Ես սպասում էի։ Ես ուզում էի գրել բանաստեղծություններ առաջին սիրուց հետո էլ։ Ես սպասում էի աշնանը։ Թվում էր, թե ոչինչ չէի զգում, բայց ես սպասում էի, ինքս էլ չիմանալով այդ մասին։
Ես կարդում էի գրքեր` բոլորը քեզ հանդիպելու համար։ Ես դիտում էի ֆիլմեր` բոլորը քեզ պատմելու համար։ Ես գրում էի բանաստեղծություններ՝ քեզ կարդալու համար։

Մոխրագույնը՝ մութ սենյակի անձրևաձայնով շաղախված, դու ես։ Ես հոգնած չեմ ու պառկած եմ գետնին։ Այստեղ ամեն բան ավելի լավ է լսվում։ Այստեղ ես կպած եմ մտքերին։

Երբեմնի տասը վայրկյանի իմ թեորեմն արդեն որերորդ անգամ հաստատել էր իրատեսական լինելն իր։ Այդ պատճառով ես որոշեցի քեզ մոռանալ, քանզի առաջին տասը վայրկյանում տեսա բոլոր տասն օրերը, ամիսները, նույնիսկ ՝ տարիները, որ կապվեցին քեզ ու թողեցին ինձ։

Ես դրել եմ ծանոթ քո ձեռքերը (կնոջ դեպքում ծանոթ բառն էլ ավելի է խոսում իր մասին, քան գեղեցիկ կամ նուրբ կամ ամենասիրելի բառերը) մերկ ծնկներիս ու կտրվել եմ աշխարհից։ Աշխարհից, որն այնքան իմն է, որ պոկ չի գալիս ինձնից։ Որն ինձ քամում է, որը ռեալիզմի ամբողջ իրատեսությամբ կոտրում ու փշրում է ինձ, որը փակել է տալիս փարթամ ուսերս ու դող է տալիս մատներիս։ Բացվում է նոր ժամանակատարածություն, ու ես մնում եմ այնտեղ քո ձեռքերի հետ միասին։ Ես վաղուց էի փնտրում այս հանգստությունը, փնտրում էի աչք ու ականջ, որ հենց ինձ լսելու և հասկանալու ունակ կլինեին, սակայն նույնիսկ չէի որոնում։ Եվ չեմ որոնել ոչ մի անցորդի մեջ, ոչ մի ընկերոջ, ոչ մի ծանոթի։ Այն ուղղակի պետք էր ինձ, և միևնույն ժամանակ, ապրում էի առանց դրա էլ, և հենց դրա համար էի թողել քեզ ինձնից՝ արդեն իսկ տասը վայրկյանից։
Հուլիսյան անձրևի պես, որ մաքրում է տապը անցյալի, դու մաքրեցիր ամեն բան ու լցրեցիր տարածությունը՝ ծիծաղով իմ։ Քեզ հետ լավ է։ Քեզ հետ լավ է․․․ Երգի՜ր ինձ հետ։ Լսի՜ր ինձ։
Իսկ դու դժվար թե իմանայիր ինչու՞ և հասկանայիր երևակայությանս լայնախորանալու հատկությունը միայն երգի այդ մի քանի բառերից։
Եվ հանկարծ նկատում եմ, թե ինչ գեղեցիկ է շապիկդ նայվում այդպես։ Քեզ հետ լավ է։ Քեզ հետ լավ է․․․ Դու այնպես ես անում, որ մոռանամ անցյալն ու ցավերը։ Ժամանակը դու մաքրում ես, ինչպես փափուկ հուլիսյան անձրև։ Քեզ հետ լավ է․․․

Աշնանային ջազի պես, որ լսում եք մի ականջակալով ու քայլում անձրևոտ մայթերով, դու անցար իմ վնասված ոտքերի կողքով ու չկանգնեցիր։ Դու վախեցար։ Ու վախենալու ես։
Իսկ ես չեմ կարող վազել, ինձ նույնիսկ չի կարելի քայլել։

Տաք աշնանային օրվա պես, այնպես ինչպես գետինն է կլանում տաքությունն արևի, դու առար ափերիդ՝ իրանիս տաքությունն ու վերցրիր մատներիս ծանրությունը՝ թեթևության քո պարանոցին։ Հորինեցիր պատմություն, որ միգուցե մի օր կպատմենք մեր երեխաներին, թոռներին (դե իհարկե, ոչ իմ ու քո)։ Որ մի օր ես կնստեմ լոնդոնյան որևէ բարում ու կհիշեմ մեզ երկուսիս, ես կհիշեմ օրը, այն մոռանալ չի լինի և կհիշեմ ձեռքի սինխրոն շարժումները մեր, որ արդեն վաղուց են մոռացվել, որ չհիշվեն։ Ամուսինս կվերցնի սառույցով վիսկի ինձ համար, ես կնախընտրեմ կոնյակ և նրան կասեմ, որ հոգնել եմ պարելու համար, որ չարժեզրկեմ 20 տարվա վաղեմության պատմությունը՝ մի քանի րոպե տևողության ու կլսեմ երգն այդ ու կկռահեմ միայն երկու բառից, որ հարցեր կարթնանան կիսամութ լուսավորության բարի կոնյակառոմի բուրյանի մեջ, քիչ թե շատ չճնշող հարմարավետությամբ ու ինքնամոռացությամբ՝ օդում կանգնած և փոքր տարածության ինտիմության մեջ կլանող, որտեղ սենյակի վերջում դրված կլինի դաշնամուր: Ես կլինեմ սև զգեստով և 18 տարեկանի պես գրավիչ ու փխրուն ծնկներով։ Այս հատվածը դու չգիտես․ մենք դուրս կգանք բարից, ես կքայլեմ մի փոքր հեռավորությամբ ամուսնուցս ու կշնչեմ օդն անձրևային ու կհիշեմ, որ դու ունեիր բոլոր հնարավորությունները պարելու ինձ հետ ամեն արժանի երգի ներքո, երգով լցված, երգային։

Ես կխոսեմ կյանքից, դու կլսես ու կպատմես հետաքրքիր որևէ պատմություն, որ կլանում է, հիացնում ու թողնում հարցեր, իհարկե, ինչպես և միշտ։ Եվ վերջնական պատասխանը նույնիսկ ուզել չի ստացվի։ Քանզի այդ դու ես։ Ես չունեմ հարցեր, որոնք պետք է պատասխանվեին։

Բեր իմ սիրելի թխվածքը, որ անունս ունի, դիր երաժշտությունը, տուր մի ականջակալը ինձ, անձրևոտ մի օր բռնիր ձեռքս, ու արի գնանք զբոսանքի։ Ես սովորել եմ ապրել այս օրով։ Ոչինչ չի վախեցնում այլևս ինձ։ Դու հիմար չես, ես դա գիտեմ անտարակույս՝ առաջին տասը վայրկյանից։ Բայց կարծում եմ, որ միշտ էլ սիրել եմ հիմարներին։ Իսկ քո պես հիմար երևի թե դեռ չի պատահել ինձ, որ այնքան խելացի գտնվի, որ բաց թողնի ինձ աշնանային կարմիր մի տերևի պես ու թողնի, որ դողամ իր ճյուղին, քանի դեռ քամիները արևային չեն տարել ինձ։ Տուր ինձ ձեռքդ, այն այնքան հարազատ է ինձ․․․
Իսկ եթե չարթնանանք վաղը, կտխրե՞ս դու գոնե մի քիչ․․․
Ես քեզ մաղթել եմ տխրել միայն երջանկությունից ու գեղեցկությունից․․․
Իսկ դու մաղթել ես ինձ ՝ ամենալավն ու բարին։

«Բիլեֆե՞լդ, այն գոյություն չունի»,- ասում են Բիլեֆելդում ապրողները։

Բիլեֆելդը գոյություն չունեցող քաղաք է։ Քաղաք, որտեղ տեղի ունեցող ամեն ինչ մնում է այնտեղ։ Այն գոյություն ունի միայն մարդկանց հիշողություններում, որոնք այնտեղ եղել են։

Բիլեֆելդը չափից դուրս հանգիստ է։ Վախենալու աստիճան հանգիստ։ Երբ գիշերվա 11-ին գարեջրատան կողքով անցնելը ավելի ապահով է, քան որևէ այլ տեղ։

Բիլեֆելդը փոքր շենքերի ու սեփական տների քաղաք է, որտեղի մարդիկ նույնպես գոյություն չունեն։ Բիլեֆելդը հեծանիվ քշող թոշակառուների ու շուտ փակվող խանութների քաղաք է։

Բիլեֆելդի բնակիչները անհոգ են։ Երեկոյան նրանք վերցնում են իրենց հեծանիվները, բացովի աթոռները, ծածկոցները և հավաքվում քաղաքի կենտրոնական հրապարակում։

Բիլեֆելդում մարդիկ շուտ են քնում, իսկ նրանք, ովքեր այդ ժամին հրապարակում են, խոսում են շշուկով, ջերմացնող միջավայրում, որտեղ յուրաքանչյուրը ունի իր փոքրիկ գաղտնիքը, որով ուզում է կիսվել։

Բիլեֆելդում եղանակը փոփոխական է․ ցուրտ առավոտյան, անտանելի շոգ ցերեկվա ժամերին և զով երեկոյան։

Բիլեֆելդի մարդիկ հանգիստ են։ Քաղաքը գոյություն չունի, իսկ մարդիկ չհիշվող են։ Փողոցները՝ ոչ մարդաշատ, իսկ կենտրոնական հատվածները՝ մարդկանցով լի։

Բիլեֆե՞լդ հարցնում եք, այդպիսի քաղաք գոյություն չունի։

Երեխաները երանության մեջ էին: Գյուղի բլրի հետևից գլորելով դեպի վերև էին բարձրացնում ավտոմեքենայի դեն նետված անիվները ու իրենց ծիծաղի միջից ականջ դնում աշնան արևից չորացած ոսկե խոտի խշխշոցին, որ ծով ալիքի պես կատաղի գալիս  զարնում է հազարամյա ափերին, սրբում տանում ավազե հատիկները, բայց կանգուն թողնում ափը ժայռակերտ: Նրանց համար աշունը նոր չէր և նոր չէր խոտի, չորացած տերևների այրվածքի հոտը, մինչև ոտքի ճաները թաթախված ցեխի ծանրությունը  ու ձեռքերի սև մուրը: Այնտեղ բլրի գագաթին, քարերի արանքից ծակել, դուրս էր եկել մասրենին և արդեն հասցրել էր կարմրել, թոռոմել, թափվել: Երեխաների համար նոր չէր աշնան ցուրտը, պատերազմն էր նոր: Անիվները բլրից գլորվելով իջնում էին դեպի գյուղ, նրանց հետևից` երեխաները: Գյուղում Սահակ պապը ասել էր, որ անիվը տղերքին պաշտպանելու համար է, երեխաներն էլ նստել հաշվել էին գյուղի զինվորների քանակը ու ամեն մեկի համար, ոչ թե մեկ, այլ երկու անիվ ճարել:

Ինքնագոհ կատարած աշխատանքից, գյուղամեջ էին իջնում ու ամեն հանդիպած մարդու պատմում, որ իրենց գյուղի տղերքը անփորձանք տուն են գալու: Այդ մարդկանց դեմքին ժպիտ էր հայտնվում, և ամեն մեկը հոգու խորքում երազում էր, այդ տարիքում լիներ ու երազանքները բավարար լիներ ապրելու համար:

Սահակ պապը, որ գյուղի ամենաիմաստունն էր, իջնում էր երեխաների հետևից ու կռիվ տալիս աշնան մռայլ գույների հետ: Հետը ոչ ոք գլուխ չէր դնում. « Մեծ մարդ է արդեն, որ էն ժամանակ կյանքի հետ լեզու չգտավ, հիմա էլ չի գտնի»,- ասում էին ու անցնում առաջ: Սահակի թոռները բանակում են, նա վաղուց իր տաքարյուն կռիվն ավարտել էր կյանքի հետ, հիմա միայն երկխոսում է: Վաղը, մյուս օր, երբ պատերազմն ավարտվի, այլևս կարիք չի լինելու Թումանյանից իր սիրելի մեջբերումը անելու. «Ապրեք, երեխեք, բայց մեզ պես չապրեք»: Սահակի կռիվը ավելի շատ աշխարհի հիմարությունների դեմ էր ու առաջվա պես իր սովորական, չկապակցված մտքերը գլխում չէր պահում.

-Ախր, ո՞վ տվեց թուրը հիմարի ձեռքին,- հարցնում էր և ինքն էլ պատասխանում,-մենք տվեցինք, Ավետիք ջան, մենք, որ շատ կարդում ենք` քիչ հասկանում: Կեղծիքն ու սուտը հոշոտում է մեզ, մաքուր բան չի մնացել: Չնայած ոսկին ազնիվ մետաղ է, մի հատ սրբում ես` հավերժ փայլում է, էս երեխեքն էլ կգնան ձեռքերն ու դեմքը մրից կմաքրեն: Էս տարվա աշնան բերք չտվեց` տարավ, հողը մյուս տարի պարարտ կլինի, բերքը` առատ: Մռայլ աշուն է, հույսի շող չկա: Արևն էլ արդեն աշնանն է` մեռնում է դանդաղ, իսկ երազումս ծովն եկել  ոռնում էր լեռներիս վրա, ալիքի ձայնով: Թուրը ձեռքիս կռիվ էի տալիս. ալիքը շատ էր` ինձ կուլ տվեց:

Առավոտյան ավտոմեքենան անիվները բարձեց և սահման տարավ: Երեխեքը խորը շունչ քաշեցին: Մահը տղերքին ավելի շուտ հասավ, քան անիվները: Կեսօրին սար բարձրացան ու լուռ նստեցին ժայռի վրա: Իրենք հասկանում էին, որ ընդամենը մի քանի ժայռ այնկողմ պայթում են հրանոթները, բայց այնպես խաղաղ էին այս լեռները, որ ասես պատերազմը միայն իրենց երակներում էր:

Սահակ պապը գիշերը չկարողացավ քնել: Նա կրկին երազ էր տեսել, թե ինչպես է ալիքը տանում ավազահատիկները: Նա` մի բուռը ավազ, պինդ բռնել էր բռունցքի մեկը, բայց երբ ալիքը եկավ ու հարվածեց դեմքին` ձեռքից գլորվեցին հատիկները:

Արդեն չորս օր է թոռը չի զանգել, փոքր եղբայրը անհանգիստ է: Սահակը պարտադրել էր թոռան մոտ արցունք չթափել: Մայրն ու տատը գիշերն էին լացում, Սահակը նույնպես: Երեխան ամեն ինչ լսում էր:

Նա վաղուց հոգնել էր տան ճնշող լռությունից, ու պապը դա հասկացավ, նստեց կողքը ու սկսեց երգել, երեխան ձայնակցեց, հետո գլխում մի միտք ծնվեց. կայտառացավ, հագավ վերարկուն ու մեն մենակ վազեց դեպի բլուրը: Մտքով անցել էր, որ եղբոր համար անիվները քիչ են, ավելի շատ պիտի հավաքի: Սահակը նայում էր պատուհանից, թե ինչպես էր թոռը բլրի գագաթը հանում անիվները ու գլորում վար: Նրան արդեն զանգել էին` ավագ թոռը տուն չէր գալու, հավանաբար վաղը կբերեն: Ինքը հազիվ էր ոտքի վրա մնում, ասես դարբինները սրտին էր խփում, բայց նա անդադար մտածում էր, թե որքան պիտի էս երեխեքը պատմության մաշված անիվը ժայռն ի վեր գլորեն:

Մի օր մենք իսկապես կկարողանանք քաղաքակիրթ ու խելամիտ հասարակություն ունենալ։ Օրերից մի օր մենք փայլուն հաղթանակներ կունենանք բոլոր ոլորտներում։ Այդ օրն անկասկած կգա, եթե մենք մի օր սովորենք գնահատել նրանց, ովքեր իրենց ողջ կյանքը նվիրում են սերունդներ դաստիարակելու գործին։ Մենք լավ մասնագետներ ու լավ մարդիկ կլինենք, եթե գիտակցենք, որ աշխարհում ամենապահանջվածն ու ամենակարևորը հենց ուսուցչի մասնագիտությունն է։ Եթե մենք սովորենք հարգել ուսուցիչներին և նրանց ծախսած էներգիան ու տարիները, մենք հզոր ու անպարտելի ազգ կդառնանք։

Բայց նախքան կգա այդ օրը, մենք այժմ ստիպված ենք ապրել մի հասարակության մեջ, որտեղ ապագա մանկավարժներին ծաղրում են, փորձում կոտրել, պնդում են, որ ուրիշ մասնագիտություն պիտի ընտրի կամ ընտրեր. սովորական դասատու է դառնալու, ամսական հիսուն հազարի հույսով պիտի գոյատևի, թող գնա, ծրագրավորող կամ դիվանագետ դառնա։ Նորաձև մասնագիտություններ են, ասում են։ Վերջերս իմացանք նաև, որ յոթանասունհինգ հազար դրամ աշխատավարձ ստացողները նորմալ կրթություն չեն ստացել։ Սա ասվում է այն դեպքում, երբ մեր ուսուցիչներից շատերը հենց այդքան են վարձատրվում։ Հեգնա՞նք, վիրավորա՞նք, ինչպե՞ս անվանենք այս երևույթը։

Ես, իհարկե, չեմ ցանկանում արժեզրկել ոչ մի մասնագիտություն, բայց չեմ կարող նաև թույլ տալ, որ նսեմացնեն ուսուցչի դերն ու կատարած աշխատանքը։

Ազգին փրկողները իրենց մասնագիտությանն ու առաքելությանը նվիրված ուսուցիչներն են։ Իմ բախտը բերել է, և ես ունեցել եմ նման ուսուցիչներ, բայց պետք է նաև ընդգծել, որ ոչ բոլորի բախտն է բերում։ Շփում ունենալով Հայաստանի տարբեր մարզերում ուսում ստացած մարդկանց հետ՝ հասկացել եմ, որ կան նաև ուսուցիչներ, ովքեր հենց իրենք են իջեցնում ուսուցչի վեհագույն կերպարի կարևորությունը։ Պարզվում է, որ գյուղերից մեկում վեցից ութերորդ դասարանի աշակերտները չգիտեն նույնիսկ այբուբենը։ Ցավալի է, չէ՞։ Իհարկե, դուք կարող եք ասել, որ պատճառը հավանաբար այն է, որ այդ երեխաները չեն սովորում կամ սովորել չեն կարողանում։ Այդ դեպքում ինչպե՞ս են նրանք կարողացել այբուբենը սովորել յոթօրյա ճամբարում։ Հարց է առաջանում. կան չսովորող երեխանե՞ր, չհասկացված, չբացատրված դա՞ս, թե՞ անուշադիր ուսուցիչ։ Ես ընդունում եմ, որ դպրոցում տրվող գիտելիքների ողջ պաշարը բոլորի համար հասանելի չէ։ Այստեղ կարևոր է նաև մտավոր ունակությունների, հիշողության գործոնը։ Բայց նորմալ, առողջական խնդիրներ չունեցող երեխաների՝ հայերեն տառերը գրել չիմանալը ինչպե՞ս արդարացնենք։

Թող նրանք խորապես չիմանան բոլոր առարկաները, բայց գոնե տարրական գիտելիքների պետք է տիրապետեն, չէ՞։

Ցավոք, մենք ունենք նման ուսուցիչներ, որոնց գերագույն նպատակը տանը նստած չմնալն է։ Ի՞նչ կարևոր է՝ երեխաներին ինչ-որ տալիք ունի ինքը, թե ոչ։ Այո՛, կան նաև այսպիսի ուսուցիչներ։

Բայց կան նաև ուսուցիչներ, ովքեր իրենց գոյությամբ աշխարհն ավելի լավն են դարձնում, ավելի բարի ու գեղեցիկ։ Ինքնատիպ ուսուցիչներ են, ովքեր և՛  գիտելիքներով են փայլում, և՛ իրենց մարդ տեսակով։ Մեզ հենց նրանց նման ուսուցիչներ են պետք։ Եվ մենք կունենանք, էլի կունենանք այդպիսի ուսուցիչներ։ Ուսուցիչների նոր սերունդ է գալու, որոնք դուրս են գալու բոլոր ստանդարտներից և ապացուցելու, որ չկա ավելի պատվաբեր աշխատանք, քան մանկավարժինը։

Ի վերջո այն, որ աշակերտները դասը չեն լսում, դա միայն աշակերտի մեղավորությունը չէ։ Անհրաժեշտ է հասկանալ, որ երեխաները ռոբոտներ չեն, ովքեր զուրկ են մտքերից ու հույզերից։ Երեխաներն էլ ունեն իրենց խնդիրներն ու կարիք՝ խելամիտ խորհուրդների ու հասկացված լինելու։ Կարևոր է լինել ոչ միայն առարկայի, այլև կյանքի ուսուցիչ։ Ուսուցիչ, ով կկարողանա հասկանալ աշակերտի հոգեբանությունն ու անհրաժեշտության դեպքում կփակի մատյանն ու կխոսի աշակերտի սրտից։ Այդ բաց թողնված դասը հետո էլ կարող ենք լրացնել, բայց երեխայի թույլ տված սխալները գուցե և անդառնալի լինեն։

Մեզ պետք են աշակերտներին և իրենց մասնագիտությունն իսկապես սիրող, աշակերտների մեջ տարբերություն չդնող և մտքեր չսահմանափակող ուսուցիչներ։ Եվ ես հույս ունեմ, որ մեր այդպիսի ուսուցիչների քանակը օրեցօր մեծանալու է։

Վճռորոշ քայլ է ուսուցիչ դառնալու որոշում կայացնելը։ Չգիտեմ՝ ապագան ինձ որ կողմ կտանի, բայց եթե ես ուսուցիչ լինեմ, ապա պիտի գիտակցեմ, որ ես ունեմ հնարավորություն՝ գիտակից ու հայրենասեր սերունդ դաստիարակելու, հայոց լեզվի և գրականության հանդեպ սեր ու հոգատարություն սերմանելու։ Եվ այդ հնարավորությունը սխալ օգտագործելու դեպքում ես՝ որպես մասնագետ, կհավասարվեմ զրոյի։ Ես երբեք ուսուցիչ չեմ դառնա, եթե վստահ չլինեմ, որ մտնելու եմ դասարան` որպես սիրված, երեխաներին հասկացող, իր կոչմանն ու առաքելությանը լիարժեք նվիրված ուսուցիչ։

Իմ առջև կան լավ ուսուցիչների օրինակներ, և ես կփորձվեմ նմանվել նրանց, եթե ուսուցիչ դառնալու պատվին արժանանամ…