Աշխարհում, այսինքն՝ Արցախում, գոյություն ունի մի գյուղ, որտեղ ամեն ինչ բնական է, անգամ մարդը: Իմ հարազատ Խանցք գյուղը երևի ձեզ ծանոթ է դպրոցական գրականության դասագրքերից, այստեղ է ծնվել անվանի բանաստեղծ, մանկագիր Գուրգեն Գաբրիելյանը: Գուցե իմ ստեղծագործական կյանքի, գրչի և թղթի հանդեպ ունեցած սիրո մեղավորը հենց նա է եղել՝ իր յուրատեսակ ստեղծագործություններով:

Խանցք գյուղը գտնվում է Ասկերանի շրջանում: Գյուղի սառնորակ աղբյուրները, պտղատու ծառերը, խելացի և աշխատասեր մարդիկ տարբերվում են մյուսներից: Խանցքը անթերի չէ, ունի բազմաթիվ թերություններ, որոնցով ևս տարբերվում է: Ամենակարևոր խնդիրը բնական գազ չունենալն է: Ո՞վ է տեսել, որ ամռան այս շոգ ու կիզիչ օրերին մարդիկ վառարանը վառեն և կողքին եռալով կանգնեն՝ թե ինչ է, ճաշ են պատրաստում կամ էլ թեյ։ Առանց բնական գազի անհնար է ապրել, բայց այստեղի ժողովուրդը, կարծես թե ուրիշ ճար չունենալով, արդեն հարմարվել է նման տարրական պայմանների բացակայությանը: Երկրորդական, բայց կարևոր խնդիրներից է նաև փողոցներում լուսավորության բացակայությունը։

Հետաքրքիր է, որ քաղաքների երիտասարդությունը, ամեն հարմարություն ունենալով, հեռանում է երկրից, իսկ իմ «պակասավոր» գյուղի երիտասարդներն ապրում են այստեղ, անգամ արտերկրից վերադառնում են և բնակություն հաստատում գյուղում։

Անհնար է համտեսել գյուղացիների արդար ձեռքերով պատրաստած թոնրի հացը և «չգողանալ» դրանցից մի քանիսը, խմել «Վարար ջուր» սառնորակ աղբյուրի ջրից և չվարակվել գյուղացիների խենթություններից: Ես դեռ մի քանի օրեկան էի, որ հորեղբորս աղջիկը ինձ մի քանի գդալ խմեցրեց այդ անմահական ջրից: Գուցե դրանից է, որ մի քիչ խենթ եմ։

Գյուղ շատ քիչ եմ գնում՝ տարին մեկ անգամ, բայց ինձ և իմ ամենատարօրինակ գյուղին անգամ չի կարող բաժանել հեռավորության պատնեշը։

Սիրում եմ մեր շենը

Արցախը մի ծաղկեփունջ ա,

Տուվել մաչին մի ծաղեգը,

Աշխարհը մին տոնա՝

Տուվել մաչին ախճիգյը։

Ես սիրում մեր շենը,

Մեր տոնը, մեր տեղը,

Սիրում Խանցք քինալը,

Ժղովուրդեն տեսնալը:

Սիրում էս ծմակը դղեն,

Սիրում քերծը՝ կետը խտեն,

Սիրում ծառը՝ ծետը կլխեն

Սիրում հացը թուռնեն պատեն:

Խմում մեր Վարար Ճուրը,

Օտում մեր բաղեն թոթը,

Նստում մեր ճինջեխեն,

Եշում շենին տներեն:

Շուտով նորից սեպտեմբերը կգա, նորից հարազատ դեմքեր, սիրելի ընկերներ և ուսուցիչներ: Իսկ հետո՝ հետարձակուրդային սթրես։ Դու պիտի շուտ արթնանաս, ճիշտ գրաֆիկ կազմես, դուրս գաս ամռան ճիրաններից։

Ես այն սակավաթիվ աշակերտներից եմ, որոնք չունեն վաղ արթնանալու խնդիր։ Այդ հարցում մի քիչ հանգիստ եմ։ Բայց կան խնդիրներ, որոնք ընդհանուր են բոլոր աշակերտների համար՝ անկախ տարիքից ու նախասիրություններից։ Այդ խնդիրները հատկապես ուսումնական տարվա սկզբում են գլուխ բարձրացնում, իսկ որոշ ժամանակ անց հարթվում, հանդարտվում են։ Հետարձակուրդային խնդիր է, օրինակ՝ դասերի պատրաստումը: Հազի՜վ տրամադրվում ենք (համոզում ենք ինքներս մեզ), որ արդեն դասերը սկսվել են, պետք է սովորել օրվա դասը, ի՜նչ ամոթ կլինի, որ պատրաստ չլինենք ու զգում ենք, որ թեկուզ այդ մտքերով էլ մենք շեղում ենք մեզ դասերից։ Դժվար է սովորել անգամ այն առարկաների դասերը, որոնք ամենաշատն ենք սիրում (ի դեպ՝ ես հումանիտար եմ)։

Ամեն սեպտեմբերին դասարան մտնելիս այնքան ջերմություն եմ զգում, որ մի պահ մոռանում եմ դասերի մասին։ Ես նայում եմ իմ նստարանին, նայում եմ մեր պաստառներին: Ամեն ինչ այնքան սառն է, այնքան դատարկ է առանց մեզ։ Ինձ թվում է, որ մեր դասարանի պատերն անգամ տխրում ու կարոտում են մեզ։

-Հեռախոսը մի կողմ դիր, էդ քեզ ապագա չի։

-Այ մարդ, էս ի՞նչ սերունդ է մեծանում, բա մեր ժամանակ էսպե՞ս էր։ Մենք մեր ժամանակին գրքերն ու տետրերը ձեռքներիցս չէինք գցում։ Մեկին, եթե նոր գիրք էին գնում, մենք էդ գիրքը ձեռքից ձեռք փախցնելով էինք կարդում…

Շուտով այս ամենը լսելու ենք մոտ մեկուկես ամիս շարունակ։ Այնքան դժվար է մեծերին բացատրել, որ «իրենց ժամանակին» ախր չկային ո՛չ համակարգիչ, ո՛չ հեռախոս, ո՛չ էլ պլանշետ։ Բայց, ամեն դեպքում, նրանք, իհարկե, ճիշտ են։ Մենք պիտի շատ կարդանք ու սովորենք։

Մեր տանը իմ գրքերով առավել հետաքրքրված է պապիկս։ Շա՜տ է սիրում աշխարհագրություն ու պատմություն։ Ամեն անգամ նոր գրքեր ստանալուց հետո շտապում եմ տուն։

-Պա՜պ, նայի՛ր, նոր դասագրքերս եմ ստացել։

-Ապրե՛ս, աղջիկս, դե ե՛կ, միասին ուսումնասիրենք։

Ու միասին թերթում ենք բոլոր էջերը։ Պապիկն ինձ պատմում է իր դպրոցական տարիների մասին։ Հասկանում եմ, որ այն ժամանակ լրիվ այլ հետաքրքրություններ են ունեցել։ Հատկապես նկատում եմ, որ այլ են եղել «ուսուցիչ-աշակերտ» հարաբերությունները։ Կարծում եմ, որ խստությունն ավելի շատ է եղել, հաճախ նաև անտեղի խստությունը։

Պապիկն իմ մեջ դեռ վաղուց արթնացրել է սեր հումանիտար առարկաների հանդեպ։ Դե, իսկ տատիկս մի՜շտ ասում է, որ ես պիտի լրագրող դառնամ։

-Բալես, էնքան եմ ուզում մի օր էլ քո պատրաստած նյութերն ու հոդվածները կարդամ։ Մինչև քեզ լրագրող դարձած չտեսնեմ, չեմ մեռնի։

-Տատ, դե որ էդպես է, ես էլ լրագրող չեմ դառնա։

Հետարձակուրդային սթրեսից ազատվելու ամենալավ միջոցն ինձ համար երաժշտությունն է։ Առաջարկում եմ երեկոյան ժամերին դասական երաժշտություն լսել։ Իսկ օրվա ընթացքում ուրախ ու աշխույժ երաժտությունը կօգնի լիցքաթափվել։ Դե, իսկ երբ ազատվում ենք այդ ամենից, կարելի է ընտիր ռոք լսել։

Աշակերտների մի մասը միշտ սպասում է դասերի սկսվելուն, մյուս մասը՝ դժգոհում, թե՝ վա՜յ նորից սկսվում են…

-Արի՛ դաս պատմելու։

-Մատյանով եմ հարցնում։

-Մինչև դասի վերջ կհասցնե՞ս կրկնել:

Ես շա՜տ եմ սիրում դպրոցը, այս արտահայտություններն էլ շա՜տ եմ սիրում, անգամ հասցրել եմ կարոտել։ Սիրում եմ մեր այն ուսուցիչներին, որոնք միշտ մեր կողքին են, որոնք հասկանում են մեզ, որոնք դասարան մտնում են նախ որպես մարդ, հետո՝ ուսուցիչ, որոնք մեզ տեսնում են նախ որպես մարդ, հետո՝ աշակերտ։

Սիրելի՛ դպրոց ու հարազատ դարձած դեմքեր, շուտով կհանդիպենք։

Արզակա՞ն, թե՞ Աղվերան… Իրականում այս երկու անվանումները տանում են միևնույն վայրը՝ Ծաղկունյաց լեռների հարավային ստորոտին տեղավորված, Կոտայքի մարզի Արզական գյուղ: Բայց, չգիտես՝ ինչու, մարդկանց ավելի հայտնի է Աղվերան անվանումը, որը բնակիչների զայրութի պատճառն է դառնում:

Ըստ մեծերի պատմածի՝ Աղվերան անունը դեռ հին ժամանակվանից է եկել, երբ մի քանի թուրքեր եկել են այստեղ, սարերում մնացել և հենց իրենք էլ այդ անունը կնքել են: Հետագայում բերանից բերան փոխանցվելով՝ այն դարձել է էլ ավելի հայտնի, քան Արզական անվանումը:

Երբ Արզականի բնակիչերից որևէ մեկին հարցնում են, թե որտեղից է, լսելով Արզական անվանումը՝ զարմանում են՝ դա որտե՞ղ է, ո՞ր մարզում է գտնվում: Բայց երբ դժգոհ դեմքով արտասանում ես Աղվերան անվանումը, խոսակիցդ գոհ ժպտում է՝ հա՜, ես եղել եմ այդտեղ, հոյակապ բնություն ունեք, տաք ջրեր, իրական դրախտը ա՛յ Աղվերանն է: Իսկ երբ այդ ամենից հետո պատմում ես դիմացիդ մարդուն, որ Աղվերան անվանումը թուրքական է, զարմանում են, բայց միևնույնն է՝ նրանք կրկին օգտագործում են Աղվերան անվանումը, քանի որ դա «պրիստիժի» հարց է… Մի քանի հանգստի գոտիներ հենց Աղվերան անվանումն են կրում, այլ ոչ թե Արզական, այդ պատճառով Աղվերանն էլ ավելի մեծ տարածում է ստանում:

Լա՛վ, անտեսելով Աղվերան անվանումը՝ խոսեմ Արզական գյուղի հիմնադրման, բնության, տնտեսության, հանգստի գոտիների, բնակչության և մշակութային ժառանգության մասին:

Գյուղի միջով հոսում է Դալար գետը, որը, սկիզբ առնելով Ծաղկունյաց լեռնաշղթայի ստորոտից, գյուղի վերջնամասում միանում է Հրազդան մայր գետին ու նրա հետ շարունակում ճանապարհը: Արզականը՝ որպես բնակավայր, հնամյա պատմություն ունի: Ըստ պատմիչների վկայության՝ Տիգրան Մեծի որդին՝ Արտավազդ Երկրորդը, շրջելով իր տիրույթում, հիանում է իր տեղանքով և որոշում հենց այստեղ կառուցել իր պալատը: Պալատն իր անունով էլ անվանակոչել է Արտավազդական: Այժմ պալատի տեղը հայտնի չէ, սակայն գետի մոտ կառուցված գյուղը, ինչպես տեսնում եք, մինչ օրս գոյատևում է: Հետագայում Արզական գյուղն ունեցել է Արտավազդական, Արտազական, Արտավազդի ապարանք, Արզակյանդ, Արզաքենդ, Արզական անուները։

Արզականում կան տարբեր ժամանակաշրջաններ ներկայացնող պատմական հուշարձաններ՝ ի հիշատակ Երկրորդ աշխարհամարտում զոհվածների, և Զորավար Անդրանիկին նվիրված հուշաքար: Իսկ գյուղի սրբավայրերից հայտնի են Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, Սուրբ Աստվածածին (Չորուտի վանք) եկեղեցին, Սուրբ Ստեփանոս (Սուրբ Աստվածածին, Սուրբ Թադևոս առաքյալ) եկեղեցին, Եկեղեցական համալիր «Գհուկի վանքը» (Բոլորահար): Եկեղեցիների, աղոթատեղիների, վանքերի ու մատուռների հետազոտություններից պարզվել է, որ վանքերից մի քանիսը կառուցվել են հեթանոսական տաճարների հիմքի վրա:

Արզականի այժմյան բնակիչների նախնիները 1800-ական թվականներին գաղթել են Մակուից, Խոյից, Բայազետից, մասամբ նաև Մուշից։ Ներկայումս Արզականում ապրում է 3000 մարդ, որոնք զբաղվում են հիմնականում հողագործությամբ, այգեգործությամբ, Արզականում զարգացած է նաև անասնապահությունը: Գյուղը նախկինում հայտնի է եղել իր խնձորի այգիներով, անգամ Նաիրի Զարյանը, համից հիացած, բանաստեղծություն է գրել «Արզականի խնձորենիները» վերնագրով:

Իսկ Արզականի հանգստյան գոտիներում կան բազմաթիվ առողջարաններ ու ամառանոցներ, տաք ջրի աղբյուրներ, որոնցից ոչ բոլորն են վճարովի: Դալար գետի կողքին կա մի տաք ջրի աղբյուր, որն անցած տարի ցամաքել էր, բայց այս տարի, հավանաբար՝ երկրաշարժերի թեթև ցնցումներից նորից ցայտում է: Այդ ջրի ջերմաստիճանը հասնում է 47-50 աստիճանի, այն կարող են օգտագործել բուժիչ նպատակներով, բայց, ցավոք սրտի, այդ տաք ջուրը թափվում է գետը: Հիմնականում հանգստացողներն ընտրում են Արզականը հենց տաք ջրերի համար: Հանգստավայրերը աշխատատեղ են հանդիսանում բնակիչների համար, գյուղում կան նաև արտագնա աշխատանքի մեկնողներ, բայց գրեթե չկան մշտապես հեռացողներ:

Նաև հպարտորեն կարող եմ շեշտել, որ Արզականը համարվում է մարզի բարեկարգ բնակավայրերից մեկը՝ դա նաև այն պատճառով, որ գյուղամիջյան ընդհանուր ճանապարհը վերանորոգված է, ունի գիշերային լուսավորության համակարգ:

Գյուղում նաև առկա է բուժամբուլատորիա, որը գտնվում է բարեկարգ վիճակում: Արզականը ունի մեծ դպրոց, որը կրում է նույն դպրոցն ավարտած, Արցախյան պատերազմի հետոս, Խ. Խաչատրյանի անունը: Դպրոցն ու մանկապարտեզը նույնպես գտնվում են բարեկարգ վիճակում:

Նաև կարող եմ վստահորեն ասել, որ մենք՝ արզականցիներս, հյուրասեր ենք, լայնախոհ, և իզուր չեն ասում, որ Արզականն իրական դրախտավայր է բոլոր այցելուների համար: