Ինչի՞ց է բաղկացած ուսանողի առօրյան:

Իրականում լինելով ուսանող ես դրա վերաբերյալ իրարից շատ տարբեր կարծիքներ ունեմ:

Ինչքան որ հաճելի զգացողություն է ուսանող լինելը, միևնույն ժամանակ շատ պարտավորեցնող է: Իրականում ուսանողները այն մարդիկ են, ովքեր մշտապես հոգնած են, կարոտ քնի, դժգոհ քննության արդյունքներից, բայց միևնույն ժամանակ, ամեն ինչ հասցնում են:

Գրեթե մեկ տարի նույն ճանապարհով ես գնում եմ համալսարան: Ամեն օր ճանապարհին տեսնում եմ նույն դեմքերը, որոնց անգամ չեմ էլ  ճանաչում: Նայում եմ գլխավոր շենքին ու հիշում եմ, որ մտածում էի, թե հենց այդ շենքում եմ սովորելու: Հետո անցնում եմ առաջ, դժգոհելով բարձրանում հինգերորդ հարկ: Հասնելով, վերջին մի քանի րոպեն կանգնում եմ աստիճաններին, միայն հետո գնում լսարան:

Բոլորս ունենք մեր սիրելի նստարանը, որի վրա են միշտ մեզ փնտրում: Դասեր կան, որ չես հասկանում, թե երբ սկսվեց և ինչպես ավարտվեց, բայց հստակ գիտես, որ չես ուզում այն ավարտվի, ու սպասում ես, երբ է նորից սկսվելու: Իսկ դասեր կան՝ ինձ բացակա չդնեք:

Երբ լավ ես սովորում, ասում են միշտ այդպես շարունակիր, իսկ, երբ մի փոքր թերանում ես, ոչ ոք չի հարցնում պատճառը, միայն չորս կողմից կշտամբում են: Բայց սովորելու հարցում բացի աշխատասիրությունից և գիտելիքներից մեծ դեր ունեն նաև դասախոսները:

Ինչպես որ լավ գիրքը, այնպես էլ լավ դասախոսը ուսանողի կյանքում շատ բան է փոխում: Դասախոս, ով քեզ օգնում է դասերդ պատրաստելիս և իր խորհուրդներով, թե ինչպես ամուր մնաս կանգնած հողի վրա: Երբ առաջնորդում է քեզ ու հասկանում մտքերդ մինչ այն կհասցնես ավարտել: Ով քեզ ընդունում է հարազատի նման և պատրաստ է քեզ հետ գալ մինչև վերջ:

Երանի թե բոլորը հասկանան, որ ուսանողի կյանքում մեկ բառը անգամ կարող է հեղաշրջում կատարել, և դառնան հենց այդ փոփոխությունը ու մոտիվացիան, իսկ իրենից կախված ամեն բան ուսանողը կանի մեծ սիրով և ոգևորությամբ:

Մեծ տատս հետաքրքիր կին էր՝ ավանդապաշտ, կարգուկանոն սիրող, հյուրասեր, բարի, իսկական քյավառցի (իրականում՝ հացառատցի, բայց Հացառատը արդեն թաղամաս է)։ Ամեն անգամ ձեռքս քար վերցնելիս, չարաճճի ընկերներիս  քարով սպառնալիս տատս ասում էր.

-Քարի մեջն արուն կա, ձեռիցդ շպրտա։

Չէի հավատում.

-Քարը քար է՝ կարծր, կոպիտ, ի՞նչ արյուն։

Բայց երբ մեր հարևան կանանց խոսակցությունից լսեցի, թե Գևորգը «քարից հաց քամող» մարդ է, սկսեցի կասկածել.

-Մարդ կկարծի, թե քարն ամբար է՜, ինչ է՜… Մեջն ամեն ինչ կա։

Մի օր դրանում համոզվելու համար մեծ քարով փշուր-փշուր արեցի փոքր քարերը։ Արյուն չկար, ոչ էլ հացի փշուրներ թափվեցին։

Տատիս տարօրինակ, կես հանելուկ, կես առակ հայտարարությունները երբեմն ինձ խելագարության էին հասցնում ու նման ինֆորմացիաները մարսելու համար դրանք վերլուծում էի ինձնից երկու տարով մեծ ընկերուհուս հետ։

-Մա՛ր, (երկուսիս անունն էլ Մարիամ է) գիտե՞ս, անցած անգամ հաց ուտելիս սեղանի անկյունում էի նստել, տատս ասում էր, որ էդտեղ չնստեմ՝ մարդի չեն տանի։ Էդ ի՞նչ է նշանակում,- աչքերս ճպճպացնելով հարցնում էի ես՝ ակնկալելով իմ մանկական ուղեղին հասանելի պատասխան։

Մարիամը, սովորության համաձայն, մի լավ ծիծաղում էր հարցիս վրա ու ինքն էլ մտածմունքների մեջ ընկնում.

-Ա, դե շա՞տ գիտեմ։ Մենակ քո մտքով կանցնի տենց հարց տալ։

-Բա որ ենթադրենք Պողոսի մասին խոսում են, ինչի՞ համար են ասում «Հանգաճդ կանչա, Պողոս ջան»,-նյարդայնանում եմ ես,- տենց ո՞նց կլնի։

-Տենց ասում են, եթե Պողոսը ուրիշ տեղում ա, հեռու ա, չի լսում քո ասածը։ Երբ մեկի մասին խոսում ես, բայց ինքը հեռու ա, իրա ականջի մեջ ձայներ են լսվում, «հանգաճը կանչում ա»։

Հարցական հայացքով նայում եմ նրան, սկսում է ծիծաղել, նրա ծիծաղի վրա էլ իմ ծիծաղն է գալիս։

Օրեցօր ավելի էր հետաքրքրանում հետազոտական աշխատանքս։ Մի օր նույնիսկ պատահաբար հայտնաբերեցի, որ նման տարօրինակ արտահայտություններ ես էլ եմ անում, որոնց իմաստը չգիտեմ։ Մեծերից լսել եմ, ենթագիտակցորեն ընդունել ու գործածել։ Հիշում եմ՝ երբ եղունգս սպիտակում էր, սպիտակ կետիկ էր հայտնվում վրան, ասում էի՝ նվեր ունեմ, ինձ նոր շոր կառնեն։ Երբ թարթիչիս ինչ-որ բան էր նստում, ասում էին. «հաշկին բեռ ա բարձե», ես էլ ուրախանում էի, թե հաստատ մի լավ բան լինելու է, ու չէի գցում այնքան ժամանակ, մինչև ինքն իրեն կընկներ։

Հայրս մինչև հիմա ուրախանում է, եթե աջ ձեռքի ափը քոր է գալիս՝ փող կստանա։ Իսկ ձախը հակառակը՝ կծախսի։

Քանի դեռ քույրս չէր մեծացել, ինձ նախատում էին, որ օրորոցը դատարկ օրորել չի կարելի, չարքերը երեխայի քունը կխանգարեն, ինձ միշտ տանջում էր նաև այն միտքը, թե ինչու են քրոջս բարձի տակ դանակ դնում։ Երբ մորս հարցրի, նա պատասխանեց.

-Երբ տանը, սենյակում մարդ չի լինում, օրորոցի մեջ՝ երեխայի գլխի տակ դանակ կամ մի կտոր հաց են դնում, որ չարքերը չվնասեն։

Ինձ միշտ հետաքրքրում էր, թե ինչու են սև կատու տեսնելիս ճանապարհը փոխում, որ հանկարծ խեղճ կենդանին ճամփան չհատի, թե ինչու չէին համբուրում երեխայի ծոծրակը, որ խռովկան չմեծանա։ Մեծերը միշտ լավաշը ձեռքով էին կիսում.

-Հացի վրա դանակ չեն քաշի, հացը կպակասի։

Փոքր երեխան որտեղի՞ց հասկանա, որ այս բոլորը դարերի ընթացքում, դեռևս հեթանոսական ժամանակներից ձևավորված հավատալիքներ են, որ մարդիկ գիշերով աղբ չեն թափում, որովհետև հավատում են, որ տան բարիքը շան ու գելի փայ կդառնա, որ տնից գնացողի հետևից ջուր են շփում, որ գնացողի նպատակը շուտ կատարվի, ու նա շուտ տուն վերադառնա։

Հարևաններից ժամանակավորապես վերցրած ամանը մենք մինչև հիմա դատարկ հետ չենք տալիս, մեջը մի ուտելիք կամ նվեր ենք դնում։ Մենք երևի մտածում ենք, որ դա շնորհակալություն հայտնելու տարբերակ է, այնինչ մեծերը հավատում էին, որ եթե այդպես չանեն, անասունները կկտրվեն կաթից, հավերը՝ ձվից։

Նման հավատալիքները շատ-շատ են, որոնցից շատերը թեև հնացել են, բայց մեծ մասը պահպանվել է ավանդապահ Քյավառում։

Դրանցից առավել հետաքրքիրները կարող եք կարդալ ստորև.

1. Հացը, պատառաքաղը, դանակը եթե տան անդամի ձեռքից թռավ, ասում էին. «Հէսօր մեր տունը մարդ ա գալու»։

2. Թռչունը պատուհանի առաջ եթե կանգնում, ծլվլում էր, կամ պատուհանից ներս էր մտնում, ընտանիքի պանդուխտից լավ լուր կստացվի, պանդուխտը կվերադառնա շուտով։

3. Ճանապարհին տերտերին հանդիպելը վատ նշան էր, որպեսզի ազդեցությունը վերացնի, հանդիպողը մոտակայքում մի քար պետք է գտնի շրջի, կամ ձեռքը գրպանում պահած երեք մատով կոմբինացիա անի՝ միջնամատը ուղղված դեպի տերտերը։

4. Ճանապարհին, եթե դատարկ ամանով մարդու էին հանդիպում, նշան էր, թե նպատակն անհաջողությամբ կպսակվի։ Հարկավոր էր ճանապարհը փոխել։

5. Եթե աջ աչքն է խաղում, լավ նշան է, ձախը՝ վատ։

6. Երբեմն մարդու երեսը տաքանում է՝ վառվում, կրակվում է, հավատում էին, որ ինչ-որ մեկը բամբասում է իրեն, երեսին խաչ էին անում, ասում.«Աստված, դու խերն անես»։

7. Կատուն, եթե թաթով երեսը լվանում է, թաթը տանում է ականջի հետևը, հավատում էին, որ պանդուխտից լուր կգա կամ ինքը կգա։ Այդ է պատճառը, որ Նոր Բայազետում կատուն երեսը լվանալիս, ասում էին.«Թաթդ տար հանկջիդ հետև»։

8. Շունը, եթե առանց պատճառի ոռնում է, նշանակում է` դժբախտություն է պատահելու. շանը կամ արձակում էին, կամ սպանում։

Նորից երեկո: Կրկին մթան վարագույրն է իջնում հոգնած ու փոշոտ փողոցներին ու մայթերին: Այն իր մթությամբ ծածկում է ծաղկած ծառերի ծաղիկներն ու ծառերի տակ նստած նարդի խաղացող, ձեռքները դողացող պապիկների դեմքերը: Այնքան ուրիշ է մեր բակը ցերեկը՝ լի երեխաներով, մարդկային ջերմությամբ, այնքան տարբեր է այն օրվա տարբեր ժամերին, անբացատրելի մի զգացողություն եմ ունենում, երբ բակը դատարկ եմ տեսնում:

Այս անտանելի մութը իր ներկայությամբ ճնշում է մարդկանց հոգիները: Այնպես եմ ուզում, որ երբեք չմթնի, որ արևի տաք ու լուսավոր ճառագայթները ներթափանցեն մարդկանց ներաշխարհ, ու նրանց բարությամբ ու ջերմությամբ լիցքավորեն շրջապատող մարդկանց նկատմամբ:

Եվս մեկ օր մոտեցավ իր ավարտին, որ ազդարարի նոր օրվա, նոր լույսի սկիզբը: Այն ավարտվեց, որ հաջորդ՝ նոր սկսվող օրը ավելի մեծ ու վստահ քայլերով մոտենանք մեր կյանքի բաղձալի երազանքին, որը մի նոր ու լուսավոր օր իրականություն է դառնալու:

Այս երեկո որոշեցի մի հետաքրքիր գիրք վերցնել ու կարդալ, սակայն այդպես էլ կարդալ մինչև վերջ չկարողացա, քանի որ մի տեսակ անսովոր լռություն էր տիրում թե՛ տանը, թե՛ դրսում: Չգիտեմ՝ մո՞ւթն էր մեղավոր, թե՞ քաղաքն էր այսօր որոշել լուռ հանգստանալ: Կարծես նա էլ է հոգնել ամեն օր նույն բանը կրկնելուց, նույն ձայներից, նույն տեսարաններից, նույն մարդկանցից: Ձանձրացնող է, ինչ խոսք:

Եվ մինչ ես շարադրեցի այս մտքերս, ժամանակն անցավ կայծակնային արագությամբ, ու ավելի մթնեց: Մթան այդ սև ստվերը խցկվում է պատուհանից ու վարագույրներից ներս: Ինչպես անցավ այս մեկ ժամը, այնպես էլ կանցնի գիշերը, ու նոր բացվող առավոտը հույսով, լույսով, ջերմությամբ ու հավատով կլցնի մեր հոգիները:

Բարև, սիրելի ընթերցող, հուսով եմ լավ ես, վստահ եմ, որ գիտես, թե ինչ օր է այսօր… Այո, դու ճիշտ ես, այս տարվա մայիսի 24-ն էլ եկավ, այս տարվա Վերջին զանգերն էլ հնչեցին, ու որոշեցի, որ կարող եմ մի փոքր կիսվել մտորումներովս, որոնք անընդհատ պտտվում են գլխիս մեջ նոր պտտած հոլի պես…

Երբ դեռ 2-րդ դասարանում էի սովորում, մի անգամ կողպվելուց եմ պրծել, դե հիմա ի՞նչ անեմ, ես դեռ մանկուց չափից դուրս հանգիստ եմ եղել: Չէ, չէ, պետք չի անհանգստանալ, իրականում, այդ պահին գիտակցեցի, թե ոնց չեմ պատկերացնում իմ ողջ դասաժամը մենակ` չորս պատերով, տարատեսակ գույների ու չափսերի հագուստներով շրջապատված, ու սկսեցի ինքնամոռաց հարվածել դռանը, ինչը միանգամից նշան եղավ ուսուցչիս, որ դուռը փակելուց առաջ հաստատ «լավ» ստուգել էր դասարանի դատարկ լինելը…

Ակամայից հիշեցի, թե ինչ հիմար բաներից կարող էինք բարկանալ մենք` աղջիկներս: Օրինակ, ով ֆիզկուլտուրայի ժամին կյանքի ու մահվան կռիվ չի տվել, երբ հակառակորդ թիմի աղջիկները որևէ խարդախություն էին թույլ տվել: Ու բում… Հատկապես, երբ հաջորդ ժամը մաթեմատիկա է, ու դու ուղղակի այլընտրանք չունես, պետք է վահանն էլ, սուրն էլ գցես ու նահատակվածի դեմքով մտնես դասի:

Դպրոցում ամենաշատ աշակերտներով դասարանն էինք, ու միշտ բողոքում էին մեր ուսուցիչները, որ անարդար է` իրենք մեկն են, մենք` շատ: Հետո էնքան մաղվեցինք, դարձանք մի բուռ. չէ, էդքան էլ մի բուռ չէ, բայց շատ կորցրինք:

Մենք միշտ դպրոցի լավագույն դասարանի կարգավիճակում ենք եղել, բայց մեծանալուն զուգընթաց էդ լավագույն կոչման կողքին ավելացավ նաև ամենաչար կոչումը:

Ամեն անգամ ասում էի.

-Ընկեր Մարգարյան (դասղեկս), մեր դասարանը դպրոցի ամենայուրահատուկ դասարանն է, ինչքան լավ բան կա` մեզնից է դուրս գալիս, բայց դե ինչքան վատ բան կա, էլի մեզնից է դուրս գալիս:

Լուռ ժպտում է ընկեր Մարգարյանը ու ոչինչ չի ասում: Դե, որովհետև ինչ էլ լինի ու ինչ էլ անենք` մենք լավն ենք, ու ինչքան էլ նա բարկանա ու նախատի, մեկ է, ինչպես ծնողի համար է իր երեխան տարբեր բոլորից` իր թերություններով հանդերձ, էդպես էլ մենք` ընկեր Մարգարյանի համար:

Մենք ունեցել ենք շատ տարբեր ուսուցիչներ, առանց որոնց մի տեսակ չեմ պատկերացնում վաղը:

Օրինակ, համալսարանում ոչ մի դասախոս չի մտնի լսարան ու ասի. «Կանգնեք, մի հատ տեսնեմ ձեր դեմքերը», կամ էլ ոչ մեկը մեզ  չի սովորեցնի Նապոլեոնի ձիու անունը կամ տարատեսակ արտահայտություններ, որոնք կարող ենք օգտագործել, երբ պաշտպանվել ուզենք (կատակում եմ), կամ էլ մաթեմատիկական հաշվարկներ անելու, ծննդյանդ օրը մեկ վայրկյանում իմանալու (թե շաբաթվա որ օրն է) մի շարք հեշտ եղանակներ, ոչ մեկը չի կարող ձեռքի մեկ կախարդական շարժումով նշան անել, որ ձայնը պետք է կտրել, կամ էլ մյուս կախարդականը. «Սուս, ասեցի»: Չեմ պատկերացնում օրերս առանց մաթեմատիկայիս դասաժամերի ու դրանց ժամանակ հնչող ոսկի արտահայտությունների ու վերջապես չեմ պատկերացնում հետոն առանց ընկերներիս: Ախր, կլինի էնպես, որ գիշերը` ժամը 12-ին, խմբով էլի մի ծառ թալանենք, կամ էլ մտածելով, որ ոստիկանական մեքենան մեզ է հետապնդում, արագ գործողություններ ձեռնարկենք (բայց իրականում մեզ հետ կապ չուներ): Կրկին  կտեսնեմ ընկերներիս ժպիտները, կլսեմ նրանց ձայները…

Ախր, էլ չեմ մտնի գրադարան ու տեսնի Նարեի ու Անուշի հոգնած, քնի կարոտ, բայց ֆիզիկայի ու կենսաբանության դասագրքերին նվիրված աչքերը, չեմ լսի Դավթի ու Գևորգի հոգեբուխ քննարկումները տարատեսակ խնդիրների շուրջ, չեմ տեսնի ընկեր Մարգարյանի հանգիստ ու խոհուն հայացքը, որոնք իրենց մեջ անչափ գեղեցիկ դիմագծեր են պարունակում:

Մի քանի տարի առաջ փափագում էինք այս ավարտական բաղձալի օրը, իսկ հիմա… Ինչքան էլ ասենք. վերջապես, մեկ է, հետո որ կարոտենք` դասարանը էլ հետ չենք կարող բերել:

Գիտեմ, որ էլ չեմ կարող աշակերտ լինել, գիտեմ, որ շատ-շատերին երկար չեմ տեսնի, գիտեմ, որ ամեն ինչ կփոխվի. ամեն-ամեն ինչ:

Մեր դպրոցական տարիներն ինձ համար հրաշալի հուշեր են, ու ես դրանցից յուրաքանչյուրում կյանքի մի մասնիկ ունեմ պահած:

Իսկ այդ ամեն մասնիկի մեջ մեկին ունեմ, ում գտել եմ ու չեմ կորցնի…

Շնորհավոր, սիրելի շրջանավարտներ: