Գավառում լուսաբացերն ուրիշ են, ամեն բացվող լուսաբացի հետ ես սպասում եմ: Ինձ թվում է, եթե դադարեմ սպասել, մի բան այն չի գնա իմ կյանքում։

Գուցե տարօրինակ թվա, բայց իմ անդադար սպասման մեջ կյանքի շարունակականությունն եմ փնտրում ու ինքս ինձ միշտ հարց եմ տալիս` ի՞նչ արեցի այսօր իմ կյանքն ավելի հետաքրքիր դարձնելու համար։

Ես պարզապես սպասում եմ: Իսկ ամեն լուսաբացի հետ հասկանում եմ, որ իմ մեջ մեծ կյանք կա, որը պետք է ԱՊՐԵԼ։

Պատահում է, որ փրկությունը սպանում է քեզ, իսկ սպանությունը դառնում փրկություն: Պատահում է, որ կյանքը դառնում է շնչել, իսկ շունչը՝ կյանք: Պատահում է, որ իմաստը դառնում է թշնամի, իսկ անիմաստությունը՝ լավ ընկեր: Պատահում է, որ լավ ընկերը դառնում է բառ, իսկ բառը՝ կողքինդ: Պատահում է, որ կողքինդ դառնում է կողքի, իսկ կողքինը՝ անցյալ: Պատահում է, որ անցյալը դառնում է  մարդ, իսկ մարդը՝ տանջանք: Տանջանքը դառնում է խաղ, իսկ խաղը՝ սովորական: Իսկ պատահում է նաև, որ սովորականը դառնում է երազանք, իսկ երազանքը… Երազանք պատահում է, որ չես ունենում: Պատահում է, որ ազատությունը դառնում է երազ, իսկ երազը… Իսկ երազներ չես տեսնում: Պատահում է, որ իրականությունը դառնում է անհայտ, իսկ անհայտը… Ամեն բան բացահայտված է լինում. պատահու՛մ է: Պատահում է, որ բացահայտումը դառնում ես դու, իսկ դու…

Լավ, սպասիր: Ես որոշում եմ որոշել դու-ն: Թող որոշեմ:

Իսկ որոշումից առաջ կարծում ես` կա՞ ընտրություն։

Պատահում է, ես քեզ չեմ հասկանում քո ընտրություններում, որովհետև չեմ կարող նախապես գնահատել բոլոր հնարավոր եզրույթները ո՛չ քո ենթագիտակցականի, ո՛չ էլ՝ կյանքի։ Հիմնականում ես չեմ որոշում քո որոշվելիք ընտրությունները։

Ա՜յ օրինակ, պատկերացրու. դու նստած ես մի հարմարավետ աթոռի՝ դրսում մի տեղ` հաճելի լուսավորության, մաքուր օդի ու առհասարակ բավականին ապրեցնող պայմաններում։ Կյանքը հոսում է ուղիղ։ Դու նստած ես անշարժ, իսկ շուրջդ…  Շուրջդ անվերջ մի ուղղությամբ ընթանում է. չէ՛, առաջ չէ, ուղղակի անընդմեջ ընթացքի կանգառն էլ հենց դա է. նույնն է։ Ու էստեղ գալիս եմ ես։ Ես որոշում եմ, որ դու պետք է որոշես, որ որոշումով դու շարժվես. ես որոշում եմ, թե ինչ ես ընտրելու դու, որ ընթացքին՝ կանգնած, տաս իմաստներ։ Ես քեզ տալու եմ մի բուռ կրակ, որ ծխացնես, ես քեզ տալու եմ մի բաժակ՝ կիսով չափ լիքը, ես քեզ տալու եմ ելևէջներ ՝ տիեզերական, ես քեզ տալու եմ սերեր՝ դառնաքաղցր ու գինովցած, ես քեզ տալու եմ գույներ՝ արբեցնող, ու տալու եմ համեր, ասես համբույրներ առաջին ու տալու եմ համբույրներ՝ թե հարմար մեկը եղավ։ Ես քեզ տալու եմ երփնաշատ անկյուններ ու տալու եմ բազմաձև հայելիներ, ես քեզ տալու եմ, ու տալու եմ, ու տալու եմ, ու տանուլ եմ տալու, եթե քո միակ հարցի միակ տոնայնություններն ու շեշտադրումները փոխվեն։

Ես քեզ տալու եմ հարցեր, շա՜տ հարցեր։ Դու տուր ինձ միայն մի պատասխան։

Որովհետև… Որովհետև գժվում եմ ես այս անիմաստ իմաստներում, որովհետև գիժ եմ ես, քանզի իմաստ եմ ստեղծում կամ որովհետև կգժվեմ մի օր, որովհետև անիմա՜ստ եմ այնքան՝ իմաստաշատ այս պայմաններում։

Ես երևի թե չշարունակեմ, որովհետև այստեղ հատվում են իմ ու քո ոսկե միջինները։ Ես երևի չշարունակեմ, քանզի էստեղ է, որ չկա ոսկե միջին, այլ միայն ծայրահեղ կյանք՝ միշտ միջին, միջին, միջին։ Ես երևի չշարունակեմ, քանզի երբեք էլ չեմ սկսել ոչինչ. ինձ տրված են որոշված ընտրություններ, ես քեզ կտամ որոշվելիք ընտրություններ, իսկ դու նստիր ու ազատ զգա քեզ՝ «քո» ընտրություններում։ Ես քեզ կտամ քեզ. խնդրում եմ, գտիր…

Երբեմն պատահում է, պատահում է ինձ հետ որևէ բան, ու ես գտնում եմ, երբեմն պատահում է գտնելը դառնում է խաբեություն, իսկ խաբեությունը՝ անհրաժեշտություն: Պատահում է անհրաժեշտությունը դառնում է թուլություն, իսկ  թուլությունը դառնում է ժամանակավոր, իսկ ժամանակավորը՝ հավերժ: Պատահում է հավերժը դառնում է սահման, իսկ սահմանները՝ ազատություն: Պատահում է ազատությունը դառնում է բառ, իսկ բառը՝ հորինվածք: Պատահում է հորինվածքը դառնում է արվեստ, իսկ արվեստը՝ իրականություն: Իսկ իրականությունը երբեմն փրկում է: Իսկ փրկությունը…

Երանի հիմա  Ամանորյա տրամադրությունը լիներ այնպես, ինչպես մանուկ ժամանակ։

Երբ բոլորը մեզ հետ էին՝ ընկերները, հարազատները։

Ուրախ ծիծաղ ու ոչ մի դարդ ու մտածմունք։ Բայց, ցավոք, ժամանակի ընթացքում մենք «հնանում ենք»։ Սկսում ենք ամեն ինչ բարդացնել, դադարում ենք ուրախանալ պարզ բաների վրա։ Բթությունը լցվում է մեր կյանք, ու հին  բարի Ամանորյա հեքիաթը վերածվում է` «վերջապես ե՞րբ է տաքանալու»:

Եվ տաքանալու է, բարեկամս, մի օր կտաքանա, պետք չէ շտապել։ Մինչ մենք շտապում ենք, մեզ հետ զուգահեռ ժամանակն է շտապում։

Երանի մի օր այնպես տաքանա, որ մարդկանց սառած սրտերը հալչի, ու անտարբերն ու քարի կտորը մարդու վերածվեն։

Կգա այդ օրը, համոզված եմ։ Կգա, երբ մենք դա ուզենք, երբ մենք կսկսենք սիրել ու հարգել մեկս մյուսին ու կսպասենք մեր հրաշքին, որն անպայման կգա։

Ես Հրայրն եմ Աղավելյան: Ծնվել և մեծացել եմ Սյունիքի մարզի Գորիս քաղաքում: Իմ մանկության լուսավոր և անհոգ տարիները անցել են հենց Գորիսում: Ընտանեկան ջերմ մթնոլորտ, ընկերական անկեղծ հարաբերություններ, ինտելեկտուալ, բանավիճային խաղեր, դպրոցական խենթ օրեր:

Ես նկարագրեցի իմ 18 տարիների միայն մի փոքրիկ մասը: Իրականում ես շատ ավելի մեծ ուժով եմ կապված Գորիսի հետ: Եթե կան կարծիքներ, թե Գորիսը քիչ հնարավորությունների, հեռանկարի քաղաք է, ես կժխտեմ. Գորիսը լայն հեռանկար և հնարավորություններ ունեցող քաղաք է: Ուրախ եմ տեղեկացնել, որ թե մշակութային, թե հասարակական կյանքը նոր թափ է ստանում: Կտրվել քո հայրենի քաղաքից, ծննդավայրից, թողնել ամեն ինչ և տեղափոխվել Երևան, այդքան էլ հեշտ չէր: Կցանկանամ իմ ընթերցողի հետ անկեղծ զրուցել իրական փոփոխությունների վերաբերյալ:

Հետպատերազմական շրջանը ինձ համար, կարելի է ասել, վերաարժեվորման մի փուլ էր: Ես սկսեցի ուրիշ կերպ վերաբերվել իմ տանը, իմ քաղաքին, ընտանիքիս, հայրենի լեռներին ու շրջապատող կարևոր մարդկանց:

Կարևորը այն է, ինչ ունես, ոչ թե` ինչքան ունես: Սա թափանցեց իմ գիտակցության մեջ: Սկսեցի արշավների մասնակցել: Իմ արշավական ընկեր Միքայելից շատ բան եմ սովորել վերաարժեվորման այդ փուլում: Արշավների արդյունքում հայրենիքս մտավ իմ սրտի մեջ, իմ մարմնի մեջ, զգացի, որ հայրենիքն իմն է, և այն չեն զիջում: Ամեն մի քարը պատմություն ունի պատմելու մեր Հայաստանում:

Այդ ամենին զուգահեռ ես նաև քննական շրջանում էի. ես պատրաստվում էի այդքան իրադարձություններից հետո իրականացնել տարիների երազանքս և ընդունվել իրավագիտության ֆակուլտետ: Եթե անկեղծ, այս պահին զարմանում եմ, թե ինչպե՞ս եմ այդքանից հետո տրամադրվել և կենտրոնացել նպատակիս վրա:

Բարեհաջող հանձնեցի քննություններս, ընդունվեցի համալսարան: Եկավ ընկերներիցս ժամանակավոր բաժանվելու ժամանակը: Նրանք գնում էին հայրենիքին ծառայելու: Կյանքի ընկերներ, որոնց հետ հաղթահարել ենք մի ամբողջ հետպատերազմական ժամանակաշրջան: Իսկապես, այդքան թանկ մարդկանց հրաժեշտ տալը չափից դուրս բարդ էր ինձ համար: Նրանք մի երկրորդ Հրայր էին:

Այնուհետև եկավ ընտանիքիս և Գորիսին հրաժեշտ տալու ժամանակը: Պատերազմից հետո Գորիսի հանդեպ սերը եռապատկվել էր: Ես մի ամբողջ ժամանակաշրջան թողել եմ այնտեղ և տեղափոխվել մայրաքաղաք (ի դեպ, հեշտ չէր): Ես ընդունում էի փոփոխությունը՝ գիտակցելով, որ ոչինչ էլ առաջվանը չի լինելու: Կփոխվեմ ես, կփոխվեն ընկերներս, կփոխվի և քաղաքը, սակայն հիշողությունները մեզ միշտ կբերեն անցյալ: Գիտակցում եմ, որ թշնամին իրոք սպառնում է Սյունիքին, և հատկապես Գորիսին, ես Երևանում տեղս չեմ գտնում, գիտեմ, որ ընկերներս հայրենիքն են պաշտպանում՝ վտանգելով իրենց կյանքը՝ տագնապում եմ:

Սակայն ես Երևանում ամեն ինչ սկսեցի գրեթե զրոյից: Նոր շրջապատ, նոր առօրյա, նոր մարտահրավերներ, փորձություններ: Ես զգում էի, որ պատրաստ եմ առերեսվելու: Հասկացա, որ փոփոխություններից չպետք է վախենալ, պետք է ընդունել մարտահրավերներն և գնալ հոսանքին հակառակ: Ինձ արդեն շատ ապրումներ են փորձել կոտրել, սակայն երբեք չպետք է թույլ տանք որևէ մեկին կոտրել մեր երազանքը: Ես գիտեմ, հիմա շատերն են վախենում փոփոխություններից, իրենց փափուկ անկյունից դուրս գալուց, սակայն հենց այդ մեծ փոփոխություններն են մեզ մեծ մարդ դարձնում, դրանց միջոցով ենք մենք հասունանում և աճում: Ամիսներ առաջ ես նույնպես վախենում էի, սական նպատակս հաղթեց վախին:

Մեր վճռականությունը դեպի մեր նպատակը ավելի կարևոր է, քան նպատակի ճանապարհին եղած դժվարությունների չափը:

Ողջույն: Արդեն գրեթե երկու տարի է, ինչ ես Հայաստանում մշտապես չեմ բնակվում: Ես ժամանակավորապես ապրում եմ Գերմանիայում, աշխարհի 80-ից ավելի ազգերի մարդկանց հետ: Գիտեմ, որ ապրելակերպս առաջին հայացքից թվում է շատ գրավիչ և հարուստ տարբեր փորձառություններով, այդպես էլ կա: Բայց հեռավորությունն ու աշխարհին ավելի մոտ գտնվելը ինձ ավելի շատ կապեց  աշխարհի մյուս կողմում գտնվող, իմ փոքր ու վտանգի մեջ ապրող տան հետ:

Անկեղծ ասած, երբ Հայաստանում էի, շատ էի ցանկանում փախչել, տեսնել աշխարհը, ծանոթանալ նոր քաղաքների ու մարդկանց հետ, փոխել իրականությունս… Դա անելը ինձ հաջողվեց: Այժմ ես մուտք ունեմ ավելի շատ գիտելիքների, ռեսուրսների, հնարավորությունների և մարդկանց հետ, բայց շատ հաճախ, երբ նստած եմ լինում դասարանում, խոսում եմ ընկերներիս կամ ուսուցիչներիս հետ, քայլում եմ փողոցներով, փորձում եմ քուն մտնել, և այլն, ուղեղիս խորքից ինձ պատում են հիշողություններ, մտքեր, և նույնիսկ խոսքեր ու ձայներ, որոնք լսել եմ Հայաստանում, տանը, կամ Գորիսի փողոցներում:

Երբեք չեմ հասկացել, երբ մարդիկ նախկինում ասում էին, որ կարոտում են տունը: Ես միշտ եղել եմ ճանապարհին, տան զգացում հազվադեպ եմ ունեցել: Բայց վերջերս նման մտքերը դարձել են հազարավոր մտքերիս մի մեծ հատվածը: Չգիտեմ, արդյոք սա այն գիտակցումի՞ց է, որ տունս կարող է պատերազմի պատճառով մի օր պաշտոնապես էլ իմը չլինել, կամ նրանից, որ տատս, ում իմ տունն էի համարում, էլ չկա, կամ նրանից, որ անկեղծորեն նախանձում եմ բոլոր նրանց, ովքեր հիմա շանս ունեն լսել հայերեն ձայներ իրենց շրջապատում, լինել տանը և ուտել հայկական ուտելիքներ, բայց փաստը նրանում է կայանում, որ ես կարոտում եմ այն ամենը, ինչը ժամանակին այդքան սովորական է եղել, որ դրա բացակայությունը այժմ գալիս է հիշողությունների ու կարոտի միջոցով:

Ճիշտ են ասում, որ պետք է հեռու լինել երբեմն, որ ավելի մոտ զգաս: Հիմա ես ավելի շատ եմ գնահատում այն, ինչ ունեցել եմ, բայց երբեք չեմ արժեվորել, քանի որ այն իմ ժամանակի նորման է եղել: Օրինակ, այստեղ երբ խնդրում են հայերեն խոսել, սիրում եմ պատասխաններ տալ Գորիսի բառբառով, Հայաստանի համը զգում եմ այլազգի օդանավակայաններում հայկական ուտելիքներով, սենյակիս Հայաստանի դրոշին նայելով և այլն:

Մի խոսքով, անչափ շնորհակալ եմ այն փորձի համար, որի միջոցով կարողանում եմ սովորել աշխարհի մասին և ճանաչել աշխարհը, ինչպես նաև գիտակցել ու անսահման սիրել Հայաստանի յուրօրինակությունը այդ ամենի մեջ և զգալ զգացմունքներ, որոնք իմ անձի հետ ժամանակին չէի ասոցացնում:

Մի օր, մի սովորական օր, ես արթնացա ու հասկացա, որ ուզում եմ գրկել Երկիր մոլորակը: Ես զգացի այդ գրկախառնության ուժը, իմ թևերի բացվածքը և մեր ձուլումը, ես հասկացա, որ սիրում եմ, անասելի սիրում եմ այս կյանքը: Մի սովորական օր, երբ հերթական անգամ թևերս քամու առաջ բացեցի, սպասումով, որ ինձ վեր կհանի, ես վեր բարձրացա՝ ոտքերս գետնին կպած, բայց բարձրացա: Ինչ-որ պահից հասկացա, որ տիեզերքը ավելի քան ուժեղ է, ու մտքերս սկսեցի տիեզերք ուղարկել, մեկ-մեկ էլ վախենալով, որովհետև հաճախ վատ մտքեր եմ ունենում: Ես հավատում եմ, հավատում եմ, որ ինչքան ես եմ սիրում էս կյանքը, էդքան ինքը ինձ է սիրում:

Հաճախ գլուխս շատ բարձրացրած եմ քայլում, որ աչքիս միայն երկինքը երևա ու քթիս կպնի սառը օդը, հավատացեք՝ դա նման չէ այն օդին, որը դիմացդ նայելով քայլելուց ես շնչում: Երկինքը ֆիլտրում է իմ ներսը, մաքրում է ինձ, օգնում է ու փրկում, ես վստահ եմ:

Մի օր արթնացա ու հասկացա, որ երջանկությունը ունեցածդ ոչինչն էլ սիրելն ու գնահատելն է: Երջանկությունը ուղղակի տեսնելն ու նկատելն է, ոչ թե ունենալը կամ չունենալը: Եվ ես այնքան երջանիկ ու շնորհակալ եմ ամեն ունեցածիս ու չունեցածիս, ամեն դրական ու բացասական զգացածիս համար:

Ու քանի դեռ մայրս անընդհատ կրկնում է, որ շատ բարի եմ, որ պետք է դադարեմ հավատալ, այդքան շատ հավատալ մարդկանց, միևնույն է, ես շարունակում եմ կուրորեն հավատալ:  Եվ կապ չունի, թե ինչի կհավատաք, հավատը ամենակարևոր արժեքն է անկեղծ հարաբերություններ ստեղծելու, մարդկանց և կյանքը սիրելու համար:

Բայց մի օր, ամենատաք աշնանային օրերից մեկի ժամանակ, ես սկսեցի չհավատալ հումանիզմին: Այդ օրը պատերազմ սկսվեց, ես սկսեցի ատել: Այն օրը, երբ հրապարակվեցին առաջին զոհերի անունները, ես սկսեցի ատել: Իսկ այսօր պատերազմից մեկ տարի անց, ես էլի հավատում եմ, որ մեզ փրկվելու համար սեր ու համերաշխություն է պակասում, մեզ պակասում է գիտակցումը, որ երջանկությունը պալատներ ունենալու ու մի ողջ երկրագունդ զավթելու մեջ չէ: Երջանկություն է թեկուզ մի փոքրիկ հողակտորի վրա ամենափոքր, բայց ջերմ տուն ունենալը:

Այսօր, երբ աշխարհը կործանվում է բազմաթիվ չար մարդկանց պատճառով, ես հավատում եմ, որ մի օր մենք կվերագտնենք խաղաղությունը, երբ միմյանց մասին հոգ տանենք ու հասկանանք, թե ինչքան քիչ բան է պետք երջանիկ լինելու համար:

Միայն թե իրար չսպանենք…

Երազումս երկնքից ռումբեր էին թափվում անձրևի փոխարեն, ու կապույտը լքել էր երկինքը, հոգի՛ն, հոգի՜ն… Երազումս անձրևը մարդկանց աչքերն էր երկինք ընտրել, ու ցուրտ  էր, ցու՜րտ հոգիներում:

Ատում էի համազգեստը, որը միշտ բաժանում է հորս ինձնից, մորը որդուց ու սիրելիի՜ն՝ քեզնից: Անտանելի խավար էր ու մրրիկ. ամառվա կեսին փոթորիկն էր իշխում: Օրերը թախծոտ էին, օրը՝ արյունոտ: Ռումբերը գնդակներ էին, որոնք խաղում էին մեզնով: Շուռ էր եկել աշխարհն ու կորել մարդկությունը, որտեղ մարդը զուրկ էր աչք-ականջներից, լեզվից ու հոգու՜ց, ու աշխարհը կույր էր: Գունատ էր տունս, վիրավոր ոտքերով աշխատում էր չընկնել, որովհետև մի ընտանիք էր պահում իր կրծքում:

Երազումս գրկել էի հողը, որպես սպեղանի վերքերն ամոքել էի ցանկանում: Երազումս վախենում էի աղմուկից, փակում աչքերս ու կծկվում:

Արթնացրե՛ք, խնդրեմ, Հայոց աշխարհին այս մղձավանջից:

Սպասումով լի երկու տարի, որոնք այնքան երկար են ձգվում զինվորի և նրան սպասող քրոջ համար:

Բարև, հայ զինվոր` եղբայր Արթուրս, ինչպե՞ս ես, ինչպե՞ս է անցնում ծառայությունդ: Կարոտել եմ շատ, զինվորս, գիտեմ` հաշվված օրեր են մնացել ծառայությանդ, ընդամենը 18 օր:

Ես հպարտ եմ, որ ունեմ քեզ, անվախ իմ եղբայր, հանգիստ ապրում եմ, որ դու պաշտպանում ես մեզ:

Հիշո՞ւմ ես, եղբայր, Կարբիի Եկեղեցում ինչպիսի վստահությամբ էիր կարդում երդումդ և այդպիսի վստահությամբ էլ շարունակեցիր կռիվը թշնամու դեմ Ջրականից մինչև Շուշի:

Չեմ մոռանում խոսքերդ, եղբայր իմ. «Գերադասում եմ մեռնել, քան մեր Սուրբ հողը թշնամու ոտքերի տակ տեսնել»: Դու մինչև վերջին օրը պայքարեցիր: Իսկական զինվորի հայրենասիրությանը այդպես է դրսևորվում, եղբայրս:

Հիշում եմ 44-օրյա պատերազմը, տառապալից այդ օրերը, իսկ հիմա հուզմունքիս խառնվում է նաև հիացմունքը: Երկու տարի առաջ բոլորովին երեխա էիր, երբ  զորակոչվեցիր բանակ, իսկ 18 օրից կվերադառնաս իբրև խելացի, խիզախ, հնարամիտ և ամրակազմ տղամարդ:

Եղբայրս, դու հերոս ես: Դու չես պարտվել, դու կռվել ես հերոսաբար, դու հաղթել ես: Միայն խնդրում եմ քեզ, մշտապես զգոն եղիր և հետևիր առողջությանդ: Մենք բոլորս քեզ անսահման սիրում ենք, հոգով ու սրտով ամեն պահ քեզ հետ ենք: Համբուրում և ամուր-ամուր գրկում եմ քեզ:

«Գրողը քեզ տանի, անիծյալ Բելլա»,- գոռաց մեկը սևացած պատերով շինության չորրորդ հարկում ու ինչ-որ բան ձեռքից թափով շպրտեց լուսամուտից դուրս։ Ես հանկարծակի կանգ առա ու քարացա տեղումս, մինչև կվերջանար սպիտակ խալաթավորների խառնված շքերթը ուղիղ վրայովս ու կդադարեր ականջներումս խշշացող անվտանգության ազդանշանների սահուն տեմպը։

Երբ հոսքը խաղաղվեց մի քիչ, շարունակեցի փնտրել ինձ անհրաժեշտ 217-րդ պալատը, ասես արտառոց ոչինչ չկար․․․ Միջանցքում խմբված հավաքարարներից փորձեցի պարզել 217-ի տեղը, որը միշտ մոռանում էի՝ չնայած մի քանի շաբաթը մեկ էստեղ էի, հավաքվածների այլայլված աչքերից կաթկթում էր մի արտահայտություն, որ էստեղ պիտի վաղուց սովորական դարձած լիներ։

- 217-ի հիվանդը վերջերս ագրեսիվ է իր մոտ էկածների հանդեպ․․․ Մի որոշ ժամանակ էդ սենյակ չի կարելի մտնել,- վերջապես, խմբից անջատվելով ու առաջ գալով, պատասխանեց մի կիսապառավ, ում դուրս ցցված այտոսկրերի ու փոս ընկած աչքերի սարսափը էնպես համակեց ինձ, որ առաջին պահին կասկածեցի սրա ով լինելու մեջ

- Իսկ Դուք ո՞վ եք,- սպասում էի, որ հիմա կհայտնի, թե ինքը ծովակալ Նելսոնն է, սրանք էլ իր ռազմանավի սպաները, որոնց հետ շտապում է Բոնապարտի ճամփան կտրել, բայց կինը շատ հանգիստ պատասխանեց․

- Ես հերթապահ բուժքույրն եմ, բժիշկը արգելել է 217 մարդ թողնեմ՝ անվտանգությունից ելնելով,- ապա, աչքերով ամբողջ միջանցքը չափելուց հետո, նորից նայեց վրաս, հիշեց, կարծես, որ ես դեռ էստեղ եմ,- իսկ դուք Արսենի հետ ի՞նչ ունեք։

Արսենը 217-ի հիվանդն էր․․․ Համատեղության կարգով նաև նախկին դասընկերս․․․  2-7-րդ  դասարաններում ես ու Արսենը իրար կողքի էինք նստել՝ երկրորդ շարքի առաջին զույգ նստարանին, ու ինչպես նման դեպքերում է լինում, շատ մտերիմ էինք․․․ Ավարտական դասարանում մի երեկո Արսենը հորից թաքուն մեքենան վերցնում է քաղաքում մի պտույտ տալու համար, բայց ողբերգական պատահարը կիսատ է թողնում խրախճանքը: Ոստիկանական մեքենան, ուրեմն, սկսել էր Արսենի հետևից քշել, իսկ էս հիմարը, որ վարորդական իրավունք չուներ, փորձել էր ծլկել տեսադաշտից և ուշք ու միտքը ոստիկաններին տված, չէր նկատել, թե ոնց երկու հոգի հայտնվեցին իր գրողի տարած մեքենայի անիվների տակ… Արսենը իրեն դուրս էր նետել մեքենայից, գրկել չորս տարեկան աղջնակին, ով մոր հետ Աստված գիտե՝ ուր էր գնում, բայց մինչև կփորձեր մի բան անել, երեխան հենց իր ձեռքերի մեջ մահացել էր..․ Դրանից հետո Արսենը դարձավ էս գժանոցի 217-րդ պալատի մշտական բնակիչը: Մենք դասընկերներով պայմանավորվել էինք, որ ամեն ուրբաթ մեզնից մեկը Արսենին պիտի այցելի ու ամբողջ շաբաթվա մեր սովորածը պատմի նրան: 217-ում նույնիսկ գրատախտակ ու կավիճներ էինք տեղավորել․ պատանեկան ապուշ սենտիմենտալություն, բայց ինչպես միշտ է լինում՝ տխմար սովորություններին դժվար է հրաժեշտ տալ, ու մենք ավարտելուց հետո էլ, շարունակում էինք էստեղ երևալ, միայն թե, ամեն ուրբաթ Արսենին այլևս պատմելու դաս չունեինք: Հաճախ գալիս էինք, նստում, լռում ուղղակի, պարտքը կատարում ու առանց մի բառ ասելու թողնում հեռանում մեզնից արդեն լրիվ օտարացած էս խելագարի սենյակից։

Դասարանի աղջիկներին տեսնելիս Արսենը վազում էր ընդառաջ, ծնկի գալիս ու ներողություն խնդրում մեր երեխաներին սպանելու համար։ Բուժքույրերը պատմում էին, որ իրենց տեսնելիս էլ նույնն է անում: Բժիշկն էլ եզրակացրեց, թե շիզոֆրենիայի էս փուլում մեղքի զգացումը էնքան է աճել, որ խեղճը կարծում է՝ ոչ թե մի հոգու է սպանել, այլ աշխարհի բոլոր երեխաներին։

Մինչև բուժքրոջից, որ կարծես նորեկ էր էս հարկաբաժնում, Արսենի վատանալու պատճառն էի ուզում հասկանալ, միջանցքում նորից իրարանցում սկսվեց: Սպիտակ զսպաշապիկով, գզգզված մազերով մի գեղեցկադեմ երիտասարդի ինչ-որ տեղ էին տանում: Սա երևի հանգստացնող էր ստացել, հազիվ պառկել էր պատգարակի վրա՝ գլուխը դրանից դուրս կախված, աչքերը չռած, միայն անլսելի մրմնջում էր․

- Ես քո հախից կգամ, սատանայի բաժին Բելլա․․․ Դե կտեսնենք՝ ով կհաղթի։

Հասկացա, որ քիչ առաջ աղմուկ բարձրացրած հիվանդն է։ Բուժքույրը, որ հաստատ նորեկ էր ոչ միայն հարկաբաժնում, այլ էս աշխարհում, ձեռքերով դեմքը մի քանի վայրկյան փակած գլուխը տարուբերելուց հետո, սկսեց․

- Աղջիկս, դու 21-րդ դարում լսած կա՞ս, որ մարդ սիրուց գժվի:

Գլուխս թեթև շարժեցի դեպի խոսողը, ու թեև էս շենքում ոչնչից զարմանալ պետք չէր,  բայց տեսարանը մի քիչ ազդել էր վրաս։

Բուժքույրը, որ հավանաբար շատ էր ուզում մեկի մոտ թափել ներսում հավաքածը, հետ-հետ գնաց ու իրեն նետեց միջանցքում շարքով դրված աթոռներից երկուսի վրա (հաստլիկ էր)։ Ես ավտոմատ հետևեցի նրան։

- Մի շաբաթ է, ինչ էստեղ աշխատանքի եմ անցել, բայց երևի դուրս գամ, թե չէ մի քանի օրից ես էլ եմ տեղափոխվելու էս պալատներից մեկնումեկը։

Լուռ էի: Արսենի մասին էի մտածում:  Հետո Բելլայի, հետո հանկարծ ինձ սկսեց հետաքրքրել երեխայի անունը, որին Արսենը հողի բերանը գցեց ժամանակից շուտ: Չլինի՞ անունը Բելլա է: Չգիտեմ՝ ինչու նման հիմարություններ էին պտտվում ուղեղումս։

- Բոլորն են խղճալի վիճակում, բայց էս տղան,- գլխով պատգարակը ցույց տվեց, որ դեռևս երևում էր միջանցքի հեռավոր ծայրին,- էս տղան ուրիշ դարաշրջանից է, ու չգիտեմ՝ որ մոլորակից։

Դեռ լուռ էի: Մտածում էի․ տեսնես էդ երեխայի (որի անունը կարող էր և Բելլա լինել) ծնողները ինչքա՞ն են ատում Արսենին: Տեսնես` մեզ էլ են ատո՞ւմ, որ Արսենի համար գրատախտակ ճարեցինք։ Ես իրենց փոխարեն հաստատ կատեի։

Բուժքույրը աչքերն էր սրբում ու ձեռքի հետ էլ հայացքով ինձ հանդիմանում, թե ինչո՞ւ չեմ միանում իր ողբին, իսկ ես դեռ հիշել էի փորձում, թե ո՞ր թվականին Արսենը էդ էրեխու գլուխը կերավ ու եթե չուտեր, հիմա էդ երեխան քանի՞ տարեկան կլիներ։

- էս թվին ո՞վ կխելագարվի սիրուց,- համառաբար շարունակում էր բնականից առանց էդ էլ զարհուրելի իր դեմքն ավելի այլանդակած էս կինը, ում խալաթի ուսերը, ինչպես բոլոր հաստլիկ բուժքույրերի պարագայում է լինում, պետք եղածից ավելի բարձր էր թռել։

Մտքերով չգիտեմ՝ ուր էի հասել․․․ Ուղեղումս պտտվում էր իտալական մի երգ «…․բելլա չաո, բելլա չաո, չաո, չաո.․․»: Էդ ընթացքում բուժքույրն արդեն ջուր դարձած իր անձեռոցիկն էր շրջում, դեռևս չթրջված մի գրողի տարած հատված փնտրելով, դարձյալ թրջելու համար։ Տեսնես` ավելի շատ ո՞ւմ լացն է լացում՝ էս գժերի՞, թե՞ մեր բոլորի, որ դեռ երկար սրանց գժությունների հանդիսատեսն ենք լինելու: «Բելլա չաո, չաո, չաո․․․»

Չնկատեցի` ոնց սկսեցի վերջին բառերը բարձր կիսաերգելով, կիսաասմունքելով փնթփնթալ։

Բուժքույրը, Բելլա բառը լսելուն պես, նորից վերագտավ իր ողբի նախկին ուժգնությունը։

- Ախր, մի աղջկա համար գժվե՞լ։

- Բելլայի՞ համար,- վերջապես նայեցի կնոջը:

- Չէ, ի՞նչ Բելլա: Սիրած աղջկա անունը ոչ մեկին չի ասում: Ասում է՝ գերեզման եմ իջեցնելու հետս: Երկու տարի անընդհատ աղջկան սիրո խոստովանություն է արել, բայց աղջիկը մերժել է: Ասում են՝ սրան գժանոց բերելու նախորդ օրը էդ աղջիկը ամուսնացել ու թռել է Ամերիկա: Սա էլ ո՛չ տվել է, ո՛չ առել։

- Իսկ Բելլան ո՞վ է,- հարցնում եմ ու մտածում. «էսպես ո՞նց կլինի, ախր, ո’չ գժերին եմ հասկանում, ո’չ էլ տգեղ դիմագծերով գժապահներին»։

- Բելլան էդ անտեր հեռախոսի գյուտի հեղինակն է․․․ Չէ՛, մի րոպե, Բելլա չի անունը, սա սխալ է արտասանում: Էդ հեռախոս ստեղծողը տղամարդ է էղել: Սպասի, սպասի,- գլուխը կախելով ու ցուցամատը շրթունքներին մոտեցնելով փորձում էր անունը մտաբերել,- ախր, էրեկ աղջկաս հարցրի, է․․․ Դու ասա, է․․

- Ալեքսանդր Բե՞լլ,- միևնույն է, ոչ մի բան չհասկանալով, հուշեցի:

- Այ, ապրես,- համարյա ծափ տալով, վեր թռավ տեղից,- էդ Ալեքսանդր Բելլի հետ է սրա կռիվը,- ու սկսեց պատմել քսանհինգը դեռ չանցած էս դժբախտի պատմությունը։

Որն էսպիսին էր: Հոգեբուժարանում հայտնվելուց հետո էս տղան ամեն կերպ փորձում է ձեռքն ընկած բոլոր հեռախոսներով զանգել իր սիրած աղջկան, բայց հավանաբար ամեն անգամ համարն է սխալ հավաքում, ու երբեք իր զանգերին ոչ ոք չի պատասխանում, (թեև ի՞նչ տարբերություն, եթե ճիշտ էլ հավաքեր, միևնույնն է, պատասխանը իր սրտով չէր լինելու)։ Շարունակ անպատասխան զանգերից հետո, ուրեմն, տղան հասկացել էր, որ էս աշխարհում մի թշնամի ունի, ու դա հեռախոսի գյուտարարն է՝ Ալեքսանդր Բելլը, որի անունը, առանց վերջինիս համաձայնության, իգականացրել էր` Բելլա սարքելով։

Բուժքրոջ բառերով ասած «․.․Սա էդքան էլ գիժ չի, ավելի ճիշտ, գիժ է, բայց ուրիշ գիժ, փիլիսոփա գիժ է…»: Էս խեղճ պառավը որտեղի՞ց գլխի ընկնի, որ բոլոր փիլիսոփաներն էլ մի օր հոգեբուժարան են նետվում ՝ չափից դուրս շատ բան հասկանալու ցավից։ Երբ հետաքրքրվեցի, թե ինչի՞ց է ենթադրում, «որ սա փիլիսոփա է», պատասխանեց, թե երբ երկու օր առաջ մտել էր սենյակը կարգի բերելու, տղան շատ հանգիստ էր եղել, իրեն «կուլտուրական դեպուտատի նման» հարցրել էր. «Մայրի՛կ, դու գիտե՞ս, թե էդ գրողի տարած Բելլան ինչի համար հեռախոս ստեղծեց»: Կինը պատասխանել էր` «Դե, երևի, որ մարդիկ իրար զանգեն»:

- Էդ դեպքում, ինչի՞ իմ զանգերին ոչ մեկ չի պատասխանում,- լաց էր եղել «ուրիշ գիժը»,- էդ սատանա Բելլան բոլորիդ հեռախոսները ճիշտ է սարքել, իմ հեռախոսը սարքելուց երևի «պերերիվի» ժամն է եղել ու գլխառադ է արել։ Ես դրան կբռնեմ ու մռութը կջարդեմ։ Հետո նայել էր պատուհանից երկար ու տխուր,- Բելլան սխալ արեց, որ փչացած հեռախոս ստեղծեց։ Պիտի չաներ…

Էդ օրը, երբ պառավ բուժքույրը պատմում էր ինձ էս ամենը, հերթական անգամ տղան հեռախոս էր ճարել, նորից անպատասխան զանգ արել ու կատաղել Բելլի վրա, ով երևի, շատ կնեղվեր, երբ իմանար իր անվան անպատվաբեր հնչյունափոխության մասին։

217 պալատը… Չէ՛, էնտեղ հիվանդը ագրեսիվ է դարձել։ Չորս տարեկան երեխային մեքենայով տրորելուց հետո դա ամենաքիչն էր, որ կարող էր լինել 217-ի հիվանդի հետ, ով ինչ որ մի ժամանակ դասընկերս էր ու կողքիս էր նստում։

Երբ դուրս եկա հոգեբուժարանից, արդեն մթնշաղ էր, անտանելի պառավը կարճ կապել չսովորեց։ Կասկած չունեմ՝ նրա վախերը արդարացված են. մի քանի օրից, անշուշտ, պալատներից մեկում է տեղավորվելու։

«Բայց իմ ի՞նչ պետքս է»,- մտածում եմ ու  թիկունք դարձնում տուֆից սարքած էս շինությանը, որի չորրորդ հարկում միշտ տարօրինակ բաներ են կատարվում… Ասենք, կարծում եմ, բոլոր հարկերում էլ էդպես է։

Տեսնես, եթե էդ չարաբաստիկ գիշերը Արսենը հոր զանգերին պատասխաներ, էսօր 217 պալատը ու 4 տարեկանի գերեզմանափոսը դատարկ կլինեի՞ն։

Ա՜խ, գրողի տարած Բելլ, ինչի՞ էս գժանոցում բոլորի հեռախոսները թարս սարքեցիր,- դուրս եմ տալիս, հետո ձեռքի մի շարժումով գրողի ծոցն ուղարկում 217-ն է՛լ, աղջիկ դարձած հեռախոս ստեղծողին է՛լ, պառավ բուժքրոջն է՛լ, որ կարծես, գիժ դառնալու հակումներ ունի ու հեռանում շենքից, որի ներսում, երևի, հենց էդ պահին նորից իրարանցում է։

Ժամանակի ընթացքում հասկանում ես, որ ստից ու կեղծիքից շնչահեղձ այս աշխարհում ապրելու միակ մխիթարանքը քո ճիշտ և մաքուր մնալն է։

Գիտակցում ես, որ կան մարդիկ, ովքեր այնքան արագ և վարպետորեն են փոխում իրենց դեմք-դիմակները, որ չես էլ կարող հաշվել նրանց թվացյալ երեսների քանակը։

Ճանաչում ես մարդկանց և հասկանում, որ, մեկ է, գալու է մի ժամանակ, երբ պարզվելու է, որ ամենևին էլ չես ճանաչել։ Առհասարակ այդ «ճանաչել» ասվածը խիստ սահմաններ ունի. դիմացինին մինչև վերջ ճանաչել կլինի՞։

Գալիս է մի պահ, երբ հիշելով կյանքիդ դժվար պահերը՝ հասկանում ես, թե որքան ճիշտ ու անհրաժեշտ էին դրանք, և որքան են քեզ հղկել, դաստիարակել, կյանքն ու մարդկանց ճանաչելու կարևորագույն դասեր տվել։

Կյանքում ոչինչ պատահական չի լինում։ Ամեն ինչ տեղի է ունենում ճիշտ ժամանակին և ճիշտ տեղում։

Սովորաբար մենք դա ընդունում  ենք մեր կյանքում եղած խնդիրները մարսելուց հետո միայն, երբ ամեն ինչ ընկնում է իր տեղը։

Ժամանակի ընթացքում հասկանում ես, որ ճանապարհիդ հանդիպած մեծ ու փոքր քարերը քեզ ավելի ուժեղ և ամուր են դարձրել։ Եվ այն ժամանակ ես հասկանում, որ մի քիչ մեծացել ես, երբ այլևս այդ քարերից չես վախենում, նույնիսկ հիմա ոտքերդ ավելի ինքնավստահ ես գետնին դնում ՝ հավատալով քեզ ու քո ուժերին։

Ճանապարհին ընկած ամեն մի քար մի օր իր ճիշտ հասցեն է գտնում, հավատա՛։

Լավ ու վատ օրերի արանքում հասկանում ես, որ անկախ ամեն ինչից երջանիկ ես ու բախտավոր։ Երջանիկ ես, որ ո՛չ մոլեգնած քամիները, ո՛չ էլ քար-դժվարությունները քեզ փոխել չեն կարողացել, չեն էլ կարողանալու, որովհետև հիմա կյանքին նայելիս բոլորովին այլ հայացք ես ընդունում։

Գալիս է մի փուլ, երբ հասկանում ես, որ աշխարհում թերևս չկա ավելի հաճելի բան, քան քո խղճի հանգստությունն ու հոգու երանելի ներդաշնակությունը, հասկանում ես, որ խաղաղությունը միայն երկրներին չէ հարկավոր, այլ նաև մարդկային հոգիներին։ Երջանկությունը խաղաղությունից է սկսվում։

Գիտե՞ս՝ աշխարհում ամենաթանկ և հարազատ մարդիկ նրանք են, ովքեր ուղղակի հավատում են քեզ։ Քեզ, քո տեսակին, քո ուժերին, քո ապագային…

Այդ մարդիկ ամենանուրբ ու գեղեցիկ հոգիներն ունեն, եթե ոչ բոլորի, ապա գոնե քեզ համար։ Այդ հավատող մարդկանց կարևոր դերը սովորաբար ընտանիքին է տրվում, և ի դեպ, խաղաղությունն էլ հենց այսպիսի  ընտանիքից է սկսվում։ Բախտավոր լինելու  տեսակետն էլ հասկանալի դարձավ, չէ՞։

Եվ որքան էլ աշխարհում անծայրածիր ու խեղդող լինեն սուտը, կեղծիքը և չարությունը, աշխարհում սիրվելու արժանի և բարությունը կենդանի պահող շա՜տ գեղեցկագույն երևույթներ կան։ Այս ապականված դարում ազնվությունը դեռ պայքարում է իր գոյության համար…

Եվ մի օր անպայման հասկանում ես, որ իրականում ոչինչ էլ դեռ լավ  չես հասկանում, և գուցե դա քեզ պետք էլ չէ։ Կարևորն այն է, որ  կյանքում ոչինչ անհետևանք և անպատասխան չի մնում, շուրջդ սփռած և՛ լույսի, և՛ խավարի դիմաց մի օր  անպայման փոխհատուցվում ես քո իսկ տվածով։

Ազգային, ներանձնային պատերազմների, բաբելոնյան աշտարակաշինությունը հիշեցնող  խառնաշփոթների, արագ փոփոխվող դիմակների աշխարհում ապրելը և լավատես մնալը բարդ է, բայց թունելի վերջում միշտ էլ լույս է լինում։

Փորձենք նկատել  կամ լինել այդ լույսը։