Ես ապրում եմ Ուջան գյուղում: Ապրիլի սկիզբն էր. 2016 թվական: Ամսի երկուսին սովորականի պես գնացի դպրոց: Երրորդ ժամն էր. հանրահաշիվ: Ուսուցիչս ներս մտավ դեմքի մռայլ արտահայտությամբ: Ուշադրություն չդարձրինք: Չէր խոսում: Տնայինները չստուգեց: Ես էլ, գոհ մնալով իրավիճակից, խորասուզվեցի համացանցի մեջ.
-Երեմյա՛ն, դո՛ւրս արի ֆեյսբուքից, մտի՛ր իրականություն: Ղարաբաղում էլի շատ խառն ա:
Ոչինչ չպատասխանեցի: Նրա խոսքերն ասես ընկնող երկնաքար լինեին, որոնք, հասնելով ուղեղիս, ցրիվ-ցրիվ եղան: Ամբողջ դասաժամը անցավ լուռ ու մունջ: Ուսուցիչս սառած նայում էր մի կետի. մերթընդմերթ միայն հոգոցներ էր հանում: Մտածեցի՝ դե երևի տղայի մասին ա մտածում, չէ՞ որ նա էլ էր Ղարաբաղում ծառայում: Հետո միայն հասկացա, որ ենթադրությունս սխալ էր:
Այդ օրը, զարմանալի էր, բայց շտապեցի տուն, չմնացի դպրոցի բակում, չխաղացի ընկերներիս հետ: Տուն հասնելուն պես սկսեցի փնտրել հորս. ուզում էի ճշտումներ անել: Փնտրեցի տանը, այգում:
-Մա՛մ, պապան ո՞ւր ա:
-Զանգի՛, իմացի՛:
-Օ՜ֆ, վիճե՞լ եք: Չես ասում, մի՛ ասա, հեսա կզանգեմ…
-Կամավոր ա գրվել: Գո՞հ ես:
Սառը ջուր թափվեց գլխիս. թերևս այսպիսի ազդեցություն թողեց ինձ վրա մորս երկու բառանոց նախադասությունը: Եզակի դեպքերից էր, որ էլ հարցեր չտվեցի, հարցախեղդ չարեցի: Ամեն ինչ պարզ էր: Էլ ի՞նչ հարցնեի:
Ու անցավ քսան օր: Օրեր, որոնք ուղեկցվում էին կես ժամը մեկ կրկնվող լրատվական ծրագրերով. «Այսօր ժամը 9:00-ի դրությամբ թշնամին 86 անգամ խախտել է հրադադարը: Հայ սահմանապահների ուղղությամբ արձակվել է…»: Նախադասություն, որի այլևս չհնչելուն սպասում էր մի ամբողջ ժողովուրդ: Օրեր, որոնք ստիպեցին ինձ միանգամից մեծանալ: Պապան կգա, հաստատ կգա: Ոչ մի անգամ չխոսեցի նրա հետ, նեղացել էի. ինչի՞ գնաց: Մռայլ օրերն անցան: Կամաց-կամաց հարաբերական անդորր հաստատվեց սահմանին, հայրս տուն վերադարձավ: Նույն պապան էր, ինձ համար ոչինչ չէր փոխվել: Հետո միայն նրա աչքերի մեջ տեսա, որ իր կեսը Ղարաբաղում էր մնացել՝ սահմանին կանգնած զինվորի կողքին: Երբ ամեն ինչ տեղն ընկավ, սկսեցի հարցախեղդ անել հորս, բայց տվածս ոչ մի հարց չստացավ իր պատասխանը: Հայրս չխոսեց, չպատմեց.
-Պատերազմը իմ ջահել վախտվա կիսահորինված պատմությունները չի, որ քեզ պատմեմ, ի՛մ աղջիկ: Ով մի անգամ պատերազմ է տեսել, երբեք չի խոսի ու չի պատմի:
«Ուսուցիչս էլ չէր խոսում»,- հորս խոսքերից հետո մտաբերեցի ես: Որոշ ժամանակ անցավ, բայց հայրս համառորեն լռում էր: Որոշեցի գնալ ընկերների մոտ: Ակամա սիրտս, թե բանականությունս ինձ ուղղորդեցին դեպի Հարություն Մկրտչյանի, կամ ինչպես գյուղում են ասում՝ պարոն Հարութի տուն: Այգում գործ էր անում: Մի կողմից փայտ էր կոտրում, իսկ մյուս կողմից նռնենիներն էր ծածկում: Դե, սկսնակ էի, ի՞նչ հարցեր պիտի տայի, իհարկե, կիսատ և կցկտուր:
-Հոպա՛ր Հարութ, ի՞նչ տարբերություն կար իննսուներկուսի ու երկու հազար տասնվեցի միջև:
-Մեր տղերքը՝ տասնութ տարեկան մեր զինվորները, շատ-շատ պատրաստված էին, ես իրանց ցավը տանեմ, «դուխները» տեղն էր, իրանց հոգուն մեռնեմ:
Այս խոսքերից հետո, ես էլ ավելի ապահով զգացի ինձ, ու հպարտության զգացումն անցավ մարմնիս միջով՝ փշաքաղեցնելով ինձ:
-Ի՞նչ պատմեմ քեզ, ախպո՛ր աղջիկ: Պատերա՞զմը:
Լռում էր, անընդհատ լռում: Հայացքն էլ սառեցնում էր մի կետի: Ինձ համար ցավալի թեմա էր, ուզում էի ավելի շատ իմանալ, ավելին լսել:
-Կա՞ մի բան, որի մասին մինչ սահման գնալդ չէիր մտածել երբեք, իսկ այնտեղ սկսեցիր խորհել դրա մասին:
-Երբ հեռու ես լինում, ընտանիքի հոգսը էլ ավելի է ծանրանում: Հա՛, նվիրված ոգով գնացել էի, բայց մտածում էի՝ տեսնես Սառան ի՞նչ արեց: Այգիները մնացին առանց էտելու:
Նորից լռում էր: Ուշադրությունս շեղելու համար սկսում էր փայտի կտորները շարել իրար վրա: Շատ բան կար ասելու, բայց լռում էր:
Անցան օրեր: Շատ պատահական մի օր, երբ արդեն մոռացել էր կիսատ թողած գործի մասին, մեզ հյուր եկավ հորս մարտական ընկերը՝ Մհեր Գինովյանը: Ես վերսկսեցի կիսատ թողած գործս: Նախկին ֆիդայի, մայոր, ապա մանկավարժ, և այժմ կյանքի բերումով շինարար Մհեր Գինովյանը տասնվեց տարեկանից սահմանում է: Տանից փախավ սահման հասնելու համար ու այդ օրվանից սահմանը դարձավ նրա տունը: Չկային հարցեր, մտերմիկ զրույց էր: Ուղղակի խնդրեցի չռել, մի քանի բան պատմել: Ու պատմեց: Պատմեց Ջնջիլ Սամվելի, Կապիտան Անդոյի, Լարվենտի, Մուշեղի հետ անցկացրած օրերի մասին.
-Կռիվը մի անուն ունի՝ վատ,- անընդհատ կրկնում էր նա,- չկա արդար, անարդար կռիվ: -Կռվում ես, ուրեմն արդեն վատ է: Ես, հայրդ ու մյուս քաջերը, երբ ճամփա էինք ընկնում, ոչ մի բանի մասին չէինք մտածում: Միայն ուզում էինք վայրկյան առաջ տեղ հասնել: Ծրագրավորված քայլերով ֆիդայի չեն դառնում: Երբեք չեմ սիրել, երբ ասում են, թե թող ուրիշը գնա: Չէ՛, էդպես չի, ես չգնայի, հայրդ չգնար, բա ո՞վ գնար: Ազգը մենք ենք ու միասին ուժեղ ենք:
Խոսեց, բայց հետո էլի լռեց: Լռում էր, ու այդ լռությունը սաստող էր, պարտավորեցնող: Ամեն արտահայտությունց հետո ագահաբար ծխում էր՝ մերթընդմերթ ներողություն խնդրելով, ու լցված աչքերի տակից ժպտալով ինձ:
-Ինչպե՞ս իմացար պատերազմի մասին, հոպա՛ր:
-Գնում էի աշխատանքի: Զանգեցին Արցախից ու մենակ մի բան ասացին. «Մհե՛ր, պատերազմ է»: Չէի հավատում, մտածում էի՝ կատակ է: Կարծես «Հին օրերի երգը» ֆիլմի այն կադրը լիներ, երբ հուշարարը դուրս է գալիս իր տեղից ու գոռում՝ պատերազմ է, բայց թատրոնում ոչ ոք նրան չէր հավատում: Ես էլ Նիկոլն էի ու միայն այն ժամանակ հավատացի, երբ հասա քաղաք ու ընկերներիս տված հասցեում գտա Թալիշից եկած մի քանի ընտանիք: Դառը իրականություն էր, կատակ չէր: Առանց մտածելու մեքենայիս բանալիները հանձնեցի գործըկերներիս, պատվիրեցի կրակ վառել, խորոված անել ու խմել խաղաղության կենացը. լրիվ այլ նպատակով այդ օրը գառ էի մորթել, ու մեքենայիս մեջ էր այն: Ես գնացի՝ խնդրելով ու պահանջելով կատարել պատվերս: Գնացինք: Հասանք սահման: Ու հենց առաջին գիշերն էլ «վայելեցինք» թշնամու վայրագությունների դառնությունը:
Լռեց: Այս անգամ այլևս չշարունակեց: Լռություն, որն ինձ ստիպեց խորհել հայրենիքիս կյանք արժեցող խաղաղության մասին:
Լռություն կա, որ խոսուն է:
