Լուսադեմին տեղացած կարկուտից հետո գյուղացիներից շատերը խորը հոգոցով բահերը ուսներին առան ու գնացին սարերի ծոցում փռված հողամասերի բերքը խնամելու, կարկուտի վնասները տեսնելու, ու հավանաբար մի լավ սրտնեղած՝ «սաղ տարվա չարչարանքներս ջուրն ընկավ» արտահայտությունը անելու:

Աղբյուրի մոտ երկար սպասեցին պապին: Պապը չեկավ:

-Տղե՜րք, շուտ գնացած կլինի Արշոն: Հաստատ չի համբերել: Բերքի համար ամբողջ տարին մենակ չարչարվեց տնաշենը:

-Հա, ո՜չ հարսը, ո՜չ տղեն, գոնե մեկ օր ձևի համար էդ կողմերը չերևացին,- հայացքը հեռու դաշտերին ուղղելով ասաց նրանցից ամենածերը:

-Էհ, գնացինք։

Աղբյուրի սառը ջրից մի-մի կում արին ու բահերը ուսներին առան:

-Ջարդեց, ջարդեց, տարավ էս անաստվածը: Աստծո զայրույթը մեր գլխին թափեց։

Արշո պապն է: Ձեռքերը մեջքի ետևում՝ այս ու այն կողմ է քայլում ու կրկնում.

-Ջարդեց, ջարդեց, տարավ էս անաստվածը: Աստծո զայրույթը մեր գլխին թափեց։

Հանկարծ լվացքի գույնզգույն շորերը ձեռքին՝ կիսաքուն տնից դուրս եկավ հարսը։

-Թամար, լաո՜, օրը բարի:

-Բարի, պապ, հազար բարի։

-Արամիս քնից հանի, հետս դաշտ տանեմ։ Գյուղի երեխեն հողին սովոր պիտ էղնի:

Շորերը ծուլորեն պարանին փռող հարսը մի պահ կանգ առավ, թեք նայեց պապին:

-Հողը բացի չաչարանքից ու անիմաստ տանջանքից օգուտ չունի: Էսօր բերքը կարկուտն է ջարդել, վաղը արևը կվառի, իսկ դու քեզ դրա համար սպանում ես: Արամիկը թող արթնանա, տառերը կտամ նորից գրի՝ չմոռանա։ Հողը հա էլ կա։ Թող սովորի, մարդ դառնա:

Պապը խորը շունչ քաշեց.

-Է՛ լաո՜, ինձ սպանում եմ, որովհետև մարդն էն հողով է գնահատում աշխարհի առատությունն ու Աստծո ազնվությունը, որը սիրում է, որը խնամում է: Թող սրտովդ լինի, մենակ ճամփա կընկնեմ։

Պապը քայլում է դեպի խորդանոց: Զննող հայացքով նայում ամեն անկյուն, բայց բահը չկա ու չկա:

-Լաո՜, բահս չե՞ս տեսել: Երեկ էստեղ էր,- խորդանոցից բարձր ձայնով հարցրեց պապը:

-Պապ, էդտեղ չի բահդ:

Պապը խորդանոցից դուրս եկավ:

-Երեկ առավոտ էստեղ եմ դրել։

-Հա, պապ, ուղղակի երեկ,- կմկմալով խոսեց Թամարը,- երեկ զիբիլի ավտոն եկավ՝ թաղի զիբիլը հավաքելու, ու Աշոտը,- Թամարը կարմրեց,- Աշոտը քո մասին մտածեց՝ բա թե պապան մեղք ա, ի՞նչ բահ, ի՞նչ բերք, ի՞նչ չարչարանք: Ես ամենը աշխատածս փողով կառնեմ: Իրան էլ առոք-փառոք կպահեմ:

Պապի շուրթերը սկսեցին դողալ․ զայրույթից էր, թե մեկ այլ բանից՝ չգիտեմ։ Փորձեց խոսել՝ չկարողացավ։

-Բահս զիբիլն է գցել, հա՛: Հորս բահը զիբիլն է գցել։

Պապը խորդանոցի դուռը շրխկացրեց ու քթի տակ ինչ-որ բառեր ասելով՝ դուրս եկավ տնից ու քայլեց դաշտի ուղղությամբ:

Թամարը մի պահ նայեց պապի հետևից ու շարունակեց գործը:

Մոտ քսան օր անց կարկուտը նորից ջարդեց բերքը: Լուսադեմին տեղացած կարկուտից հետո գյուղացիներից շատերը խորը հոգոցով բահերը ուսներին առան ու գնացին սարերի ծոցում փռված հողամասերի բերքը խնամելու, կարկուտի վնասները տեսնելու, ու հավանաբար մի լավ սրտնեղած՝ «սաղ տարվա չարչարանքներս ջուրն ընկավ» արտահայտությունը անելու:

Աղբյուրի մոտ էլ պապին չսպասեցին: Գիտեին՝ էլ երբեք չէր գալու…

Օղի քաշելու առաջին փուլը սկսվում է ծիրանի հասնելուն պես: Երբ դեռ ծիրանը ծառերին տերևների գույնն ունի, Գևորգն արդեն սկսում է նկուղից հանել, մաքրել, դասավորել ու հավաքել օղի քաշելու սարքը: Սարքը դեռ Գևորգի պապի ժամանակներից է մնացել, ինքն էլ միշտ ասում է.

-Մեր ընտանիքում լավ արաղ քաշելը ցեղական ա, ես էլ տղուս եմ սովորեցնելու։

Օղի քաշելու արարողությունն ընդհանրապես մեծ իրարանցում է առաջացնում հարևան տղամարդկանց շրջանում: Ովքեր հասցնում են տեսնել Գևորգին` սարքը հավաքելիս, արդեն ձեռքերը իրար շփելով սպասում են ծիրանի հասնելուն: Երբ ծիրանն արդեն մի քիչ քաղցրանում է, բուն նախապատրաստական աշխատանքները սկսվում են` պետք է ցախերը հավաքել ու ձեռքի տակ հարմար դասավորել, սարքի ամրությունը վերջնական ստուգել, օղու համար նախատեսված մեծ տարաները լվանալ ու նորից ձեռքի տակ պահել և վերջում, իհարկե, մի քանի փոքր բաժակ տանից բերել ու դնել կողքին, որովհետև տարիների փորձից Գևորգը գիտի` սկսելուն պես հարևաններն ու ընկերները կհավաքվեն` մի-մի բաժակ խմելու ու օղին փորձելու:

Ծիրանը հասնում է, բայց մինչև օղի դառնալը դեռ ճանապարհ ունի անցնելու։ Գևորգը ծիրանը հավաքում է, կորիզներից մաքրում, կորիզները լվանում ու փռում արևին։ Երեխեքը սիրում են ամբողջ բակը կեղև անելով ուտել չորացած կորիզները։ Կորիզազրկված ծիրանը լցնում է մեծ տարաները ու սպասում, մինչև ամբողջությամբ պատրաստ կլինի` դառնալու առիթների ժամանակ իր ու ընկերների սեղանի անբաժան մասը: Իսկ արդեն օղին քաշելու իսկական գործընթացը սկվում է, երբ ծիրանը, սարքը և հարևանները վերջնականապես պատրաստ են լինում.

-Դե լից, լից մի բաժակ խմենք, փորձենք,- առաջինը սկսում է Արթուրը, որ օղիներից գլուխ է հանում ու հենց Գևորգն էլ նրա կարծիքն է հիմնականում հաշվի առնում:

Բայց հո բոլորն էլ գիտեն, որ միայն մեկ անգամ քաշած օղին դեռ որոշակի համ, հոտ ունի, որոնք վերանում ու մաքրվում են երկրորդ անգամ քաշելուց հետո:

Մինչ Արթուրը փորձագետի հայացքով զննում է օղին, Գևորգը ուշադիր հետևում է, որ հանկարծ կրակը չհանգչի, թորված օղին այնքան չլցվի, որ բարձրանա ու թափվի, ու ընդհանրապես, Գևորգի գործը հեշտ չէ, որովհետև նա իր կատարած ցանկացած գործին լրջությամբ է մոտենում, օղի քաշելուն՝ առավել ևս, հեշտ չէ օրվա շոգ պահին անընդհատ հետևել կրակին, արագ գնալ գոմ, կենդանիներին ջուր հասցնել, մի քանի գործ անել դաշտում ու նորից արագ վազել դեպի օղին։ Հեշտ չէ, բայց Գևորգը հասցնում է, չի բողոքում, ասում է, որ հիմա մի քիչ կտանջվի, բայց ձմռանը ամեն ինչ իր տեղում կլինի:

Օղին քաշելու երկրորդ կամ երրորդ օրն արդեն օջախից մի փոքր հեռու փոքրիկ սեղան է հայտնվում՝ վրան հիմնականում մի քանի օղու բաժակ, պանիր, հաց ու կանաչի, լոլիկն էլ հենց կողքին է` այգում, ցանկացած պահի, երբ ինչ-որ մեկը գալիս է, Գևորգն արագ մտնում է այգի, քաղում ու հպարտությամբ կտրատում իր աճեցրած քաղցր լոլիկը: Սեղանի շուրջ միշտ տղամարդիկ են հավաքված, երեխեքն էլ սարքի կողքերը վազվզում են, Գևորգը բարկանում է.

-Շան լակոտներ, կամաց, ձեզ մի վնաս կտաք, արաղս էլ հարամ կանեք։

Բայց երեխեքը շարունակում են վազվզել, տղամարդիկ՝ խմել, երեխեքը հոգնում են վազվզելուց, տղամարդիկ խմելուց՝ երբեք։ Օղին քաշելու վերջին օրն արդեն բոլորով են հավաքվում Գևորգին շնորհավորելու ու մի կտոր հաց ուտելու։

Վերջապես օղին հասնում է նկուղ, բայց երկար էլ չի մնում, որովհետև Գևորգի օղին լավն է, իսկ հաճախորդները՝ շատ։

«Ընդունվել եմ», «Ուռա՜, ընդունվել եմ», «Վերջապե՜ս», «Համալսարա՜ն, սպասի՛ր ինձ, գալիս եմ»:

Երեկվանից սոցիալական ցանցերը ողողված են նման արտահայտություններով: Բուհերում ընդունելության արդյունքները պաշտոնապես հայտարարել են: Բոլոր ընդունվողները շատ ոգևորված են և անհամբեր սպասում են համալսարանական կյանքին: Ինչպես միշտ, շատ «փորձառու» ուսանողներ ոգևորում կամ փորձում են հիասթափեցնել համալսարան ընդունվածներին:

Դրական կարծիքներ. «Ընտիր տեղ ես ընդունվել», «Շատ հավես ա անցնելու», «Լավագույն տարիները առջևում են»:

Բացասական կարծիքներ. «Է՜հ, հլը շատ բան չեք հասկանում», «Շատ մի՛ ոգևորվեք», «Հլը ինչքա՜ն եք հիասթափվելու»:

Այնուամենայնիվ, դիմորդների մեծ մասը շատ լավ է տրամադրված: Դիմորդներից յուրաքանչյուրն էլ շատ նպատակներ ունի համալսարանի հետ կապված, և բոլորն էլ հուսով են, որ իրենց սպասելիքները կարդարանան: Ես նույնպես մտնում եմ այդ բոլորի մեջ:

Թեև Հայաստանի կրթական համակարգը մի շարք թերություններ ունի, թեև ուսանողները մեծ մասամբ դժգոհ են կրթությունից, բայց պետք է հասկանալ, որ յուրաքանչյուրն իր փորձի հիման վրա է դատողություն անում: Եվ եթե ինչ-որ մեկը դժգոհում է, կամ ինչ-որ բաներ չի կարողացել, պետք չէ դա վերագրել ինքներս մեզ ու դեռ համալսարանում չսովորած՝ հիասթափվել: Յուրաքանչյուր համալսարան էլ ունի իր առավելություններն ու թերությունները: Չեմ սիրում, երբ մի համալսարանում սովորողները դժգոհում են մյուս համալսարաններից ու հայտարարում, որ իրենց համալսարանն է ամենալավը: Կամ ասում, որ տվյալ համալսարանում իրենց ոչ մի գիտելիք չեն տա: Մարդիկ առաջնորդվում են ինչ-որ կարծրատիպերով կամ էլ ոմանց փուչ խոսքերով:

Ես չեմ ասում, որ բոլոր համալսարաններում ամեն ինչ իդեալական է և չեմ էլ կարող ինչ-որ անտեղի հայտարարություններ անել, եթե տվյալ համալսարանում չեմ սովորել: Ուղղակի կարծում եմ, որ մեր համալսարանական «փորձը» ավելի շատ մեզնից է կախված ու մեր մտածելակերպից: Եթե մենք լավ ենք տրամադրված, սովորելու մեծ ցանկություն ունենք, պարտաստ ենք պայքարել անարդարության դեմ, ինչքանով որ կարող ենք, և պարտաստ ենք պաշտպանելու մեր իրավունքները, ուրեմն կարող ենք օրինակելի ուսանող լինել ու շատ լավ համալսարանական փորձ ունենալ: Հիասթափություններ բնականաբար կլինեն, որովհետև կյանքում ոչինչ հարթ չի ընթանում, այդ թվում նաև համալսարանական կյանքը, բայց հավատացած եմ, որ հիասթափություններն էլ կօգնեն բոլորիս, որ շատ բաներ հասկանանք ու առաջ շարժվենք: Եկե՛ք ուղղակի չհամեմատենք համալսարանները` ասելով, որ այսինչ համալսարանը լավն է կամ վատը: Եվ վերջապես, ինչ կարևոր է, թե որ համալսարանում կսովորես, կարևորը քո ուզած մասնագիտությամբ սովորելն ու լավ մասնագետ դառնալն է: Իսկ լավ մասնագետ ցանկացած համալսարան ավարտելով էլ կարելի է դառնալ, եթե աշխատասեր ես, պատրաստակամ ու պատասխանատու:

Ուղղակի եկեք աշախատենք ինքներս մեզ վրա ու ցանկացած իրավիճակում սխալը առաջին հերթին մեր մեջ փնտրենք, եկե՛ք լավ տրամադրվենք, դրական լինենք ու փորձենք հաղթահարել մեր առջև եղած բոլոր դժվարությունները:

Տարբեր մշակույթների ու ազգերի ներկայացուցիչների հետ ծանոթանալու դրական կողմերից մեկն էլ այն է, որ կարողանում ես քո մշակույթին կողքից նայել, այն նույն ձևով, ինչպես երկրորդ լեզու սովորելուց հետո մայրենի լեզուդ էլ ես սկսում որպես լեզու դիտարկել: Պատճառն այն է, որ երբ մի բան քոնն է, չես կարողանում անաչառորեն վերլուծել այն: Հաճախ, երբ տարբեր առիթներով քննարկվում են ժողովուրդների մշակութային տարբերությունները, մի տեսակ բացասական երանգ են հաղորդում թեմային: Բայց կարծում եմ՝ այդ տարբերություններն էլ իրենց գեղեցկությունը ու արժեքը ունեն:

Մեր առօրյայում տեղ գտած շատ սովորություններ կան, որ մեզ թվում է՝ ամբողջ աշխարհում նույնն է, բայց դա իհարկե այդպես չէ, համենայնդեպս, ոչ բոլոր դեպքերում: Իհարկե, մեզ բնորոշող շատ առանձնահատկություններ կան, բայց այսօր այս մի քանի օրինակը բերեմ, որ կարծում եմ՝ սովորաբար չի նկատվում:

Օրինակ՝ մեզ՝ հայերիս համար սուրճ խմելը նույն իմաստը չունի, ինչ արևմտյան ժողովուրդների համար: Հիմա կասեք՝ սուրճ խմելու իմաստը որն է: Ասեմ: Երբ մի հայ մյուսին հրավիրում է սուրճ խմելու, դա իրենից մի ամբողջ «արարողակարգ» է ենթադրում: Մի ամբողջ աղանդերի սեղան է պատրաստվում, հավաքվում են հիմնականում կանայք ու սկսում են քննարկել աշխարհի բոլոր-բոլոր թեմաները (ամեն մեկը՝ ըստ իր մտքի կարողության ու հետաքրքրության): Դե վերջում էլ, եթե խմբում «բաժակ նայող» կա, իր ուժերն է փորձում ոչ այնքան նրա համար, որ բոլորը հավատում են նման բաների, այլ ուղղակի արդեն սովորություն է դարձել, ժամանակ անցկացնելու մի ձև է: Այստեղից երևում է, որ մեկին սուրճի հրավիրելը ամենևին էլ սուրճ խմելու մասին չէ, դու կարող է ինձ նման թեյի սիրահար լինել, բայց քեզ տուն հրավիրելուց միևնույն է ասում են՝ գնանք սուրճ խմենք:

Մի ուրիշ օրինակ էլ հացն է: Մեզ մոտ հացը և՛ նշանակում է ուտելիք, և՛ հենց ինքը հաց: Այստեղից, օրինակ, կարող ենք տեսնել, թե մեր մշակույթում ինչ մեծ դեր ունի հացը: Առանց հացի հայերը սեղան չեն նստում, այն համարվում է սեղանի տարրական ու գլխավոր մասը: Իսկ օրինակ արևմտյան երկրներում, հացի ներկա լինել-չլինելը առանձնապես դեր չի խաղում: Սա իհարկե, մասնագիտական խոր վերլուծություն պահանջող թեմա է, որի մասին ես ուղղակի որպես կողքից նայող եմ խոսում:

Այս վերջին օրինակս ամերիկացիների մոտ էլ եմ նկատել, բայց այնուամենայնիվ, կարծում եմ, մեզ շատ բնորոշ է: Երբ ինչ-որ տեղ հյուր ենք գնում և վերջում արդեն վեր ենք կենում տուն գնալու, այնքան էլ հեշտությամբ չենք անում դա: Փոքր ժամանակ, երբ մի տեղ էինք գնում ու մեծերը արդեն ոտքի էին կանգնում՝ գնալու, ես նստած էի մնում, որովհետև գիտեի, որ ոտքի կանգնելը դեռ գնալը չէ, նրանք պետք է մի կես ժամ էլ մուտքի մոտ զրուցեին: Ու ես նստած սպասում էի այնքան, մինչև հավաստիանում էի, որ այս անգամ իսկապես գնում ենք, նոր վեր էի կենում: Իհարկե, հիմա ինքս էլ եմ հաճախ այդպես վարվում, դե, սովորության հարց է:

Իսկ այս նյութի վերջաբանը մուտքի մոտ կասեմ: Տեղիցս վեր եմ կացել, բայց սովորության համաձայն՝ դեռ չեմ վերջացրել:

Հուլիսի 12-ին, ժամը՝ 14։06, երեք երիտասարդ՝ ես, Գ-ն և Խ-ն, արևի և հոգնածության մասին մոռացած՝ քայլում էինք Հանրապետության հրապարակով դեպի Փակ շուկա։ Այս եռյակը վերջին անգամ լրիվ կազմով այսպես քայլել է ուղիղ մեկ տարի առաջ։ «Լավ միտք չէ այս ժամին տանից դուրս գալը»,- մտածեցի ես, բայց արդեն ուշ էր․ արևի ուղիղ ճառագայթները այրում էին մեր երկուսի դեմքն ու ձեռքերը՝ անտեսելով երրորդին։ Կարծես գիտեին, որ Հայաստան է եկել կարճ ժամանակով և չէին ցանկանում վատ տպավորություն թողնել նրա վրա։ Կողքից նայողներից և ոչ մեկը երբեք չէր կարողանա գուշակել, թե ուր էինք գնում։

Հասանք նշված վայր՝ Փակ շուկայի դիմացը, որտեղ էլ պարզվեց, որ մեզ հարկավոր են խաչմերուկի մոտ կանգնած մեքենաները։ Հայ տաքսիստին բնորոշ հագուկապով և արտաքինով մի շարք տղամարդկանց Էջմիածին գնալու համար հարց ու փորձ անելու ժամանակ նրանցից ամենաժիրն ու կենսուրախն ասաց․

-Եկեք, երեխեք ջան, էն մեքենան նստեք, ես ձեզ կտանեմ։

-Ինչքա՞ն ժամանակում կհասնենք։

-Եթե ցունամի, փոթորիկ, երկրաշարժ, վայրի ցեղերի հարձակում․․․

Այդ շարքն այդպես էլ չավարտեց և չասաց, թե մոտավոր երբ կհասնենք Էջմիածին։

-Բա որտեղի՞ց ա մեր ախպերը։

-Ֆրանսիայից ա։

-Հայերեն հասկանո՞ւմ ա։

-Մի գիչ հասկանում եմ։

-Որ դանդաղ ենք խոսում, հասկանում ա։

-Անունդ ի՞նչ ա։

-Քսավյե։

-Ի՞նչ։

-Քսավյե։

Վարորդի համար այդ անհասկանալի տառակույտը ընդհանրապես չէր ընկալվում որպես անուն։ Դրա համար, դիմելով իր հնարամտությանը՝ Քսավյեն ասաց․

-Խավիար, անունս Խավիար ա։

-Խավիա՞ր, հորոխպորդ տղու անունն էլ Խորոված ա երևի։

Պետք էր տեսնել այդ պահին Քսավյեի (այսուհետ՝ Խավիար) դեմքը, երբ պապին ինքն իր կատակի վրա սկսեց լիաթոք ծիծաղել, իսկ մենք երկուսով՝ իր ծիծաղելու վրա։

-Նայի, էս կլոր ա, կլոր,- ձեռքերով կլոր է ցույց տալիս,- էս էլ քառակուսի ա։

-Կարծում եմ՝ չի հասկանում,- հազիվ ծիծաղը զսպելով ասաց Գ-ն։

-Լավ գործ եք անում, երեխեք ջան, տարեք, ցույց տվեք, պատմեք ամեն ինչ։ Տղա ջան, բա քանի՞ տարեկան ես։

-Գըսաներգու։

-Հա՞յ ես։

-Ֆրանսահայ։

-Հա, ես միանգամից հասկացա, որ հայ ա։

-Որտեղի՞ց հասկացաք։

-Գանգի ձևից, հայերի գանգը միշտ տարբերվել ա աշխարհի մնացած ազգերի գանգից։

Խոսակցությունը գնալով էլ ավելի տարօրինակ էր դառնում․ Խավիարը, ով գրեթե բան չէր հասկանում, և ես ու Գ-ն, «լուրջ» դեմքերով և հազիվ ծիծաղները զսպելով, փորձում էինք հասկանալ վարորդի ասածը։

-Հայերի գանգի ոսկորները զույգով են, ամեն մեկից երկու հատ կա, իսկ մնացած ազգերինը մի-մի հատով ա։ Թարգմանեք էս իրան, անպայման թարգմանեք։

Զվարճալի էր տեսնել այս ամենը լսող օսթեոպատի դեմքը։ Իսկ պապին չէր հանձնվում․

-Մի ճապոնացի ալպինիստ էր եկել Հայաստան, Արագածի ստորոտներում գանգ էր գտել ու տարել էր հետը Ճապոնիա՝ ուսումնասիրելու։ Հետո պարզվեց՝ հայի գանգ էր։ Թարգմանեք դե էսքանը իրան։

-Բա հետո՞,- հարցրեց պատմության կուլմինացիային սպասող Խավիարը։

-Այսքանը։

Ավաղ, ճապոնացու մասին պատմությունն ավարտվեց առանց կուլմինացիայի։

-Ըհը, երեխեք ջան, հասանք։ Էս Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին ա։ Սենց ուղիղ կգնաք, երկրորդ խաչմերուկից կթեքվեք ձախ, Էջմիածինը կտեսնեք ու Սուրբ Գայանեն։

Արևն այստեղ ավելի ուժեղ էր այրում ինձ ու Գ-ին՝ կրկին անտեսելով Խավիարին։ Էջմիածնի գրեթե բոլոր ցայտաղբյուրներից ջուր ենք խմել և հասցրել միմյանց ջրել, գոնե մի փոքր հովանալու համար։ Չխուսափեցի նաև այս երկուսի վեճերից․ ինչ մեկ տարի առաջ, ինչ հիմա, կատակով, բայց մեծ խանդավառությամբ միմյանց «ավանակ, հիմար և տզրուկ» էին անվանում, իսկ ես էլ պետք է դատեի, թե ով է այդ մենամարտի հաղթողը։ Այս ամենից հետո լեզուս էլ չի պտտվում մեզ մեծ մարդ անվանել։

Սուրբ Գայանեի եկեղեցին այդքան էլ մոտ չէր, որքան նկարագրում էր վարորդը, դե, համենայնդեպս, երեքս այդպես չէինք կարծում։ Նույնիսկ քամին էր տաք և այրող։ Որպեսզի չկորչեինք, օգտվում էինք նավիգատորից, բայց ինքներս մեզ և քարտեզին լիովին չվստահելով՝ խաչմերուկը մեկ անցորդներից ճանապարհ էինք հարցնում։ Վերջապես հասանք Էջմիածնի Մայր տաճարին, որը մինչև 2020 թվականը վերանորոգվելու է։ Եվ չնայած նրան, որ վանքը ամբողջովին շրջապատված էր ամրացնող կառույցով և շինարարական մեքենաներով, զբոսաշրջիկները, միևնույնն է, այն նկարում և նկարվում էին դրա մոտ՝ ապշելով կառույցի գեղեցկությունից։

Սուրբ Գայանե եկեղեցին արդեն երևում էր, բայց դեռ երկար պետք է քայլեինք։

Ում համար լավ, իսկ ում համար վատ ժամանակ էինք ընտրել այստեղ գալու համար․ հարսանիքների և կնունքների սեզոն էր։ Ամենուրեք գետնին վարդի թերթիկներ էին, վիդեո և լուսանկարիչներ, անհարմար զգեստներով կանայք, այս շոգին ստիպված կոստյում հագած տղամարդիկ, մեքենաներ և այլ հարսանեկան արարողության համար անհրաժեշտ ատրիբուտներ։

Պարզվեց՝ Խավիարը բավականին ամաչկոտ երիտասարդ է, և հրաժարվեց այսքան մարդկանց հետ միասին ներս մտնել եկեղեցի։

-Սպասենք գնան, նոր,- ասաց նա։

Եվ այսպես՝ ես, Գ-ն և Խավիարը նստած էինք եկեղեցու բակում և նայում այդ խառնաշփոթին, որը հարսանիք է կոչվում, երբ մեր ուղղությամբ քայլեց հարսանեկան զույգն ու լուսանկարիչը։ Տեսարանը նոր էր միայն Խավիարի համար։ Մանկական հետաքրքրությամբ էր նայում այս ամենին, մենք էլ կատակում էինք, որ ամեն ինչ կանենք, որ իր հարսանիքն էլ այսպես անցնի։

-Ժողովուրդ պատրա՞ստ եք։ Հաշվում եմ մինչև երեքը ու աղունիկներին թռցնում եք։ Մեկ, երկու, երեք․․․

Չորս, հինգ, վեց, անձրև սկսվեց։ Եվ եթե հարսն անհանգստանում էր իր սանրվածքի համար, ապա ես ու Գ-ն միայն ուրախացանք անձրևի սառը կաթիլներից։

-Ֆրանսիայում ասում են, որ եթե հարսանիքին անձրև է գալիս, ուրեմն երջանիկ եք լինելու (mariage pluvieux, mariage heureux)։

Խավիարի այս խոսքերի վրա սկսվեց աննկարագրելի ուժեղ փոթորիկ, և մինչև հասցրինք վազել դեպի եկեղեցի, երեքով լրիվ թրջվել էինք։ Սակայն իմ ու Գ-ի ուրախությունը կարճ տևեց․ անձրևի ավարտվելուն պես դուրս եկավ արևն, ու գետնից սկսեց գոլորշի բարձրանալ՝ կրկին այրելով ամեն ինչ՝ բացի Խավիարից։

Տուն գնալու ժամանակն էր արդեն։ Նորից դիմեցինք տեղացիների օգնությանը և գտանք տաքսիների կայանման վայրը։ Արդեն Երևանի ճանապարհին ենք։

Պլանավորածից լրիվ տարբերվող օր անցկացրինք, այրվեցինք, ունեցանք լոլիկի նմանվող դեմքեր, ջրվեցինք, չորացանք, նորից ջրվեցինք, ծիծաղացինք ինքներս մեզ վրա։ Այս օրվանից հուշ մնացին միայն իմ ու Գ-ի այրված դեմքերը և Խավիարի ֆեյսբուքյան էջի նոր գլխավոր նկարը։

Ողջույն: Արդեն 5-րդ ամիսն է, ինչ ուսումս շարունակում եմ Գերմանիայում ու վերջապես հավաքեցի համարձակություն, որ ինքս ինձ հետ անկեղծանալուց ու մտքերիս մեջ իմ զգացումները դաջելուց բացի՝ անկեղծանամ նաև գրելով՝ առանց վախենալու, որ կսխալվեմ ինքնաարտահայտման անթափանց դրսևորումների մեջ ու կմնամ չհասկացված (կամ էլ` չկարդացված) մի թղթակից կամ կոչենք այնպես, ինչպես որ կկամենանք:

Գիտակցական տարիքից սկսած՝ ինքս ինձ ուժեղ դարձնելուց ու ինքնատրամադրումից, որ ես պետք է միշտ լինեմ ամուր ու անհողդողդ ինքնադրսևորման ու պայքարների բոլոր ասպարեզներում՝ ես Հայաստանից դուրս գալուց ընդամենը շաբաթներ անց պարտվեցի: Ես պարտվեցի ոչ թե այն բանի համար, որ ես չկարողացա հաղթահարել կարոտս ու մենակության հետ ճանապարհ ընկա, այլ որովհետև իմ՝ տարիների պայքարը ինքնաամրապնդման համար մի րոպեում ոչնչացավ ու ես հասկացա, որ զրոյից սկսել է պետք…

Երբեք չեմ վախեցել զրոյից սկսելուց, բայց էստեղ ինձ պետք էր նախ զրոյին մոտենալ մինուսների կողմից, այնուհետև շարունակել շարժս դրականների առանցքով: Ես կարող եմ ժամերով խոսել դրսում լինելու ուրախ ու անմոռաց հավես օրերից, կարծում եմ՝ դա բոլորն էլ գիտեն ու պատկերացնում են, բայց քչերն են փորձում պատկերացնել մարդկանց իրական «ես»-ի տատանումները, երբ նրանք հեռու են ամեն ինչից:

Բարևիդ բարև ասող չկա, «հալլո», «հելլո», «հայ» բառերն են, որոնք շպրտվում են երեսիդ՝ հիշեցնելով, որ դու քո մայրենիով չես խոսում հիմա: Հայերի ու ընկերներիդ ջերմ ու հոգատար դեմքերը փոխարինվում են սառած հայացքներով, որոնք երբմեն-երբեմն նույնիսկ թքած ունեն քո եղելության վրա: Ամեն անգամ «Հայկ» կանչելուց հետո լեզվիդ ծայրին ակնթարթում փոշիանում է «հա ջան» պատասխանը, որովհետև որքան էլ բացատրես իմաստն ու հոգին էդ բառի, տեղ ես հասցնելու լոկ ճմրթված թարգմանությունը… Ոչինչ ավելին…

Երեկոյան քայլում ես փողոցներով, ու ամեն մի տան պատուհաններից ատացոլվում է հեռուստացույցի լույսը, մարդիկ վազելով մտնում են տուն՝ մի բաժակ տաք թեյով տաքանալու՝ նստելով իրենց ամենասիրելի բազմոցին ու վայելելով տան մեջ եղած ջերմությունը:

Օրերը տաքանում են։ Երևի թե շուրջդ ամեն ինչ փոխվում է, ու քո աչքերին տեսանելի փոփոխությունը զուտ իրողության ըմբռնում է՝ առանց որևէ զգացմունքների, որովհետև դու շարունակում ես քայլել ու քայլել… Տան այգիներում երևի թե ամբողջ գերդաստանով հավաքված են ու վայելում են զով երեկոները՝ գերմանական գարեջրով ու շոկոլադներով, ընկերներով քայլում են փողոցներով ու իրար աչքերով հասկացնում, որ իրենք ընկերներն են հավեժության, իսկ դու հավաքում ես մատներդ ու սկսում ճանկռել ինքդ քեզ, վախենում ինքնախոստովանումից ու ներսից գոռում ու փորձում գտնել պատասխանը հարցի…

Որտե՞ղ փնտրեմ։

Պատասխանը գիտեմ բոլորից լավ։

3500 կիլոմետր…

Էս էն ճշմարտություններից ամենաազդեցիկն ու կարևորն ա, որը սովորել եմ էստեղ։ Էս ճշմարտությունը՝ թաթախված ջահելական բոլոր զգացումներով։

Բայց ես հատել եմ զրոյի սահմանը ու դրականի մեջ եզրագծել ոտնահետքերս։