#ՃամբարՏԻՄ

Ամեն բան սկսվեց հուլիսի 7-ին, երբ Գավառի քաղաքացիական երիտասարդական կենտրոնի 4 ակտիվ շահառուներով մեկնեցինք Շիրակի մարզ՝ ժուռնալիստների «Ասպարեզ» ակումբի կողմից կազմակերպված հնգօրյա ուսումնական վրանային ճամբարին մասնակցելու։ Երկար ու հոգնեցուցիչ զառիթափ ճանապարհներ անցնելուց հետո կեսօրն անց կայանեցինք Մարմաշեն վանքային համալիրի մոտակա տարածքում։ Վանքից աջ հրաշագեղ տեսարան էր բացվում դեպի Ախուրյան գետը, որը օրվա տարբեր ժամերին հիացնում էր ճամբարականներին իր անկանխատեսելի գունային փոփոխություններով։

Առաջին օրն ամպամած էր, ու մեր կանխատեսումների համաձայն՝ շուտով անձրևելու էր։ Ներկա-բացակա, մի քանի նախապատրաստական աշխատանքներ, ու սկսվեց հորդ անձրևը։ Բոլորս շտապեցինք մեծ վրան, որտեղ սովորաբար ճաշում էինք և դասընթացներն էին անցկացվում։ Փոքր վրաններն արդեն խփված էին, չնայած անհրաժեշտություն առաջացավ մի քանիսն էլ ավելացնել։ Մինչ կզրուցեինք միմյանց հետ, կընթրեինք, անձրևը դադարեց, մենք էլ նախ ծանոթացանք տեղանքին, ապա սկսեցինք վրանների «խփման» աշխատանքները։ Դեռ նոր էինք սկսել գործը, երբ էլի անձրև սկսվեց… Առաջին օրը թրջվեցինք, նույնիսկ գիշերը՝ խարույկի շուրջ նստած, ինքնաեռից տաք թեյ խմեցինք ու համտեսեցինք կրակի վրա եփված կարտոֆիլը, որին, պարզվեց, որոշ վայրերում պլեճ են կոչում, այլ վայրերում՝ ծիպուլ։ Մի խոսքով, միջավայրն ու մարդիկ այնքան ջերմ էին, որ ցուրտը մեզ չէր վախեցնում։FB_IMG_1531948190241
Երկրորդ օրն արթնացանք վաղ առավոտյան (այդպես էր նաև մյուս օրերին), նախաճաշից հետո սկսվեցին դասընթացները։ Եղանակը դեռ շարունակում էր իր չարաճճիությունները ու վախեցնում մեզ կարճատև անձրևներով։ Դասընթացների հիմնական թեման տեղական ինքնակառավարման մարմինների աշխատանքի վերահսկումն էր և թափանցիկության ապահովումը։ Սեմինարներից հետո ճամբարականները պարտավորվում էին կիսվել իրենց ստացած գիտելիքներով ֆեյսբուքում՝ #ՃամբարՏԻՄ հեշթեգով։ Ի դեպ, վրանային ճամբարում էլեկտրականությունն ապահովում էր Խաչիկը, որը, չնայած լուսանկարիչ էր, բայց ճամբարի ընթացքում «լույսի մարդ» պատվանունն էր ստացել։ Ծանրաբեռնված գրաֆիկով դասերից ազատվում էինք միայն երեկոյան մոտ, իսկ այդ ժամանակ խմբային խաղերով, զբոսանքով, երգով ու ասմունքով լցնում էինք մնացած ազատ ժամանակը։
Երրորդ օրն արդեն կիզիչ արև էր՝ անհամատեղելի նախորդ օրվա անձրևոտ եղանակի հետ։ Դասընթացները շուտով սկսվեցին ու բավականին արագ անցան, քանի որ մեկ օրվա ընթացքում 4 խոսնակ ելույթ ունեցան, ու մոտեցումները տարբեր էին։ Անտանելի շոգի պատճառով նոր տեղեկություններ ստացանք բաց երկնքի տակ, ծառերի շվաքում։ Երեկոյան խմբով այցելեցինք Մարմաշենի վանք, լուսանկարվեցինք, ապա խաղեր կազմակերպեցինք ու զրուցելով միմյանց հետ՝ շատերս ընդհանուր բաներ գտանք։FB_IMG_1531948217242
Չորրորդ օրն ինձ համար սկսվեց յուրահատուկ տրամադրությամբ, որովհետև վրանում արևի շողերից արթնացա ավելի շուտ, քան ինձ կարթնացներ զարթուցիչս։ Դա չլսված բան է ինձ նման քնկոտի համար։ Ընկերներիս առավոտյան ծիծաղկոտ զրույցներից պարզվեց, որ երեկ գիշեր իմ քնկոտության պատճառով ինչ-որ արկածներ եմ բաց թողել։
Գիշերը հանկարծ աղջիկները վրանից գոռում են, թե՝ ա՜րջը, ա՜րջը։ Բոլորը խուճապահար հավաքվում են ու հայտնաբերում «արջին»։ Ահա թե ինչ էր պատահել. Նարեկը (որին նաև Ստյոպ էին ասում), գիշերը որոշում է քնապարկը վերցնել ու վրանից տեղափոխվել բաց երկնքի տակ գիշերելու՝ առանց որևէ մեկին զգուշացնելու։ Աղջիկները լսելով վերջինիս խռմփոցը, նմանեցնում են արջի մրթմրթոցի ու սկսում են աղմկել։

Չորրորդ օրը սեմինարն ամբողջությամբ նվիրված էր ՏԻՄ համակարգում տեղեկատվության ազատությանը։
Հաջորդ օրը լուսացավ սպասվածից շուտ, քնաթաթախ բացեցի վրանիս դռնակը և դուրս նայեցի։ «Ի՜նչ հրաշալի է վրանում ապրելը։ Դժվար է գետնին քնելը, բայց որքա՜ն զարմանալի զգացողություն է աչքերդ բացելուն պես բնություն տեսնել, արթնանալ ծղրիդների ձայներից ու քնել ծառերի սոսափի տակ»։ Մեր ճամբարում կարելի էր հանդիպել ամենաանհավանական երևույթների, օրինակ՝ տղաներից մեկի գլխում փայլատակած մտքի հետևանքով վոլեյբոլի մեր պարանը վերածվեց կախաղանի, իսկ հինգերորդ օրվա գիշերը խնջույքից, պարերից ու երգերից հետո մինչև ժամը 3-ը անցկացրինք աստղազարդ երկնքի տակ՝ հոգեբանական թեստեր, զրույցներ ու խորհրդատվություններ անցնելով խմբի հոգեբան Նվարդինեի հետ։ Վեցերորդ օրվա առավոտյան յուրաքանչյուր մարզի ներկայացուցիչները ներկայացրին իրենց մոնիթորինգի ծրագրերը, վրանները հանձնեցին հաջորդ ճամբարականներին ու մեկնեցին տուն։
Ճամբարից մեզ մնացին նոր գիտելիքներ, հետաքրքիր գաղափարներ, անմոռաց հիշողություններ ու ամենակարևորը՝ նոր ընկերներ:

tatev tamrazyan erevan

17 տարեկան աշխարհը

Երկինքը, արևը, փողոցը, մեր բակի պապիկը, մետրոն, դպրոցը, մայրիկն ու աշխարհը տասնյոթ տարեկան են:

Աչքս բացելու օրից մեր փողոցն եմ տեսել ու պատերին սպիտակով` մեր բակի երեխաների անունները: Հետո ծառերն եմ տեսել, որոնց վրա սպիտակով թվեր են գրված: Հետո երկինքն եմ տեսել` սպիտակով ներկված ամպերով: Հետո փողոցները` սպիտակ գծերով: Տասնյոթ տարվա, հավատարիմ ամենօրյաները նրանք են, նրանք բոլորրը` սպիտակով ներկված:

Մի քանի օրեկան տասնյոթ տարեկանի կյանքը շատ հետաքրքիր է: Ինձ հարցրին.

-Տաթև, քանի՞ տարեկան դարձար

-17

-Երանի քեզ

Մտածեցի` իրոք, երանի, տասնյոթերորդ գարունը չապրած, արդեն գիտես, պատկերացնում ես` ինչ ես սիրում կամ գուցե ում, ինչը կբարկացնի, և ում կլսես, թեկուզ հազար անգամ, թեկուզ նույն պատմությունը, թեկուզ գիտես վերջաբանը:

Տասնյոթ տարեկանում դու գիտես, որ սիրելի ցայտաղբյուրդ` ցածրահասակը, էլ ջուր չի նվիրելու:

Տասնյոթում դու հստակ գիտես` սիրելի գրողդ Բակունցն է, երազանքիդ վայրն էլ իր նկարագրած գյուղը: Երազանքի, որովհետև այդպես միայն իր աշխարհում է լինում, իսկ քեզ մեկ-մեկ հյուր է կանչում, երբ գիրքը ձեռքդ ես վերցնում:

Տասնյոթում դու հասկանում ես, որ սիրում ես ավտոբուսում` «Կանգնեք, նստող կա» ասողներին:

Տասնյոթում ցավով գիտակցում ես, որ տունդ փոքր է անտուն շներին պահելու համար:

Տասնյոթում հաշտվում ես, որ հիվանդանոցների բակերում կանգնելով, ոչ մի երեխայի չես օգնելու:

Տասնյոթերորդ տարում հենց իմացար` ինչ ես դառնալու, ամբողջ կյանքում ինչով ես զբաղվելու ու հենց տասնյոթերորդում իմացար, զգացիր, որ սպիտակից գեղեցիկ գույն դժվար էլ գտնես:

Տասնյոթ տարեկանում ես դեռ չեմ հասկանում` ինչու աշխարհը լցնել փուչիկներով, կենդանիներով, գույներով` բացառելով մարդկանց: Մի՞թե չի կարելի մարդկանց բնավորության գծերի ամենաանու՜շ համադրությունը ստեղծել:

Տասնյոթում դու սիրում ես ելույթը ձախողած դերասանին, ու ինչքան էլ գրկես, գիտակցում ես անզորությունդ` նրան սփոփելու:

Տասնյոթում մեկ է, չես հասկանում երկնքի կատարյալ լինելու գաղտնիքը, անվերջ նայել տալու բանալին, նրանով հավերժ զմայլվելու քմահաճույքը, բայց դա հրաշալի է. աշխարհում կա մի բան, որը կատարյալ է, անծայրածիր, անհատակ, ու որին արժի նմանվել: Կա:

Դու կարդացել ես գրքերի կես տոկոսը, եթե նույնիսկ ընթերցասեր ես քեզ համարում: Չէ՞ որ դու տասնյոթ ես ընդամենը:

Տասնյոթում դու սիրում ես քո տասնյոթ տարի ճանաչած մայրիկին, տունը, փողոցը, երկինքն ու բակի այն պապիկին, որ երբեք չի խոսում, որովհետև բառերը վշտի մեջ են քնել, բայց ամեն անգամ, երբ թոռնիկը կվազի, նա կարթնացնի բառերն ու կգոռա.

- Զգու˜յշ:

Ինձ թվում է երկինքը, ծառերը, մայրիկն ու բակի պապիկը հավերժ են եղել ու իրենց կյանքի 17 տարին ինձ են նվիրել` իրենց ճանաչելու: Բայց ագահության ինչպիսի դրսևորում, ես դեռ այսպիսի մի քանի տասնյոթեր եմ խլելու իրենց կյանքից, իրենց հավերժ կյանքից, իրենք միշտ ներկա պիտի լինեն:

Տասնյոթում ուզում ես այնպես ապրել, որ հախվերդյանական ջրափոսի մեջ երգեր որոնողներից լինես, ու նրա երանին քոնը լինի հիսունից առաջ ապրելու համար:

Տասնյոթ տարեկանում հավատում ես, որ ցայտաղբյուրը` փոքրիկը, ջուր կնվիրի։

Սյունյաց օլիմպիականներ, հաղթական Արցախ

Մայիսի 31

Սյունիքի մարզպետարանը լի էր օլիմպիականներով: Տեղի էր ունենում դիպլոմների հանձնման պատվավոր արարողությունը: Բոլորը ուրախ էին և յուրաքանչյուրը սրտի թրթիռով սպասում էր, թե երբ կհնչի իր անունը: Ուրախությունը կրկնապատկվեց, երբ հանդիպման ավարտին հայտարարեցին. «Սիրելի՛ օլիմպիականներ, հուլիս ամսին տեղի կունենա երկօրյա այց դեպի Արցախ»:

Հուլիսի 12

Զբոսնում էի չքնաղ դրախտավայր Կապանում, երբ հեռախոսիս զանգ եկավ: Զանգը մարզպետարանից էր: Հայտնեցին, որ դեպի Արցախ այցը տեղի կունենա հուլիսի 17-18-ին: Շատ ուրախացա և հաջորդ օրը հայտնեցի, որ անպայման ներկա կլինեմ:

Հուլիսի 17

Առավոտյան ժամը վեցն էր: Այս անգամ մարզպետարանի բակն էր լի օլիմպիականներով:
Ճանապարհ ընկանք: Մեր առաջին հանգրվանը եղավ Գորիսի Խնձորեսկ գյուղը: Խնձորեսկ` քարանձավային դղյակ և ճոճվող կամուրջ: Բոլորս անցանք ծայրեծայր ձգվող կամրջի վրայով, որից բացվում է հիանալի տեսարան դեպի ձորը, որտեղ գտնվում է ուշադրության արժանի ևս մի վայր` Սբ. Թադևոս եկեղեցին, որի բակում թաղված է Մխիթար Սպարապետը:
Ճանապարհը շարունակեցինք: Հասանք Ստեփանակերտ, հանգստացանք, ճաշեցինք և ուղևորվեցինք դեպի դարեր շարունակ կարևորագույն կրոնական կենտրոն եղած Գանձասար: Գանձասարի Մայր տաճարը կառուցվել է XIII դարում Հասան-Ջալալ իշխանի կողմից: Տպավորությունները Գանձասարի վանական համալիրից հրաշալի էին:

Հուլիսի 18

Հարուստ տեղեկություններով լի օր: Շրջեցինք Ստեփանակերտի պատկերասրահում, հիացանք Արցախի նկարիչների ստեղծագործություններով, եղանք Արցախի պետական պատմաերկրագիտական թանգարանում, ինչպես նաև Զոհված ազատամարտիկների թանգարանում: Այնուհետև ուղևորվեցինք Շուշի (Գանձասարից հետո Արցախի երկրորդ կարևորագույն հոգևոր կենտրոն), որտեղ Սուրբ Ամենափրկիչ (Ղազանչեցոց) եկեղեցում մոմավառություն կատարեցինք Սյունիքի մարզպետի հետ: Զրուցեցինք մարզպետի հետ, նա շնորհակալություն հայտնեց մեր աշխատանքների համար (օլիմպիական ցուցանիշներով Սյունիքի մարզը զբաղեցրեց պատվավոր II տեղը մայրաքաղաք Երևանից հետո), իսկ մենք շնորհակալություն հայտնեցինք մարզպետին և մարզպետարանի Կրթության, սպորտի և մշակույթի բաժնի աշխատակիցներին մեզ նման հնարավորություն ընձեռելու համար:
Տուն վերադարձանք լի անջնջելի տպավորություններով և անսահման ուրախությամբ:
Այդպիսի հաղթական ուղևորությունները շարունակվելու են:

Արտենի ջանը

Մի օր ես ծանոթացա Թամարայի հետ, ով վետերան-թղթակից է 17.am-ում։ Մի սիրուն, սովորական օր նրա ֆեյսբուքյան էջում տեսա լուսանկար վերնագրված՝ #Երևան #ջան, և այդպիսի մի քանի նկարներ ևս։ Հետո հասկացա, որ ես շատ եմ ոգևորվել, և ինձ գերում է համայնքի լուսաբանումը՝ թեկուզ բջջային հեռախոսի տեսախցիկով։ Եվ սկսեցի սիրուն բաները տեսնել ու նկարել ու ցույց տալ օգտատերերին, իհարկե, այս գաղափարի հեղինակի կարծիքը իմանալուց հետո (հեղինակային իրավունք եմ պահպանում)։ Արձագանքները ինձ ավելի էին ոգևորում, դե, պատկերացրեք, թե ինչ արձագանքներ էին։ Հաճախ այն, ինչը ես սիրուն էի անվանում, մտերիմներիս կողմից չէր դիտվում որպես սիրուն երևույթ, բայց ես, ինչպես ասում են, «անմահացնում էի» այդ պահերը։ Ահա, դրանք հանձնում եմ ձեզ։

Նկարներ անելը շատ հետաքրքիր է, որովհետև շփվում ես նկարվողի կամ առարկայի հետ, հետո ընտրում ես ամենալավը, տարածում ես ու լցնում քո սեփական օրը դրական լիցքերով։

Որոշ ժամանակ անց սկսվեց մեր հարևան գյուղի՝ #Արագածավանի #ջան-լուսանկարների տարածումը, հետո Կոտայքի մարզի #Լեռնանիստ #ջան-ը։ Եվ հիմա ուզում եմ, որ ընթերցողները սկսեն իրենց #ջաները, իրենց համայնքի թաքնված, սիրուն, եզակի ու տարօրինակ կողմերի բացահայտումը։

Սպասում եմ նոր, թարմ, սիրով արված ջաների շքերթի։

Չորս անմոռաց օր

Երբ դու ապրում ես Ջերմուկում, ու երբ գալիս են ամառային արձակուրդները, ամենահարմար վայրը, ուր կարող ես գնալ, ճամբարն է, իմ դեպքում Ready to access oportunities regional camp 2018-ն էր: Հուլիսի 10-14-ը ես գտնվում էի Սևանում, որտեղ անցկացրի հիանալի ժամանակ, ձեռք բերեցի նոր ընկերներ ու գիտելիքներ: Գիտե՞ք, երևի էդպիսի բովանդակալից ու ինֆորմացիոն չորս օր վերջին անգամ ունեցել էի Հայաստանի պատանի թղթակիցների ցանցի՝ 17.am-ի կազմակերպած մեդիա-ճամբարի ընթացքում: Այնքան շատ են տպավորությունները, որ որոշեցի գրել ճամբարի մասին ու կիսվել դրանցով:

Ամեն ինչ սկսվեց այն ժամանակ, երբ ես նստեցի դեպի Սևան գնացող ճամբարականներով լի միկրոավտոբուսը, որտեղ ինձ միանգամից ընդունեցին այնպես, ինչպես հարազատին կընդունեին: Մենք հենց առաջին վայրկյաններից ցանկանում էինք իմանալ միմյանց մասին ամեն ինչ, դառնալ ընկերներ ու երբեք չբաժանվել: Երբ հասանք ճամբար ու ծանոթացանք մյուս մասնակիցների հետ, մեր ոգևորությունը ավելի մեծացավ: Երբ ամեն ոք իրեն էր ներկայացնում ու իր գործունեությունը իր համայնքում, բոլորս հասկանում էինք, որ հայտնվել ենք ստեղծագործ, խելացի ու էներգիայով լի մարդկանց շրջապատում:

Գիտե՞ք` ամենից շատ նաև տպավորվել է այն պահը, երբ եկել էր ճաշի ժամը, և բոլորս սպասում էինք, ինչպես շատ ճամբարներում է լինում, ոչ համեղ ճաշի, ու հանկարծ միանգամից անակնկալի եկանք այդ համեղ ու հրապուրող ուտելիքից, որին արդեն ճամբարի մյուս օրերի ընթացքում անհամբեր սպասում էինք: Մեր ճամբարի անմնացորդ մաս էին կազմել նաև Պատրիկը ու մեր պահապան շունը` Էտոն:

Պատրիկը Բելգիայից է, ու եկել է հայկական ճամբար որպես կամավոր: Մենք միասին գնացինք Սևան լողալու, հետո նայեցինք Բելգիա-Ֆրանսիա ֆուտբոլային խաղը: Պատրիկը մեզ համար էքսկուրսիա կազմակերպեց դեպի «Կիլիկիա» նավը, որի մասին պատմեց և տեղեկացրեց, որ այն ճանապարհորդել է գրեթե ամբողջ աշխարհով և հիմա սպասում է վերանորոգման, որի հետ կապված խնդիրներ կան:

Դե, իսկ Էտոն մեր բոլորի ուշադրության կենտրոնում էր հենց առաջին վայրկյաններից: Այնպիսի բարի ու նվիրված կենդանի էր, որ նրան սկսեցին սիրել ու շոյել նույնիսկ ճամբարականներիցս նրանք, ովքեր վախենում են շներից: Չմոռանամ պատմել նաև մեր դասընթացավարների` Շուշաննա Աբովյանի, Սոնա Նահապետյանի, Խաչատուր Մարգարյանի և Սոնա Գրիգորյանի մասին, որոնք ոչ միայն մեզ տվեցին գիտելիքներ ամերիկյան համալսարանների, էլ.նամակների, ինքնակենսագրականների ու հարցազրույցների, հրապարակախոսության ու ազատ խոսքի, առաջնորդության ու գենդերային հավասարության ու այլ թեմաների մասին, այլ դարձան մեր լավ ընկերները, տվեցին մեզ դրական լիցքեր ու մոտիվացրին: Մենք նաև ավելի մանրամասն տեղեկացանք Flex ծրագրից, որից հետո մեզնից շատերը ոգևորված ցանկացան դառնալ նրա մի մասը ու փորձել իրենց գիտելիքները ու բախտը:

Հիշում եմ նաև խաղերը, հանգստյան ժամերը, որոնց ժամանակ մենք հաստատ էլի ինչ-որ ծիծաղաշարժ բաներ էինք մտածում ու անում: Իսկ տաղանդի երեկոյի մասին էլ չխոսեմ, ինչքան տաղանդավոր էին իմ հարևանները, մեկը մյուսից ավելի լավը, ու ոչ ոք ոչ մեկին չէր զիջում իր հմտություններով, որոնք ավելի էին կատարելագործվել ճամբարի ընթացքում: Չմոռանամ գրել նաև նամակների մասին, որոնք մենք գրում էինք մեր ընկերներին, իսկ վերջում ընթերցելիս հուզվում ու համոզվում, որ նրանց երբեք չենք մոռանա ու միշտ կապի մեջ կլինենք:

Հիշում եմ վերջին օրը Սևանի ափին: Բոլորս տխուր էինք, բայց բոլորիս դեմքին ժպիտ կար: Սևանն էլ էր ալեկոծվել ու միացել մեզ: Մենք տխուր էինք, որ վերջացան ճամբարի օրերը, բայց հասկանալով, որ դա մեր վերջին հանդիպումը չի կարող լինել, ժպտում էինք և ուրախանում:

Այդ չորս օրերի ընթացքում մենք բացահայտեցինք ու զարմացրինք ինքներս մեզ ու մեր ընկերներին, և իհարկե, այդ ամենի ընթացքում մեր կողքին էին ճամբարի միշտ դրական կազմակերպիչները` Արմինեն, Աննան և Շուշաննան: Ես և ճամբարի մյուս մասնակիցները անչափ շնորհակալ ենք նրանց այդպիսի անմոռանալի օրերի և յուրահատուկ մթնոլորտի համար, որը ստեղծվել էր նրանց շնորհիվ: Իսկ նրանց, ովքեր ընթերցում են այս նյութը, հորդորում եմ, որ եթե ևս մեկ անգամ տեսնեն այս ճամբարին մասնակցելու հայտը, ապա անպայման դիմեն ու հավատան, որ այդ ճամբարային օրերը կփոխեն իրենց ու իրենց կյանքը, ինչպես իմն ու ընկերներինս փոխեցին:

Չուղարկված նամակ

Երբ ես, դու ու մաման հայտնվեցինք կյանքի ցուրտ ոլորաններից մեկում, ես ու դու, բնականաբար, շատ քիչ բան էինք գիտակցում, քան նա։ Ես մեծն էի, մաման աշխատում էր, իսկ դու ժպտում՝ ինչպես միշտ։ Ես անգամ ձվածեղ պատրաստել չգիտեի, ես ընդամենը երկրորդ դասարանցի էի։ Ճիշտ է, մինչև օրս էլ իմ խոհարարական հմտությունները սրտովդ չեն, բայց քեզ էլ եմ հասկանում՝ տառապանքդ փորձ ունի։
Դու մեծացար շատ դանդաղ, բայց հիմա անգամ չեմ էլ հասկանում, թե ինչպես ժամանակը թռիչք գործեց։ Դու համառ էիր, ինքնասածի, ծանր ու մեծ երեխա։ Դու չէիր սիրում, երբ քեզ համբուրում էին, դու չէիր սիրում, երբ քեզ գործի էին դնում։ Դու սիրում էիր ծաղիկներ, ինքդ էլ հոգ էիր տանում մեր փոքրիկ բնակարանի բուսականության մասին, դու սիրում էիր կենդանիներին՝ անչափ։ Բայց դու էլ, մաման էլ ալերգիկ էիք, և ձեր ինքնազգացողությունը վատանում էր, երբ շփվում էիք կենդանիների, բույսերի, փոշու հետ, ինչը բարդացնում էր ձեր կյանքը՝ մանավանդ Ամասիայում ապրելու տարիներին։

Քեզ սիրում էին բոլոր կենդանիները։ Հիշում եմ, երբ մի փոքրիկ շան քոթոթ հետևիցդ ընկել ու եկել էր տատիկենց տուն, իսկ մենք, չցանկանալով, որ պապիկը նրան տանի կորցնի, փակեցինք նրան տատիկի մեծ փայտյա սնդուկի մեջ, որպեսզի պապիկը չգտնի: Շանը պապիկը մի քանի օր անց հայտնաբերել էր համարյա շնչահեղձ ու հազիվ կյանքն էր փրկել, բայց մենք հո դա չէի՞նք ուզում, չէ՞։
Դու մի շաբաթում կարդացիր այն մի քանի հաստափոր հեքիաթների գրքերը, որոնք նվեր էիր ստացել ծննդյանդ օրը։ Մի քանի օրում հավաքեցիր 2000 կտորից բաղկացած խճանկարը, որը մաման էր քեզ նվեր գնել Երևանից։ Դու մեր տարիքի երեխաներից ամենաֆանտաստիկն ես եղել ինձ համար միշտ։

Ես մեծն էի, ես պատասխանատվություն էի կրում երկուսիս համար: Ես հաճախ էի բարկանում քեզ վրա, հաճախ նախատում էի, հետո սկսում խոսել քեզ հետ, որ հասկանանք մեր սխալները։ Մենք ամենափոքր տարիքից քայլում էինք ձեռք-ձեռքի տված, ես փողոցի կողմից՝ դե մեծն էի, քեզ պաշտպանում էի։ Ու նոր եմ հիշում, որ այս վերջին մի քանի տարում դու հրում էիր ինձ, կանգնում փողոցի կողմից: Արդեն դո՛ւ։ Հիմա դու ծառայության ես անցել ՀՀ Զինված Ուժերում և հեռու ես մեզանից, իսկ նպատակդ նորից պաշտպանելն է, բայց այս անգամ ոչ միայն ինձ ՝ այլև մեր բոլոր հայ ընտանիքներին:
Մենք խաղում էինք տանը, այն դարձնելով պատերազմի դաշտ, բայց դա մինչև ժամը 4-ը, մենք դեռ այդ ամենը պետք է հավաքեինք, թե չէ, մաման ժամը 5-ին գար տուն ու տեսներ՝ մենք կպատժվեինք օրենքի ողջ խստությամբ՝ «Իսկ եթե ձեզ վնաս տայի՞ք»։
Ես իսկապես ցավում եմ, որ իմ կոպիտ բնավորության պատճառով, ինչ-որ պահ ստիպեցի քեզ մտածել, թե կարող է քեզ նախանձում եմ, որ քեզ այդքան սիրում են բոլորը։ Բայց ինչպե՞ս կարող էիր դու նման բան մտածել։

Ես ուզում եմ, որ դու լինես աշխարհում ամենաերջանիկ մարդը, ուզում եմ դա սեփական բարօրությունիցս առավել։ Դու իմ մի մասնիկն ես, ես երբեք իմ անունը առանց քոնի չեմ պատկերացրել։ Դու իմ ճանաչած ամենազգայուն և ամենալուրջ, ամենահոգատար և ամենաամուր երեխան ես եղել, ու մինչև օրս էլ այդպիսին ես։ Դու ինձ համար ամենատաղանդավորն ես և ամենախելացին։ Դու ինքնամփոփ էիր, քչախոս և լուրջ։ Կամակոր և եսասեր չէիր որպես տան փոքր: Մենք կիսել ենք ամեն ինչ երեք մասի՝ ինձ, քեզ, մամային: Մենք ծիծաղում էինք, տխրում միասին, միասին որոշում մեր ընտանիքի ֆինանսական ելքն ու մուտքը, պլանավորում ծախսերը: Ես կարոտում եմ մեզ: Հիմա դու հեռու ես 700կմ-ից ավելի։ Հեռավորակարոտախտ՝ ընդամենը։
Չնայած մեր հարազատներն անընդհատ ամեն ինչ անում էին, որ մենք չզգանք մեր թանկ մասնիկի բացակայությունը, բայց այդ ջանքերը երբեք էլ չօգնեցին մեզ, առավել ևս՝ քեզ։ Դու մեծացար անկախ մեր կամքից, փոխվեցիր արտաքնապես, բայց ներքուստ դու այն մաքուր ու համով երեխան կմնաս միշտ։

Դու սիրում ես կյանքը, դու ապրում ես այն ու զարմանում ամեն հրաշքով: Դու գնահատում ես առավոտներդ ու փոքրացած հագուստդ։ Փոքր ժամանակ ասում էիր՝ Հարություն – խայտառակություն։ Բայց թույլ տուր ասեմ՝ Հարություն- հպարտություն, ուրախություն և…

Շուտ հետ արի, լա՞վ։ Ես այս երկու տարում չեմ սովորի սեղան գցել երկուսի համար, միշտ բերում եմ երեք ափսե, երեք բաժակ, երեք պատառաքաղ, դնում երեք աթոռ: Առանց քեզ մեր սիրելի ուտելիքները այդքան համեղ չեն, առանց քեզ տատիկենց տան ճանապարհը երկար է, առանց քեզ ստիպված ես եմ փոխոոմ մեր ջահերի լամպերը:

Լավ դե, գնամ: Իմացիր, արդեն լիքը կարոտել եմ, ամուր գրկում եմ և ուզում եմ այդտեղ շատ չփռշտաս, թե չէ թույլ տեղդ կիմանան:

mariam barseghyan1

Ուզում եմ հասկանալ. ո՞ր պահից եկեղեցին և պետությունը դարձան իրարից անջատ…

Գիտե՞ք` ես միշտ կարծել եմ, որ հայ ժողովրդի համար եկեղեցին ամենակարևոր հենասյունն է: Եվ արդարև, ավելի կարևոր, քան ղեկավարությունը: Ես սովորել եմ, որ եկեղեցին հայ ազգի դիմագիծն ու ամենաազդեցիկ հավաքական ուժն է: Ես ցավ եմ ապրում այն մտքից, որ այժմ իմ հայրենակիցներից որոշները լիարժեք չեն հասկանում հայ եկեղեցու դերը: Ինչքան էլ հիմա թերի ենք համարում մեր կրթական համակարգը, վստահ եմ, որ այդ նույն կրթական համակարգում մենք սովորել ենք և գիտենք, որ պետությունը կործանելու համար միշտ սկսել են եկեղեցուց: Եկեղեցին է պետության հենասյունը, և եկեղեցու կործանումը բերում է պետության և ազգի կործանմանը: Սա այն միտքն է, որը միշտ պնդել են, բայց ավաղ, այդ ճշմարտությունը դժվար կլինի հերքելը:

Մտածե՞լ եք արդյոք, թե այժմ հայ եկեղեցու դեմ շարժումը իրականացնողների քանի տոկոսն է պատկանում ամենատարբեր աղանդների: Չեմ ուզում եզրակացություններ անել, բայց կարծում եմ, որ Առաքելական եկեղեցու իսկական հետևորդը երբևէ դեմ չէր գնա հոգևոր առաջնորդին, անգամ եթե նրա աշխատանքը իրեն չի գոհացնում: Չեմ ուզում հերքել եկեղեցու որոշ թերացումները, հատկապես` աղանդավորական կառույցների տարածման խնդիրը: Եկեղեցին չպետք է թույլ տար, որ աղանդները այսքան տարածում գտնեին մեր երկրում: Բայց այս խնդիրը ո՛չ միայն եկեղեցու, այլև պետության և հենց մեր՝ ժողովրդիս թերացումն է: Եկեղեցու խնդիրները միայն եկեղեցունը չպետք է լինեն, և հակառակը՝ եկեղեցին պետք է կիսի պետության խնդիրները: Անկախ սեփական հավատքից և եկեղեցու նկատմամբ վերաբերմունքից` կարծում եմ` եկեղեցու համար այս ծանր պահին ղեկավարությունը պետք է կանգնի եկեղեցու կողքին:

Ուզում եմ հասկանալ` ո՞ւր են մեր եկեղեցու հավատացյալները, ինչո՞ւ հիմա ի պաշտպանություն եկեղեցու ոտքի չեն կանգնում, ինչո՞ւ չեն պաշտպանում եկեղեցու իրավունքները: Ի՞նչ է նշանակում՝ հոգևոր առաջնորդը պետք է հրաժարական տա, կներեք, բայց իմ ուղեղին դա հասու չէ, և առավել ևս, չեմ կարող ընկալել այն միտքը, որ եկեղեցին և պետությունը անջատ են: Նոր Հայաստանի մասին պատկերացումներս այսպիսին չէին: Գուցե այս միտքը միայն ի՞նձ չէ հասու, հնարավոր է` ես է, որ ճիշտ չեմ ընկալում եկեղեցի-իշխանություն կապի կարևորությունը: Բայց, այնուամենայնիվ, ուզում եմ հավատարիմ մնալ իմ դիրքորոշմանը, այն է` մենք երբեք չենք կարող ունենալ հզոր և առաջադեմ երկիր, եթե եկեղեցին ու իշխանությունը միասնական չլինեն:

Առհասարակ, անհավատ լինելուս փաստի մասին չեմ ասում, բայց հիմա ուզում եմ ասել, որ ոչ մի կրոնական պատկանելություն չունենալով էլ, այսօր եկեղեցու կողքին եմ և պատրաստ եմ պայքարել հայ եկեղեցու համար, և երբևէ ոչ մի ցույցի մասնակցած չլինելով` այսօր խոստանում եմ` եթե ի պաշտպանություն եկեղեցու ցույց լինի, առաջինը ես փողոց դուրս կգամ:

Հետևությունները ձեզ կթողնեմ, դե ինչպես ասում են` խաղաղություն բոլորիդ…

gohar hakobyan (ararat)

Նամակ հրեշտակիս

Բարև, հրեշտակս… Երբեք չեմ մտածել քեզ գրելու մասին, չեմ մտածել, որովհետև ոչ մի անգամ չեմ ցանկացել քեզ պատմել իմ մասին: Գիտեմ, որ ինձ ավելի լավ ես ճանաչում, քան ես ինքս:

Ես գիտեմ, որ հետս ես ամեն պահի, ամեն րոպե ու ամեն տեղ: Հիմա էլ, երբ որոշել եմ քեզ գրել, դու ես ինձ օգնում, մտքեր տալիս, հետևում շարադրանքիս:

Երևի շոյում ես գլուխս, հա, ես զգում եմ քո նուրբ քնքշանքը: Պապ, հրեշտա՛կս, աղջիկդ մեծանում է, բայց ես նույն քո էն պուճուրն եմ, որ վախենում էր սարդերից ու ամեն անգամ տեսնելիս շալակդ էր թռչում:

Պապ, դու հիմա էլ ամեն ինչում կաս, դու ուղղակի ամեն ինչ ես:

Ինձ դրսում ծանոթներդ ու ընկերներդ քո նմանությունն են տալիս: Չկա ավելի լավ զգացում քան այն, որ նման եմ քեզ:

Երջանկություն է քեզ ունենալը: Նկատեցի՞ր` ես չեմ դադարել քո մասին ներկայով խոսելը: Գիտես, պապ, հրեշտակները չեն մահանում: Ուղղակի գալիս է ժամանակ, երբ մենք ուղղակի ֆիզիկապես անորոշ ժամանակով հեռանում ենք իրարից: Մեր մտքերը, հույզերը, հույսերն ու հիշողություններն անվերջ են:

Մենք իրար տված խոստում ունենք` երբեք չհանձնվել, ինչ էլ որ լինի: Հա, գիտես, պապ, ես քեզ տված բոլոր խոստումներս կատարում եմ հերթով:

Դպրոցում շատ էին ասում, որ ափսոս, քեզ մի քիչ չեմ քաշել մաթեմատիկական խնդիրներ լուծելիս: Դպրոցս փոխել եմ, պապ, էլ չեն ասում…

Հա, ամեն ինչ լավ է դպրոցում, ընկերներ ունեմ լավ: Ինձ ոչ մեկը չի նեղացնում, պապ, բայց ես մեկ-մեկ նեղացնում եմ չհասկանալով, ներում ես, չէ՞…

Գիտե՞ս, ես հիշում եմ մեր սիրած բոլոր մուլտերի անունները, մեր ամենասիրած շոկոլադը: Բայց գիտես, էլ չկա դրանից, երևի նեղացել է մեզանից: Վաղուց միասին չենք գնացել իր հետևից ու մեր տուն բերել:

Պա՜պ, Արմենն ու Վարդանն ամուսնացել են, բալիկներ ունեն: Հոպարը տղային քո անունն է տվել, քեզ նման է շատ, պապ, համ տեսքով, համ էլ բնավորությամբ:

Պա՛պ, ես քո կարիքը շատ եմ զգում: Գիտեմ` մենք իրար շատ ենք սիրում: Ժպտում ենք իրար` ամեն անգամ երկնքին նայելիս: Պա՛պ, մեր սերն ու կապվածությունը հավերժ է…

sona mkhitaryan

Սիրելու արվեստը կամ սերը արվեստ է

Ուզում եմ խոսել մի գրքի մասին, որն ինձ իսկապես շատ բան սովորեցրեց: Խոսքը հոգեբան Էրիխ Ֆրոմի «Սիրելու արվեստը» գրքի մասին է: Հաճախ, երբ շրջապատում սիրո և սիրելու մասին խոսակցություն է սկսվում, չգիտես` ինչու, բոլորի մտքին առաջինը գալիս է սեր հակառակ սեռի նկատմամբ: Բայց չէ՞ որ սեր մենք տածում ենք նաև մեր ծնողի, մեր եղբոր, մեր դրացու հանդեպ: Գիրքը կարդալուց հետո հասկացա, որ իրոք, սիրելը արվեստ է:

Որևէ արվեստ սովորելիս, օրինակ` նկարչություն, մենք առաջինը փորձում ենք սովորել, թե ինչպես կտավը ձգել, ինչպես գույները խառնել, նույնիսկ սովորում ենք, թե որտեղից ներկերը գնել, որ մատչելի լինի, սովորում ենք ստվերների կարևորության մասին: Սիրելու ժամանակ դա նույնն է. մենք հաճախ սիրում ենք միայն այն ժամանակ, երբ մեզ են սիրում, հաճախ ուրախանալու փոխարեն ուրիշի երջանկությամբ, նախանձով ենք լցվում, հաճախ ընկածի կողքով անտարբեր անցնում ենք, որովհետև նա լավ տեսք չունի, գետնին նստած է, կեղտոտ է, և հնարավոր է` բակտերիաները մեզ կծեն: Հավատացեք, ես երբեք մուրացկանների գումար չեմ տվել, իհարկե, կան բացառություններ (եթե տեսնում եմ, որ տեղաշարժվելու խնդիր ունի՝ տալիս եմ, իսկ երբ հակառակն է, այսինքն՝ աշխատունակ է, բայց ընտրել է հեշտ ճանապարհը, չեմ տալիս), բայց գիրքը շատ բան փոխեց: Ես արդեն երեք անգամ գումար հավաքող, տեղաշարժվելու որևէ խնդիր չունեցող մուրացկանի առանց մեկ վայրկյան անգամ մտածելու գումար եմ տվել:

Գիրքը հոգեբանական վերլուծություններով լեցուն է, որն ավելի է իմաստ հաղորդում բովանդակությանը: Կային տողեր, որ երկու և ավելի անգամ եմ կարդացել, որպեսզի իմաստը ճիշտ հասկանամ:

Խակ սերն ասում է` ես քեզ սիրում եմ, որովհետև քո կարիքն ունեմ, հասուն սերն ասում է` ես քո կարիքն ունեմ, որովհետև սիրում եմ քեզ: Այս տողերը գրքում ներառված էր այն բաժնում, որտեղ ներկայացված է սիրահարվածության մասին նյութ (սիրո բնույթը դա էր), բայց ես պետք է այս տողերը նաև վերագրեմ թե՛ ծնողական սիրուն, թե՛ եղբայրական, թե՛ դրացիական: Ես իմ ծնողին չեմ սիրում այն բանի համար, որ նրա կարիքն ունեմ, այլ ես նրա կարիքն ունեմ, որովհետև սիրում եմ նրան, և նույնը եղբոր, քրոջ, հարազատի, հարևանի, ընկերուհու և այլոց նկատմամբ:

Երբ մեզանից օգնություն են խնդրում մարդիկ, վերցնենք ամենապարզ օրինակներից ինձ համար. ընկերուհիս հանդիսության է պատրաստվում, և նրան համապատասխան զգեստ է պետք: Նա բնականաբար կդիմի ինձ, ես կամ կմերժեմ նրան, կամ կխաբեմ, կամ ճիշտը կասեմ` գիտես, ես իմ հագուստը չեմ սիրում տալ այլ մարդկանց, կամ էլ մեծ սիրով կտամ, ժպիտով էլ պայման կդնեմ` ինչպես տվել եմ, այնպես հետ ստանամ: Եթե նա ինձ է դիմել, ուրեմն վստահ է եղել, որ կարող եմ օգնել, որ ես այն մարդն եմ, որ իրեն այդ հարցում կաջակցեմ, իսկ եթե մերժեմ, հուսախաբ կանեմ մի մարդու, ով ինձ իր ընկերուհին է համարում: Դա էլ է սիրել նշանակում, դա էլ է արվեստ, մենք պետք է դետալ առ դետալ սովորենք օգնել այն մարդկանց, ովքեր մեզ են դիմել, իսկ եթե ձեզ չեն դիմել օգնության խնդրանքով, բայց ակնհայտ է, որ օգնության կարիք կա, մի առաջարկեք ձեր օգնությունը, քանի դեռ նա ձեզ չի դիմել: Սա էլ ընդունեք որպես հորդոր-խնդրանք ապագա հոգեբանից:

marine israyelyan

Երջանկության ճանապարհը

-Կա՜ր, դու երջանի՞կ ես,- երևանյան մի խաղաղ երեկո պատուհանից թափանցող զովի ներքո հնչում է անիմաստ թվացող այս հարցը, երբ քրոջս հետ վայելում ենք ազատ օրվա ջերմ գիտակցությունը՝ մի գավաթ սուրճի ընկերակցությամբ:

-Երջանի՞կ… (մտածում է) դե՜, գիտես… Երջանիկ չլինելու պատճառ չունեմ:

-Չէ՛, դա ուրիշ է, դու երջանի՞կ ես,- Փոքրիկ Իշխանի անկոտրում համառությամբ նորից հարցնում եմ և նույնքան համառությամբ ստանում պատասխանը՝ ուղղակի երջանիկ չլինելու պատճառ չունեմ (և այսպես մի քանի անգամ):

-Իսկ գիտե՞ս՝ ես երջանիկ եմ, ո՛չ թե որովհետև երջանիկ չլինելու պատճառ չունեմ, այլ հենց երջանիկ եմ և շա՜տ…

-Ասում են՝ երջանիկ պետք է լինել լուռ,-նկատում է քույրս:

-Իսկ ես չե՛մ ուզում լուռ լինել: Ուզում եմ կիսել այն, բաժանել, որ բոլորը վարակվեն երջանկության ճաճանչներով: Էյնշտեյն պապիկն ասում էր՝ կարելի է ապրել և վստահ լինել, որ հրաշքներ չեն կատարվում, և կարելի է ապրել ու հավատալ, որ կյանքն ինքը հրաշք է: Կա՜ր, ես զգում եմ այդ հրաշքը:

Քույրս ինձ է հառում այն ջե՜րմ, ներողամիտ ժպիտներից մեկը, որ մենք նվիրում ենք ժպտացող փոքրիկ երեխաներին կամ անուղղելի երազողներին: Եվ խորհրդավոր խոսակցության տրամաբանական ավարտը լինում է խորհախորհուրդ մի լռություն:

Լռությո՜ւն… Իսկ ինձ չի լքում այդ երջանկության յուրահատուկ զգացումը, հայացքս էլ ավելի հաճախ է երախտագիտությամբ երկինքները չափչփում:

Բայց ինչո՞ւ երջանկությունը հայտնվում է ամենադժվար պահին և զուգահեռվում հոգու փոթորկուն հողմերի, հույզերի բորբ հրաբուխների ժայթքման հետ, և զարմանալի է՝ երջանկությունը սոսկ հաճույքներից ու վայելքներից չի բխում. մեկի քանակական աճը սպառում է մյուսի համը: Ու հիշում եմ արքայազնին, որ աշխարհեաշխարհ երջանիկ մարդու շապիկն էր փնտրում, իսկ նա… Շապիկ չուներ:

Իրականում երջանկությունն ավելի բարդ բաղադրություն ունի, որտեղ տառապանքներն ու դժվարությունները միահյուսվում են, վերելքներն ու անկումները զուգակցվում, բարձրանում է հիասթափության իններորդ ալիքը և հեղվում արցունքների գուռի մեջ, կյանքի զոհասեղանին ժպիտներ են մորթվում և ժխորի մեջ կորչում անմահ կուռքին նվիրաբերվողի աղեկտուր ճիչերը:

Աշխարհի հոշոտող աչքերի դեմ մե՛րկ լինել և կարողանա՛լ պահպանել հաղթողի հպարտ կեցվածքը, մե՜ն-մենակ մարտնչել ծովի խելագար, անիմաստ ալիքների դեմ և մնալ կանգուն՝ նվիրական նպատակն արդարացնող բոլոր միջոցների գործադրմամբ: Մենա՜կ, իսկ ո՞վ էր ասել, թե ոտքերս ծակծկող փոշեպատ ուղիներում ուղեկից պիտի ունենայի: Մենա՜կ, իսկ ո՞վ էր ասել, թե նետվող բազմաթիվ քարերից հովանոցի պես թիկունքս պաշտպանող պիտի ունենայի: Մենա՜կ, և մի՞թե մարդ մենակ չպիտի անցնի սեփական առեղծվածը բացահայտող խավարամած ուղին, որ հետագայում վայելի բարձունքների բերկրանքը, ինչպես հեքիաթների իմաստուն ծերունին է սիրում ասել:

Մարդը երջանիկ է, երբ գտնում է սեփական առեղծվածի բանալին, և ոտքերիս տակ ի՛մ առեղծվածի առաջին աստիճաններն եմ զգում…

Ով արհամարհալից համարձակությամբ ձեռնոց է նետում կյանքին, մտնում է արյունաբույր ճակատամարտի մեջ, բայց կյանքը հարգում է հավասար խաղացողներին:

Նպատակի ուժն է, որ լեռներ է ճեղքում. ես լեռներ չեմ ճեղքի, ես կփոշիացնեմ մարդկանց հոգու ժայռերը ո՛չ թե բիրտ քամիների շուրթին ցանելու, այլ իմ քրտինքով ու արցունքներով ջրելու համար, և հավատում եմ՝ ժայռափոշին մի օր արգասաբեր հող է դառնալու, որի վրա խանդաղատության վարդեր պիտ բուսնեն:

Երբ առավոտը բացվում է մեղմ անձրևի ականջահաճո մեղեդով, իսկ հեռվում մառախլապատ հորիզոնի ճերմակաթույր կտավն է, մշուշում է հոգիս և միտքս լողում Հադեսի ոտքը տանող ճանապարհների գնահատման մեջ. կարծում էի՝ մարդուն սպանում են տաք ու սառը զենքերով, նույնիսկ՝ խոսքերո՜վ, բայց ո՛չ, մարդուն անտարբերությա՛մբ են սպանում, իսկ արևընթաց ճանապարհին նույնիսկ մահը սարսափելի չէ: