Ահա եկավ նրա շատ սպասված գարունը, բայց դժբախտաբար ծառը պտուղ չտվեց, ինչպես և դրան հաջորդող մի քանի տարիներին։ Պապս երեխայի պես նեղացավ, անգամ փորձեց ծառը կտրել, բայց հետո թուլացավ բարկությունը, և նա էլի շարունակեց խնամել իր «սիրելիին»։

Ծառը գտնվում է անմիջապես իմ պատուհանի դիմաց, և այս երկու ամսիների ընթացքում ես տեսնում էի նրա մեծանալու փուլերը, նկարում էի և ցույց տալիս պապիկին, թե ինչ ֆոտոգենիկ է իր սիրելի ընկուզենին և թե ինչքան է մեծացել այդ փոքրիկը։ Իսկ պապս ինչպես միշտ ուրախանում է և սիրտը ողողում երջանկությամբ:

Այսօր ծառը վերջապես բողբողջ է տվել, և հավանաբար պտուղ կտա այս տարի։

Ես վազեմ պապիկին պատմեմ, իսկ դուք սիրեք և հոգ տարեք ձեր ծառի մասին և երբեք թույլ մի տվեք նրան զրկվել իր պտուղներից:

Աչքերիս առաջ անծայր թվացող կապույտ ծովն է: Այնքա՜ն խաղաղ է ու պարզ, որ կարծես երբեք չի կեղտոտվել փոշուց ու թափոնից, որ ասես թե ինքը չէր ողջ գիշերը քամուց ալեկոծվում: Մեռած լռություն է տիրում մի ծովի ափին, որը ամպրոպից ավելի բարձր որոտալ գիտեր, արևից էլ վառ շողեր արձակել ու տեղն եկած ժամանակ էլ նավեր խորտակել: Այնքան փոքր էր թվում, բայց այնքան անծայր է հիմա: Այնպես լքված է, հոգնած ու անորոշ: Նույնիսկ ճայերն են լքել:

Քամին երկար սպասելուց հիասթափեցրած հյուրի նման գալիս ու ուղղակիորեն պարանոցիցս քաշում ու տանում է դեղին շարֆս: Թող տանի, գուցե շարֆս ընկեր մնա լքված ծովին:

Խոսելս չի գալիս: Անտաղանդ գիրք թերթողի պես այս ու այն կողմ եմ անում գրքիս էջերը: Ինձ հետաքրքրում էին գրքի էջերը, տեսքը, թղթի բույրը, բայց ոչ բովանդակությունը. անմիտ է թվում կյանքը: Դե հա… մենք հաճախ ենք սիրում անպատասխան: Տեսնում ենք, հիանում, համ հետաքրքրասիրությունից այրվելով տարվում դրանով, ինչպես թմրամոլը ափիոնով: Եվ երբ ուշքի ենք գալիս՝ նախընտրում ենք այն երբեք փորձած չլինելը: Բայց դե, էլ ինչ… Է՛հ, ափիոնս լավն էր, պարզապես… Գրողը դրան տանի:
Ես տարօրինա՞կ եմ խոսում: Կներեք, պարզապես այլ կերպ լինել չէր կարող: Ինձ մի պահ թվում էր, թե այս կյանքից իրոք գլուխ եմ հանում, փիլիսոփա եմ, ով բոլոր հարցերի պատասխաններն իմանալով նախընտրում է լռել: Բայց հիմա ես իրոք խոսել եմ ուզում: Տեսնես՝ ի՞նչ կուզեմ հինգ տարի անց: Լռե՞լ, թե՞…
Մի՞թե այս ծովն իրական է, թե՞ պարզապես կապույտ դատարկություն: Ես սարսափում եմ պատկերացնելուց, թե ամենը խաբկանք էր, պայքարը՝ անիմաստ: Եվ ո՞ւր տարավ դեղին շարֆս:

Աչքերիս առաջ անծայր թվացող կապույտ ծովն այնքա՜ն խաղաղ է, լուռ ու հոգնած: Նավերը խորտակված են, լուսինն էլ չի ուզում իր տեղը զիջել արևին: Միևնույնն է, ծովս խաղաղ է ու կապույտ: Նա իր մեջ խեղդեց բոլորին: Ես մնացի:

Դե, հիմա ինչպե՞ս խեղդեմ ինձ իմ մեջ: Դեղին շարֆո՞վ:

Ամեն ինչ փոխվում է էն պահից, երբ կյանքիդ մեջ հայտնվում է էն աղջիկը։ Էն աղջիկը, որ նման չի լինում ունեցածիդ, ոչ էլ երազածդ է, բայց մեջը մի բան կա, որ հայացքդ չի թողնում իրենից թեքես։ Լինես դու քսան, թե քառասուն, էդ մեկը պիտի գա, որ մտքերդ իրար խառնի, որ խանգարի քնել։ Որպես կանոն, պիտի գա ուշացած, անժամանակ, ամառային չսպասված սառը անձրևի նման, որ վերնաշապիկիդ արանքից լցվում է ծոցդ ու մարմնովդ սարսուռ է անցնում։ Ամեն ինչ փոխվում է էն պահից, երբ կյանքիդ մեջ հայտնվում է էդ աղջիկը։ Ու դու ոչ կարող ես ներս թողնել, ոչ կարող ես թողնել, որ գնա։ Համբուրելու մտքից շուրթերդ պիտի սառեն, բայց պիտի ռիսկ չանես մոտ գնալ։ Էն աղջիկը, որ դեռ չես հասկանում՝ ինչդ է, ամեն ինչ է դառնալու քեզ համար, ու դեռ պիտի գոռգոռաս, հայհոյես աջուձախ, որ ներսումդ կուտակված մաղձը հանես։

Լինես դու քսան, թե քառասուն, էդ մեկը պիտի գա, ու դու չես էլ հասկանալու, թե ոնց եղավ, որ երբեմնի սիրածիդ ծոցը էլ մտնել չես ուզում:

1.

Քաղաքն այնքան էլ մեծ չէ՝ իրար կորցնելու համար, բայց դժվար է այստեղ իրար գտնելը: Ծակուծուկերը շատ են ու շատ են գեղեցիկ կանայք, հատկապես, մի երկու բաժակ խմելուց հետո: Բայց դե ամեն կին չէ, որ հաճո է քիմքիդ: Ես նողկում եմ ամեն տեսակ նվնվացող կանանցից, եթե մինչև անգամ աստվածային գեղեցիկ են: Սրանք միշտ պաշտպանության կարիք ունեն, սրանք քո մեջ ոչ թե կողակից են տեսնում, այլ թիկնակ, որին կարող են հենվել, պատ, որի տակ կարող են պատսպարվել, ուս, որի վրա կարող են ազատություն տալ իրենց արցունքներին: Կարճ ասած՝ ցանկացած տափակություն, բայց ոչ այն, ինչ կա իրականում: Սրանց համար դու մարդ չես, մարմին ես, որը պիտի հսկի իրենց, տիրի, ապտակի, կռվի հիմար քամիների հետ, տրվի տափակ սադրանքներին ու վերջում միշտ աղերսի ներել: Այս տեսակը սիրում է իշխվել: Սրանք պատրաստ են ամեն տեղդ լինել՝ ոտքերիդ տակ, ձեռքերիդ մեջ, գլխիդ, կոշիկներիդ մոտ, ուսերիդ, բայց ոչ երբեք կողքիդ: Դու պարտավոր ես միայնակ վանել դևերին սրանց հիմար երազներից, իսկ իրենք երբեք իրենց նեղություն չեն տալիս արթնանալ: Կարող են լաց լինել ամեն տափակ բանից, կարող են լպրծուն սիրային զեղումներ ունենալ ու պատրաստ են լպստել կոշիկներդ, միայն թե չլքես իրենց: Որպես կանոն, պատմության կեսից սրանց լքում են: Սրանք չեն հասցնում հասկանալ, որ իսկական կինը միշտ պիտի կարողանա ամուր կանգել իր երկու ոտքերի վրա, պիտի կարողանա ժամանակին ազատվել իրեն կաշկանդող ձեռքերից։ Նա պիտի իր խաչի կրողը լինի և իր համար սրբեր ու ստեր չունենա։ Նա պիտի կարողանա ապրել, որպեսզի ապրեցնի նրան, ում սիրում է։ Նրա մեջքը պիտի ամուր լինի, ուսերը պիտի պատրաստ լինեն կրել լեռների ծանրությունը։ Նա պիտի կարողանա դժոխքից դուրս գալ վերածնված, վերաձևված ու նորովի։ Ցանկացած կին ինքն է ընտրում՝ լինել փալաս, թե աստվածուհի, կարևորը ճիշտ պահին հավասարակշռությունը պահելն է։ Ու եթե ինչ-որ տեղ նրան հավասարեցնում են հողին, նա այդ հողից պիտի ծիլ տա, պիտի կանաչի։ Կինը պիտի իրեն զգա տարածության և ժամանակի մեջ, նա պիտի կարողանա շնչել։ Նա պիտի լինի անկրկնելի ամենուր՝ տանը, փողոցում, աշխատանքի մեջ կամ անկողնում։ Նա պիտի լինի անմրցելի։ Նա պիտի սովորի չվիճել, պիտի կարողանա զիջել և դրա արդյունքում շահած դուրս գա։ Նա պիտի անմնացորդ սիրի մեկին ու մնա սիրված հազարներից, պիտի լինի անմատչելի հազարների համար ու մեկի համար՝ ամենահասարակը, ամենամոտը, ամենաթափանցիկը։ Նրա մատները պիտի շոյել իմանան ու կործանել, նա պիտի կարողանա խաչին հանել և իջեցնել խաչից։ Կինը պիտի մի քիչ սատանայոտ բան ունենա իր մեջ ու լինի ամենակատարյալն ու աստվածայինը։ Կինը պիտի ոչ մի կախում չունենա տղամարդուց, պարզապես պիտի կարողանա սիրել նրան՝ իր բոլոր ձևերով ու երանգներով։ Այնքան բան պիտի կարողանա անել կինը, որպեսզի մնա անմրցելի, ամենավերևում, բայց ցանկացած պահի պիտի պատրաստ լինի իջնել ներքև, թավալ գալ ցեխերի մեջ՝ հանուն նրա՝ ում սիրում է, ու դա նրա միակ արժանիքն է լինելու, միակ գիծը, որը տարբերելու է նրան բոլորից։ Նա պիտի ունենա մեկին, ում սիրում է, ու հանուն նրա պիտի հազար անգամ դաշն կնքի սատանայի հետ, պիտի նրա հետ անի աշխարհի բոլոր էշությունները, բոլոր մեղքերը պիտի կարողանա գործել ու սովորել լինել երջանիկ՝ ոչ թե նրա ուսերին նստած կամ ձեռքերից կախ, այլ կողքին, երկու հոզոր աշխարհների պես, որոնք պահում են մոլորակի բալանսը։ Կինը պիտի ապրի և ապրեցնի այն տղամարդուն, ում սիրում է: Այս կանանց հետ արժե դժոխք գնալ:

2.

Ես երբեք չեմ երազել Փարիզի աղյուսապատ փողոցների ու քեզ հետ թևանցուկ մայթերը չափչփելու մասին։ Ինձ համար ամեն տեղ էլ Փարիզ է, երբ դու ինձ հետ ես: Անգամ կիսաքանդ մայթեզրերին, անգամ ջրափոսերի մեջ հնչում է «Շանզելիզեն», երբ դու ինձ հետ ես:

Ես երբեք չեմ երազել Մոնեի վերջին կտավը թանգարանում շոշափելու մասին։ Ինձ համար ամեն տեղ թանգարան է, ու քո ուսերը ամենասիրուն կտավն են, որ Մոնեն անգամ պատկերել չի կարող։ Դու ամենագեղեցիկ բանն ես, որ ստեղծվել է երբևէ երկրի վրա, ու ես շնորհակալ եմ բախտին, որ դու իմն ես այնքան, որքան ես եմ քոնը, ու ես թքած ունեմ աշխարհի բոլոր կրքերի վրա, երբ դու ինձ հետ ես։ Դու իմ ամենամեծ մոլորությունն ես, ես մինչև ոսկրերս վարակված եմ քեզնով։ Իմ խելահեղ Փարիզն ես, մեկ-մեկ էլ կեղտոտ արվարձան, որտեղ սրբագործվում են մեղքերս: Երբ դու ինձ հետ ես, ես նվաճում եմ Սիրիուսը:

Ես նրան հանդիպեցի պատահական, հիմար շենքի հիմար աստիճանների վրա՝ իմ հիմար վերնաշապիկով: «Հանդիպեցին» մի փոքր մեղմ հնչեց. ես նրան պարզապես ոտնատակ էի տալիս, եթե կատաղի հայացք չգցեր վրաս ու չմռթմռթար քթի տակ: Ես երկար մնացի կանգնած այն դիրքով, որով երևի կանգնում են վարորդները, երբ դուրս են պրծնում անխուսափելի վթարից: Գեղեցիկ մռութ ուներ գրողի տարածը: Ժամանակն է ազատվել այս անճաշակ վերնաշապիկից:

Շուրջ երկու օր ես նույն ժամին հայտնվեցի նույն տեղում, բայց այդպես էլ նա ոչ մի տեղից դուրս չեկավ, իսկ երրորդ օրը, երբ մոռացել էի այդ արարածի գոյության մասին, բուսնեց իմ դիմաց՝ իր երկաթե ոտքերով: Ծանոթացանք:

Նա հրաշալի էր: Նա ամեն ինչ գեղեցիկ էր անում: Իմ այդ առեղծվածային X կինը, որ կին էլ չէր՝ աղջիկ էր՝ տաք ու արևոտ, ամառ էր բերում իմ ձմռան օրերի մեջ: Նա ամեն ինչում հրաշալի էր, ու ես ցանկանում էի նրան: Նրա ամեն մասնիկը ինձ երկար թողնում էր իր ազդեցության տակ ու այն րոպեները, երբ նա իմ աչքի առաջ էր, ինձ համար ձգվում էին դարերի չափ: Ես ոտից գլուխ սիրտ էի, երբ նա ինձ հետ էր:

Ես սիրահարվեցի հանկարծակի, միանգամից: Նա կարկուտի պես թափվեց իմ գլխին ու ջարդեց ամեն բան իմ կյանքի մեջ: Ես լուսավոր քաղաքից վերածվեցի ավերակի, իմ ներսում փշուր-փշուր եղավ ամեն ինչ: Ես խեղդվեցի նրանից եկող ջրերի մեջ, ես վերածվեցի ավազի, որ վերածնվեմ նորից: Իմ այդ առեղծվածային X կինը իմ կյանքը շրջեց գլխի վրա:

Երբ ինչ-որ բան սիրում ես, այն սկսում է կառավարել քո կյանքը։ Լինի դա աշխատանք, գիրք, մեքենա, մարդ, թե ինչ-որ տափակություն։ Երբ ինչ-որ բան վեր ես դասում քո անձից, այլևս դու ինքդ քեզ չես պատկանում։ Այլևս դու ի զորու չես վերահսկել քո հույզերը, զգացմունքները, խոսքերը։ Լինի դա սիրած աղջիկ, թե շուն, լինի դա LSD, թե մի բաժակ օղի, կամ էլ Մարկեսի վերջին գործը, այլևս նա է որոշում, թե ինչ ես ուզում անել դու և ինչ չես ուզում։ Երբ ինչ-որ բան սիրում ես, նա այլևս դուրս է գալիս ամեն տեսակ համեմատություններից, նրանից չի կարող շատ լինել։ Նա տարածված է երակներիդ միջով, ուղեղիդ լորձաթաղանթների վրա տուն ունի ու պիտի որոշի, թե ինչպես է ճիշտ քեզ համար շնչելը։ Ու դու չես էլ նկատելու, չես էլ հասկանալու, որ քեզ կառավարում է ինչ-որ մետաղի կտոր, ինչ-որ դեղ, կամ ինչ-որ մեկը։ Դու հիմա կմտածես, որ տափակություններ եմ դուրս տալիս, որ դու ուժեղ տիպ ես ու ուզածդ պահին կարող ես հրաժարվել դեղերից կամ սիրածիցդ, պարզապես չես ուզում, ու չես էլ նկատի, որ ոչ թե դու չես ուզում, այլ չի ուզում նա։ Նա, ինչը քո մեջ քեզնից շատ է։ Երբ ինչ-որ բան ներս ես թողնում քո կյանք, դու արդեն ինչ-որ չափով նրանն ես։ Դու ուզած չուզած հաշվի ես նստում նրա հետ՝ անգիտակցաբար, ու ենթագիտակցորեն քո մտքերը ուղղված են դեպի նա։ Մեզ միշտ ինչ-որ բան ինչ-որ տեղից կառավարում է, ու նրան մենք ենք բերել մեր կյանք՝ բախտ կամ պատահականություն կոչվածների շողքի տակ, որ որքան հնարավոր է մեզնից հեռացնենք դրա հետևանքների համար պատասխանատվություն կրելու բեռը։ Այդպես մեզ կառավարում եմ մեր սերերը, թուլությունները, կախումները ու մենք միշտ ինչ-որ տեղից կախված ենք, որքան էլ դու ասես, որ զիլ տիպ ես ու ազատ ես քո որոշումների, մտքերի, զգացմունքների մեջ։ Նա կառավարում է իմ կյանքը: Ես պաշտում եմ այդ աղջկան:

3.

Փոքր քաղաքում դժվար է սեր խաղալը, հատկապես, երբ դու՝ նվաստդ, երկու երեխա ունես: Հիմա դու կկարծես, որ ես շան որդի եմ, կսկսես խղճալ այն կնոջը, ում հետ անկողին եմ կիսում, ինձ կհամարես անողնաշար, ինձ կհաձնես Աստծո դատաստանին: Քո գործն է:

Դու, որ հենց նոր փռեցիր լվացքն ու մի կողմի նետեցիր գոգնոցը, որից ձեթի ու խավիարի հոտ է գալիս, ինձ չես հականա: Դու կմեղադրես ինձ ամեն տեսակ դավաճանության մեջ, դու կինո կսարքես մեր տունը, երբ ուշ եմ գալիս: Դու կնվնվաս, դու չես հասկանա, որ ես ուզում եմ լաց լինել, բայց կստիպես, որ սրբեմ արցունքներդ: Դու չես հասկանա, որ ես քաքի մեջ եմ ու ուզում եմ ինձ գրկես, փրկես: Դու ամեն քայլին կկապես իմ ոտքը՝ երեխաներով, ու ամեն առիթի կմտցնես աչքս: Դու նրանց՝ այդ թույլ ու անպաշտպան էակներին, մահակ կսարքես իմ գլխին ու կպահանջես, որ քնեմ հետդ, որովհետև դու իմ կինն ես, որովհետև ես երդում եմ տվել Աստծո առաջ, որ կկատարեմ ամուսնական իմ բոլոր պարտականությունները, նույնիսկ, եթե դու այդ պահին գրավիչ չես: Իսկ դու չես էլ ցանկանա փոխվել: Դու չափից դուրս հնազանդ դուրս եկար, իսկ ես զանգվածային անհնազանդություններ էի ուզում: Ես ուզում էի, որ դու գոնե մեկ օր չհասցնես տները հավաքել, բայց հագնես ամենասիրուն ներքնազգեստդ: Դու ամեն ինչում կեղծ բարեպաշտ դուրս եկար: Ես ուզում էի նայել քեզ ու քո մեջ գտնել այն ամենը, ինչ չի բավականացնում ինձ դրսում: Ես ուզում էի քեզ պատմել իմ կռիվները, ես ուզում էի պաշտպանես ինձ՝ ինձնից: Ես պաշտպանության կարիք ունեի: Իմ գլխին թափվել էիր դու՝ քո բոլոր նվնվոցներով ու պահանջներով, ես ողջ կյանքս պարտքի տակ էի ընկել: Դու բարեպաշտ էիր, բայց ուզածդ պահին կարող էիր լրբի պես ճղճղալ, երբ պակասում էր մի բան: Դու իդեալական մայր ես, դու խնամում ու հոգ ես տանում նրանց մասին, ինչպես ոչ ոք, բայց քո մեջ ոչինչ չի մնացել այն աղջկանից, ում համար կորցնում էի գլուխս: Դու լավագույն մայրն ես ու դա քո լիարժեք ալիբին է, թե ինչու չես իմ կողքին, երբ պետք ես:

Երանի մեկը գար ու փրկեր ինձ քեզնից, անջատեր այս ձանձրալի կինոն: Դու իդեալական դրամատուրգ ես: Մեր տանը մշտական տրագեդիաներ են, ու դու չես էլ հասկանում, թե որ պահից ես սկսեցի խմել, որ պահից մեր երեխաները սկսեցին գոռալ իրար վրա:

Ես սիրահարվեցի հանկարծակի, միանգամից: Նա կարկուտի պես թափվեց իմ գլխին ու ջարդեց ամեն բան իմ կյանքի մեջ: Ես վերածվեցի ավերակի, իմ ներսում փշուր-փշուր եղավ ամեն ինչ: Ես խեղդվեցի նրանից եկող ջրերի մեջ, ես վերածվեցի ավազի, որ վերածնվեմ նորից:

4.

Նա հատիկ-հատիկ հավաքեց իմ բոլոր փշուրները, նա ինձ սովորեցրեց սիրել: Ես կորցնում եմ գլուխս, երբ նա ժպտում ու թեքում է հայացքը: Իմ այդ առեղծվածային X կինը, որ իմն էլ չէ, որ աղջիկ է՝ արև ու ոսկի, տեսնես ով է նրան վերածելու կնոջ: Ես նրան երբեք չեմ դիպել: Ես նրան չեմ խառնելու իմ ավերված կյանքի մեջ:

Այն պահերը, երբ մենք միասին ենք ու գրողը տանելու աստիճան երջանիկ, կարիք չկա ընդհատել լուսանկարչական ապարատի հիմար ծլնգոցով, միայն թե աշխարհում մի տեղ մեկը իմանա, որ մենք միասին ենք։ Այն վայրկյանները, երբ դու զայրացած ես, կամ ես ողջ սրտով ուզում եմ լալ, այն վայրկյանները, երբ դու սատանայի պես սիրուն ես ու գրավիչ կամ սրբի պես անմեղ փակում ես աչքերդ՝ արևի սանձարձակ ճառագայթներից պաշտպանվելու համար, կարիք չկա ընդհատել։ Կարիք չկա խանգարել, երբ ես կամաց-կամաց սկսում եմ խելագարվել, երբ քո երակներում համատարած ես եմ, ու կտրվում է շունչդ։ Ես նախընտրում եմ ապրել, վայելել լույսի ամեն մի կաթիլ, որն ընկնում է դեմքիդ ու խուտուտ է տալիս գլխիդ մեջ։

Նա հրաշալի է ամեն ինչում, ես ուզում եմ հպվել նրա հոգու մերկությանը, ես ուզում եմ նա ճանաչի ինձ այնպես, ինչպես չի կարողացել ոչ ոք:

Նա սպիացնում է վերքերս, նա երգեր է նվագում իմ հիվանդ հոգու համար: Նրա կողքին ես ինձ տղամարդ եմ զգում ու զգում եմ երիտասարդ:

Գիշերները՝ տղերքի հետ հարբած տուն գնալիս, ու առավոտյան՝ ստամոքսացավի ու գլխացավի արանքում, կանգնած է նա, ու հերթական վեճից ես փախչում եմ գլխիկոր՝ չնկատելով, որ այն հիմար վերնաշապիկն է հագիս, որով ես այնքա՜ն հիմար եմ:

Իմ օրինականը հանգիստ մեկնված է մեր ամուսնական մահճակալին: Հոր տնից է բերել ու հետն էլ մի քանի դարակ, որտեղ կուչ են եկել իմ հատուկենտ տաբատներն ու վերնաշապիկները ու մի վերարկու, որի կոճակը այդպես էլ չի կարել:

***

Իսկ դու հոգուս վրա կոճակներ դիր: Գնա-արի, աղջիկ, աչքիս առաջ թռվռա, որ հավատամ, որ աշխարհի վրա գույները չեն մեռել, ու մեկ-մեկ խեթ նայիր, հպվիր ուսիս, ու թող ինձ Ապոլոնն զգամ, երբ կողքիս ես: Քո կին դառնալու ճանապարհին թող տիրեմ հոգուդ, ու մռութդ մի կախիր, երբ մեկ-մեկ քեզ տղամարդու պես եմ նայում: Ինձ մանկան պես քո գիրկն առ ու արթնացրու, երբ քնիս մեջ սկսում եմ խեղդվել: Ինձ հավաքիր, աղջիկ, ինձ մարդ դարձրու: Փշուր-փշուր արա իմ հնացած երազները:

Նա մխվել է իմ գլխի մեջ, ես նրան ամեն տեղ տանում եմ հետս: Նա իմ գլխի մեջ է, երբ քնում եմ մեկի հետ, երբ հարբած հետ եմ տալիս:

Իմ այդ առեղծվածային X կինը…

Խելոք մնա, աշխարհ, խելոք մնա,
Թե չէ մարդիկ քեզ էլ
Կանեն պատառ-պատառ,
Կբաժանեն իրար՝ անհավասար
Ու դեմ դիմաց կելնեն՝ ահեղ մարտի․․․

Խելոք մնա, աշխարհ, խելոք մնա,
Թե չէ կառնեն ձեռքեդ
Քո անիրավ չարխը,
Ու իր բաժին՝ չարքաշ բախտի համար,
Քեզ կանիծի անգամ ինքը՝ բախտը․․․

Խելոք մնա, աշխարհ, խելոք մնա,
Թե չէ, մեկ էլ տեսար՝
Մարդկանց խելքին փչի
Քեզ էլ թողնել մենակ ու հեռանալ
Էլ քո հալը, աշխարհ, ո՞ւմ կհուզի․․․

Մեկ էլ միտք եմ անում, թե ի՞նչ խղճով,
Ու ի՞նչ հույսով
Պիտի խելոք մնաս,
Մեկ է՝ մի օր կանեն պատառ-պատառ,
Մի օր, անշուշտ, չարխդ ձեռքեդ կառնեն․․․

Թող որ գնան, աշխարհ, թող հեռանան․
Դե մտորիր հապա,
Թե օրերից մի օր,
Քո խեղճ հալը, աշխա՜րհ, ո՞վ հարցրեց,
Քո վերքերը՝ հազար, ո՞վ փարատեց․․․

Չէ՜, գավդ բեր, աշխարհ, մենք ի՞նչ խելոք
Մեզ վաղուց են արդեն
կարգել կարգին խելառ․․․
Ու թող այդպես լինի․ պապս կասեր՝
Խելոք մարդու օրը, թող որ կտրի․․.

Լուսանկարը՝ Մարատ Սիրունյանի