Ի՞նչ է աղոթքը: Ինչո՞ւ և ինչպե՞ս աղոթել, որո՞նք են աղոթքի տեսակները: Մեր զրույցի ընթացքում հենց այս մասին էր պատմում Տեր Զորայր քահանա Կարապետյանը: 

Լուսանկարը` Ռաֆիկ Թումանյանի

-Աղոթքն Աստծուն ուղղված խնդրանք է, աղաչանք կամ փառաբանություն, Աստծո հետ հաղորդակցվելու միջոց: Հիշեք՝ աղոթքը երբեք չի կարող լինել կոչ, պահանջ կամ հորդոր, այն խնդրանք է և գոհաբանություն:

Աղոթքը լինում է երկու տեսակի՝ առանձնական և ընդհանրական:

Առանձնական աղոթքի ժամանակ ամենքս մտովի մեր ցանկությունը, խնդրանքն ու աղերսն ենք ուղղում Աստծուն: Աղոթքը պետք է լինի անկեղծ, լուռ, հանգիստ և ոչ ցուցադրական կամ կեղծ:

Քրիստոս ասում է. «Երբ աղոթում եք, մի՛ եղեք կեղծավորների նման, որովհետև նրանք սիրում են ժողովարաններում և գլխավոր փողոցների անկյուններում կանգնած աղոթել, որպեսզի մարդկանց կողմից նկատվեն: Բայց դու, երբ աղոթում ես, մտի՛ր քո սենյակը, փակի՛ր դուռը և աղոթի՛ր քո Հորը, որ ծածուկ տեղում է, և այդ ժամանակ քո Հայրը, որ դիտում է ծածուկ տեղից, կհատուցի քեզ»:

Աղոթել կարող եք ամենուր. թե՛ տանը, թե՛ դրսում, և թե՛ եկեղեցում: Հաճախ ենք լսում, թե ինչպես տարբեր աղանդավորական շարժման հետևորդները եկեղեցու դերը՝ որպես Աստծո տաճար, ժխտելու համար ասում են, որ Քրիստոս ինքն է ասել. «Ուր երկու կամ երեք հոգի հավաքված լինեն իմ անունով, այնտեղ եմ ես, նրանց մեջ, և դա է կենդանի եկեղեցին»:

Բայց, եկեղեցին միայն քարեղեն շինություն չէ, այլ Աստծո տուն, և այն կենդանի է ներսում աղոթող հավատացյալներով: Կապ չունի, թե ինչպիսին կլինի եկեղեցու կառույցը, կարևորը, որ այն հավատացյալներով լեցուն լինի:

Աղոթքի ժամանակ և նույնիսկ մարդկային հարաբերություններում սատանան փորձում է շեղել, խանգարել մեզ, բայց երբ հավատով ու նվիրվածությամբ ես աղոթում, ոչ ոք ու ոչինչ չի կարող խանգարել:

Ընդհանրական աղոթքը նույնն է բոլոր եկեղեցիներում, իսկ առանձնական աղոթքը նույնը լինել չի կարող, քանզի ոչ ոք չգիտի, թե ինչի համար է աղոթում մյուսը:

Ընդհանրական աղոթքի օրինակ են եկեղեցում կատարվող արարողակարգերը՝ ժամերգությունները: Առաքելական եկեղեցին ինը ժամերգություն ունի: Սակայն ասօր, կախված իրավիճակներից, մեզ մոտ բոլոր արարողակարգերը չեն կատարվում: Նախկինում, երբ վանական համալիրներ են եղել, որտեղ միաբանները զբաղվել են միայն աղոթքով և գիտությամբ, բոլոր աղոթքները կատարվել են ժամանակին: Ինը ժամերգություններն են՝ Գիշերային, Առավոտյան, Արևագալի, Ճաշու Գ ժամի, Ճաշու Զ ժամի , Ճաշու Թ ժամի, Երեկոյան, Խաղաղության և Հանգստյան ժամերգություններ: Ըստ մեր եկեղեցու կարգի՝ Երեկոյան ժամերգությունից հետո փոխվում է օրը:

Ընդհանրական աղոթքի համար կա սահմանված ծիսակարգ: Ունենք գրքեր, աղոթքի կարգ, որը կատարվում է ժամերգությունների ժամանակ: Առաջին գիրքը, որ վերաբերում է ընդհանրական աղոթքին, «Ժամագիրքն» է, որում սահմանված են կանոններ յուրաքանչյուր ժամերգության համար: Հաջորդը «Շարակնոցն» է: Այս երկու գրքերը ընդհանրական աղոթքների անբաժանելի մասն են: Երրորդ գիրքը «Ճաշոց» գիրքն է, որում ներառված են ավետարանական ընթերցվածքներ տարվա բոլոր օրերի համար: Մյուս գիրքը «Տոնացույցն» է, որը մեր եկեղեցու ամենօրյա Աստվածային պաշտամունքի կարգն է և ծառայում է նաև որպես ուղեցույց: Ընդհանրական աղոթքի գրքերից է նաև «Մաշտոց» ծիսագիրքը, որով կատարվում են բոլոր արարողակարգերը, նաև նրանք, որոնք կատարվում են եկեղեցու պատերից դուրս: Ունենք նաև «Մայր Մաշտոց», որը ներառում է նաև Ձեռնադրության խորհուրդը:

Ասեմ նաև, որ չնայած շատերը «Մաշտոց» գիրքը շփոթում են Մ. Մաշտոցի անվան հետ, այն կազմել է Մաշտոց Եղիվարդեցի կաթողիկոսը:

Եվ վերջին գիրքը, որն օգտագործվում է ընդհանրական աղոթքի ժամանակ, «Պատարագամատույցն» է կամ «Խորհրդամատյանը», որում գրված է պատարագի ողջ խորհուրդը:

Այս գրքերը պատրաստվել են, որպեսզի Հայաստանի բոլոր եկեղեցիներում Աստվածային պաշտամունքն ամեն օր միանման ծիսակարգով լինի:

Հարցազրույց Դարբաս համայնքի հոգևոր հովիվ Տեր Ընծա քահանա Միրզոյանի հետ

Լուսանկարը՝ Սոնա Զաքարյանի

-Որտե՞ղ եք ծնվել և մեծացել: 

-Ծնվել և մեծացել եմ Երևան քաղաքում: Հայր չեմ ունեցել, երկու տարեկան հասակում կորցրել եմ նրան: Մորս և տատիկիս հետ եմ ապրել: Մայրական կողմս արևմտահայեր են, Թուրքիայից մազապուրծ փախած, ցեղասպանությունից փրկվածներ են, ովքեր 1924 թվականին Թուրքիայից գաղթեցին Ռուսաստան: Ռուսաստանում երկար տարիներ մնացին և 1961 թվականին արդեն որոշեցին վերադառնալ Հայաստան: Ես ծնվեցի Երևանում: Ավարտել եմ պոլիտեխնիկական ինստիտուտը, մասնագիտությամբ ռադիոինժեներ եմ եղել: Հետո իմ կյանքում փոփոխություններ տեղի ունեցան, և որոշեցի դառնալ քահանա: Մինչև քահանա ձեռնադրվելս ապրում էի Երևանում, իսկ ձեռնադրվելուց հետո, ինձ ուղարկեցին Սյունիքի մարզ: Սյունիքում արդեն 10 տարուց ավելի է, ինչ կատարում եմ հոգևոր ծառայությունս տարբեր քաղաքներում: Կարելի է ասել՝ ամբողջ Սյունիքով պտտվել եմ: Վերջին հանգրվանելուս տեղը Դարբաս գյուղն է, որտեղ արդեն 5 տարի է, ինչ իրականացնում եմ հոգևոր ծառայությունս: Գյուղում պայմանները ուրիշ են, և այստեղ այլ տեսակ դժվարություններ կան, որոնք փորձում եմ հաղթահարել և զուգահեռ տանել նաև հոգևոր դաստիարակչական աշխատանքներ:

-Ինչպե՞ս որոշեցիք դառնալ քահանա: 

-Յուրաքանչյուր մարդ, ով ծնվում և ապրում է աշխարհում, ունի իր աշխարհայացքը, գաղափարները, նպատակները և ծրագրերը: Մարդը երբեք ամբողջությամբ չի կարող պատկերացնել իր իսկական առաքելությունը որն է: Ինչպես ցանկացած մարդ, այնպես էլ ես, ունեի իմ հայացքները: Ինչպես ասացի՝ ես սովորել եմ այլ մասնագիտություն, ավարտել եմ պոլիտեխնիկական ինստիտուտը, մասնագիտությամբ ռադիոինժեներ եմ եղել, և իմ հեռանկարներն ունեի: Ես պատկերացնում էի, թե ով եմ լինելու: Ես զգում էի, որ իմ մասնագիտությունը կարող եմ կիրառել այս կամ այն բնագավառում: Ես նպատակ ունեի և փորձում էի իրականացնել իմ առջև դրված խնդիրները, առաջ գնալ, բայց հանկարծ լուրջ խնդիր առաջացավ իմ կյանքում, որից հետո ես փոխեցի հայացքներս և կյանքի իմաստին իմ մոտեցումը: Մոտ 25 տարեկան էի, երբ ծանր հիվանդացա: Հիվանդությունը իսկապես ծանր էր, թոքաբորբ էի տանում, բայց չգիտեի, որ ծանր հիվանդ եմ: Պարզապես շնչահեղձ լինելով՝ այդ ծանր վիճակում ես զգացի, որ կարող եմ մեռնել: Չնայած, որ դեռ երիտասարդ էի, ես զգացի մահվան հոտը, ես զգացի, որ մահը չի նայում՝ երիտասա՞րդ ես, թե՞ ծեր: Ես շատ վախեցա, ես չէի ուզում, որ իմ կյանքի թելը կտրվեր: Այդ պահին իմ հոգուց, իմ սրտից կարծես մի ձայն դուրս եկավ: Ես Աստծուն խնդրեցի, որ ինձ կյանք շնորհի, այդ վիճակից դուրս հանի և խոստացա, որ իմ կյանքը կնվիրեմ Նրան: Երբ դա ասացի, հանկարծ զգացի, որ ինչ-որ բան փոխվեց: Ես շնչահեղձ էի լինում, բայց սկսեցի հանգիստ շնչել, կազդուրվել: Ինձ մի պահ թվաց, որ Աստված լսեց ինձ, պատասխանեց, այսինքն, Նա տվեց ինձ այն, ինչ ուզում էի: Նույնիսկ մի պահ զգացի, թե ինչ մեծ պատասխանատվության առաջ եմ կանգնած: Եթե ես մի բան եմ խոստացել, ուրեմն պիտի կատարեմ: Ես պատկերացրի, որ պետք է ծառայեմ, մտնեմ հոգևոր ասպարեզ, դառնամ հոգևորական: Ես աշխարհիկ մարդ էի, աշխատում էի Երևանում` հեռախոսային հանգույցում, և չէի պատկերացնում, թե ինչպես պետք է դա անեմ: Վախեցա՝ գուցե չկարողանամ:

Լուսանկարը՝ Սոնա Զաքարյանի

Ես դեռ շարունակում էի աշխատել, երբ մի օր Երևանի Սուրբ Հովհաննես եկեղեցում առիթ եղավ հանդիպելու եկեղեցու սպասավորներին` դպիրներին: Նրանք մոտեցան ինձ մի անակնկալ առաջարկով: Դպիրները գիտեին, որ հավատացյալ մարդ եմ, հաճախում եմ եկեղեցի, և առաջարկեցին, որ շապիկ հագնեմ և մասնակցեմ պատարագներին: Ինձ համար այդ առաջարկը շատ անսպասելի էր, չէի պատկերացնում, թե ինչպես պետք է սկսեմ ծառայել եկեղեցում: Սկսեցի մտածել այն խոստման մասին, որ տվել էի Աստծուն և հասկացա, որ Աստված ինձ համար դուռ է բացում, որ այդ քայլը անեմ: Այդ ժամանակ ինձ շատ օգնեց քույրս, որը տեղյակ էր այդ ամենի մասին: Սկզբում հրաժարվում էի, և քույրս ինձ ուղղորդեց, որ հետ չկանգնեմ, գուցե ամեն ինչ հենց այդպես պետք է լինի: Ես տարակուսանքի մեջ էի:

Հաջորդ անգամ, երբ գնացի եկեղեցի, ինձ ասացին, որ Տեր Հայրը մենակ է մնալու, և լավ կլինի, որ ես մնամ ու օգնեմ նրան. Սուրբ Հովհաննես եկեղեցում օգնական չկար: Ես գնացի քահանայի մոտ, նա ստուգեց իմ ձայնային տվյալները, հավանեց և ասաց, որ շապիկ կհագնեմ և կծառայեմ եկեղեցում:

-Ինչպե՞ս ընտանիքում ընդունեցին այդ փաստը: 

-Սկզբում շփոթվեցին, ինչպես և ես: Նրանք էլ ուրիշ պատկերացումներ, ուրիշ հայացքներ ունեին: Դա, կարելի է ասել, առաջացրեց մի փոքրիկ տարակարծություն, որովհետև ընտանիքս ցանկանում էր, որ ես առաջադիմեմ աշխարհիկ կյանքում, և հոգևոր կյանքը մի քիչ խորթ էր նրանց համար: Ի՞նչ պետք է անեի ես հոգևոր աշխարհում, ինչո՞ւ ես այդպես փոխեցի իմ հայացքները: Նույնիսկ ինչ-որ տեղ նրանց մեջ խուճապ առաջացավ: Հետո նրանք հանդարտվեցին, դեմ չգնացին իմ որոշմանը: Ես նրանց բացատրեցի, որ ամեն ինչ Աստծո ձեռքում է, և Աստված մեզ սիրում է ու մեր լավն է ցանկանում: Երբեք պատահական ոչինչ չի լինում մարդու կյանքում: Աստծո կանչին պետք է պատասխանել: Ես դա ընդունեցի որպես աստվածային կանչ: Նեղությունների, տառապանքի, չարչարանքի միջոցով մենք ավելի ենք մոտենում Աստծուն, սկսում ենք ճանաչել նրան, հասկանալ, որ մենք կախված ենք նրանից և հասկանում ենք, որ նա մեզ սիրում է և սպասում է, որ դիմենք իրեն:

-Որո՞նք էին ձեր քայլերը քահանա դառնալու ճանապարհին: 

-Ամեն շաբաթ կիրակի հաճախում էի եկեղեցի, շապիկ էի հագնում, մասնակցում էի ժամերգություններին, պատարագներին, բայց դեռ շարունակում էի գնալ աշխատանքի: Եկավ մի օր, որ մեր կազմակերպությունը փակվեց, որովհետև երկրում սկսվեցին լուրջ փոփոխություններ: Ես կորցրի աշխատանքս: Կարող էի նորից աշխատանք գտնել և շարունակել իմ աշխատանքը աշխարհիկ ասպարեզում, բայց զգացի, որ արդեն այն պահն է, երբ պետք է նվիրվեմ եկեղեցուն: Կարևոր քայլերից մեկն այն էր, որ մի քահանայի առաջադրանքով գնացի Կոտայքի մարզի Առինջ գյուղում ծառայելու, որտեղ ծանոթացա Առաքել սրբազանի հետ, ով ինձ մի տարի հետո ձեռնադրեց սարկավագ: Ես որպես սարկավագ ծառայեցի հենց Առինջ գյուղում մինչև 2002 թվականը՝ մոտ 4-5 տարի: 2002 թվականին Վեհափառ հայրապետի տնօրինությամբ ստեղծվեց ճեմարանին կից գործող հոգևոր դպրոց, որը կոչվում էր Քահանայից լսարան: Դպրոց նրանց համար, ովքեր աշխարհիկ ասպարեզից ցանկանում էին մտնել հոգևոր ասպարեզ: Ճեմարանը մեզ չէր ընդունի, քանի որ մեր տարիքը մեծ էր՝ 30-ից ավելի: Ինձ հետ միասին Քահանայից լսարան ընդունվեցին 40-45 հոգի տարբեր շրջաններից և նաև քաղաքից: Առաջին կուրսում 40-ից ավելի ուսանողներ էինք, և երկու տարվա ընթացքում մենք ավարտեցինք ամբողջ հոգևոր դպրոցը: Քննություն հանձնեցինք և կաթողիկոսին ներկայացանք արդեն որպես քահանայի թեկնածուներ: Ես, աստիճանաբար վերլուծելով իմ քայլերը, հասկացա, որ ճիշտ եմ վարվում: Մինչև քահանա դառնալս 6-7 տարի սարկավագություն եմ արել: Ինձ համար շատ դժվար էր այդ որոշումը կայացնել: Այնքան էլ հեշտ չէ հասկանալ, կարո՞ղ ես քահանա լինել, թե՞ ոչ: Արդյո՞ք Աստծուն հաճելի ես, թե ոչ:

Վերջին նշանը, որով ես համոզվեցի, որ պետք է քահանա դառնամ, երեխայիս ծնունդն էր: Բավականին երկար ժամանակ պահանջվեց, մինչև ես կայացա և հաստատվեցի իմ որոշման մեջ: Ճգնաժամային պահ է եղել, երբ ես այնքան ընկճված էի, որ նույնիսկ որոշեցի չդառնալ քահանա, այլ մնալ ուղղակի սարկավագ: Բանն այն է, որ մեր եկեղեցում կա ամուսնացյալ և կուսակրոն քահանայություն: Ես ընտրեցի ամուսնացյալ քահանայությունը, սակայն այս դեպքում պարտադիր է, որ քահանայի ընտանիքում երեխա ծնվի: Եթե ամուսնացյալները դեռ երեխա չունեն, կաթողիկոսը քահանա չի ձեռնադրում: Դա անհրաժեշտ է նրա համար, որ ընտանիքում լինի զավակ, լինի ժառանգ, և ընտանիքը ամուր լինի: Դեպքեր են եղել, որ ամուսնացածները չեն ունեցել զավակ և ձեռնադրվել են որպես քահանա, հետո բաժանվել են: Դա ստվեր է գցել, հետք է թողել քահանայի հեղինակության վրա, ժողովրդի կողմից վատ է ընկալվել: Այդ պատճառով վեհափառ հայրապետը հստակ կանոն սահմանեց, որ ամուսնացյալները պարտադիր պետք է երեխա ունենան, հետո կատարվի նրանց ձեռնադրությունը:

Մի անգամ, երբ ես Մայր աթոռ Սուրբ էջմիածնի տարածքում էի, հանդիպեցի կաթողիկոսին: Նա հետաքրքրվեց, թե ինչպես ենք: Ասացի, որ շուտով երեխա պետք է ունենանք: Նա հրահանգ տվեց, որ ես դիմում գրեմ: Այսպես է օրենքը. ով ցանկանում է քահանա օծվել, պետք է դիմում գրի վեհափառ հայրապետին, և այդ դիմումը նրա կողմից պետք է մակագրվի: Պայմանները արդեն նպաստավոր էին: Ես դա որպես վերջին նշան ընդունեցի: Ուրեմն Աստված ինձ ընդունում է և դուռ է բացում իմ քահանայության համար: Դրանից հետո շատ կարճ ժամանակում նշանակվեց օր, երբ ես պետք է ձեռնադրվեի:

Մի հետաքրքիր դեպք պատահեց: Այդ օրը օծվողներս հինգ հոգի էինք: Օծման օրը 2006 թ.-ի փետրվարի 5-ն էր: Բայց ընտրվեցին չորսը, որից երեքը կուսակրոն քահանաներ էին, ամուսնացյալ միայն ես էի: Ո՞վ էր այդ հինգերորդը, որ չձեռնադրվեց: Դա մի երիտասարդ սարկավագ էր, որին սպասեցինք երկար ժամանակ, զանգահարեցինք, չպատասխանեց, հետո մի կերպ կապվեցինք նրա հետ: Ասաց, որ զբաղված է, և չի կարող գալ: Ի՞նչ զբաղվածություն կարող էր լինել այդ օրը, երբ նա պետք է ձեռնադրվեր: Դա կարևոր իրադարձություն է, բոլոր գործերը պետք է մի կողմ թողնել: Եվ ես մտածեցի, որ դա նշան է: Ինքս էլ դժվարություններով, վերլուծություններով, կասկածամտության մեջ լինելով՝ վերջնականապես հաստատվեցի այն որոշման մեջ, որ Աստծուն հաճելի և ընդունելի է իմ որոշումը և այդ քայլը: Այսինքն՝ Աստված կամենում է, որ ես քահանա դառնամ: Միայն մարդկանց կամեցողությունը քիչ է, և այս երիտասարդի դեպքը ինձ ևս մեկ անգամ ցույց տվեց, որ եթե այդ մարդու սրտում Աստված չի դրել քահանա դառնալու ցանկությունը, ուրեմն նա չի ձեռնադրվի: Եվ այսպես ես դարձա քահանա և արդեն 11 տարի է, ինչ քահանա եմ:

Լուսանկարը՝ Սոնա Զաքարյանի

-ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո հայկական նոր պետականություն ստեղծվեց, բայց հայերի մեծ մասը դեռ շարունակում էր կրել աթեիստական գաղափարներ: Հե՞շտ էր արդյոք կրկին հավատ սերմանել մարդկանց մեջ: 

-Հեշտ չէր: Դրա համար պետք էր տևական աշխատանք և համբերություն:

Պետք է հասկանալ դիմացինին, պետք է մարդուն ընդունել այնպես, ինչպիսին նա կա: Ես էլ եմ այն սերնդի մարդ, որ ստացել է աթեիստական դաստիարակություն: Բայց իմ ընտանիքում մթնոլորտը այլ էր: Տատիկս շատ հավատացյալ կին էր, և հավատքի սերմերը իմ մեջ սերմանեց տատիկս, փոքր հասակում: Եկեղեցիները չէին գործում, արգելված էր քարոզչությունը, բայց հիշում եմ՝ տատիկս ձեռքիցս բռնած տանում էր եկեղեցի, մոմ էր վառում, իսկ ես միշտ հարցեր էի տալիս նրան: Այդ աստվածավախությունը նա սերմանեց իմ մեջ: Հետագայում դա ծիլ տվեց, պտուղներ տվեց, երբ վերադարձա բանակից, արդեն սկսեցի հաճախել եկեղեցի և իմ բոլոր հարազատներին, տնեցիներին աստիճանաբար ձգեցի իմ հետևից: Պատարագին մասնակցելը մեզ համար մի քիչ անսովոր էր: 1990-1991 թվականներն էին: Այդ ժամանակաշրջանում մարդիկ նոր-նոր էին արթնանում, աչքերը բացում: Եվ երբ սկսեցի հաճախել եկեղեցի, ինձ հարցնում էին՝ «որտեղի՞ց եկար»: Հավատացյալները շատ քիչ էին, մեծ մասամբ՝ տատիկներ: Նրանք ինձ հարցնում էին, թե ով խորհուրդ տվեց ինձ գնալ եկեղեցի: Ես ասում էի, որ ոչ ոք ինձ խորհուրդ չի տվել: «Ուրեմն դու հոգու կանչով ես եկել այստեղ»,- պատասխանում էին նրանք: Հոգու կանչը աստվածային կանչն է: Ամեն մարդու համար մոտեցումը տարբեր է: Ամեն մարդու հետ Աստված խոսում է անհատապես, յուրովի, և պարզ բան է, որ ամեն մարդու սրտի դուռը Աստված բախում է: Մենք այդ ճանապարհին ենք դառնում հավատացյալներ, թեպետ աթեիստներ ենք եղել նախկինում: Շատ-շատ մարդիկ՝ Սովետական Միության փլուզումից հետո դեռ աթեիստական գաղափարներով առաջնորդվող, աստիճանաբար դարձի եկան: Դա էլ էր շատ զարմանալի և դա էլ էր հրաշք:

-Ո՞րն է ձեր պատգամը ապագա սերունդներին: 

-Իմ պատգամն այն է, որ երիտասարդ սերունդը ավելի հարստանա և զինվի հոգևոր արժեքներով: Քրիստոնեական սկզբունքներով առաջնորդվի, որովհետև երիտասարդությունը պետք է ներկայացնի Հայաստանի ապագա հասարակությունը: Որպեսզի այդ հասարակությունը լինի ավելի կայուն, բարոյապես ավելի առողջ, ավելի առաջադիմող, դժվարությունները հաղթահարող, հավատքը պետք է լինի ամուր սկզբունքներով: Մեր երիտասարդները պետք է այդ հոգևոր ուժը իրենց մեջ ունենան, որպեսզի կարողանան կառուցել երկրի ապագան: Չէ՞ որ երիտասարդությունը ազգի ուժն ու հույսն է: Մենք շատ բան կորցրինք աթեիստական ժամանակաշրջանում: Մենք զուրկ էինք այդ գաղափարներից, գիտելիքից, հավատքից: Մեզ, կարելի է ասել, այդ ներքին ուժը պակասում էր: Մենք առաջնորդվում էինք լոզունգներով, պրոպագանդա էր գործում, որը երկար տարիներ չէր կարող մարդուն տալ այն էներգիան, որը նա կներդներ իր երկրի, ժողովրդի համար: Իսկ աստվածճանաչողությունը ես առաջնային եմ համարում: Աստծուն պետք է ճանաչեն որպես Տեր:

Ես ցանկանում եմ, որ նոր սերունդը ապրի հավատքով, հույսով առ Աստված, լինի բարոյապես մաքուր, հայրենասեր: Հայրենասիրությունը միայն խոսք չէ, որը գեղեցիկ է հնչում, դա միայն գաղափար չէ: Այն իրագործում է, ապրում է, կյանք է: Երիտասարդները դա պետք տեսնեն: Մենք ունենք հերոսների օրինակներ, որոնք ցույց տվեցին՝ ինչպես պետք է սիրել երկիրը, հայրենիքը՝ ոչ միայն պաշտպանելով թշնամիներից, այլ նաև ներսից հզորացնելով այն: Ես չէի ցանկանա, որ երիտասարդները պակասեն, երկրից հեռանան: Նրանք պետք է տրամադրվեն, համբերեն և հաղթահարեն դժվարությունները: Աշխատեն իրենց երկրում, իրենց մասնագիտական ուժը ներդնեն մեր երկրում, թեև դա դժվար է: Ուզում եմ, որ երիտասարդները Հայաստանի կորիզը կազմեն, որը պիտի հիմք հանդիսանա մեր բարգավաճող ապագա Հայաստանի համար: Ես կարծում եմ, որ ամեն ինչ գալիս է տրամադրվածությունից և գաղափարից, իսկ այդ հոգեկան ուժը գտնելու համար մեզ հավատ է պետք: Մենք չպետք է վախենանք: Աստված մեզ ասում է. «Մի՛ վախեցեք, ես ձեզ հետ եմ»: Աշակերտները վախեցան, երբ նրանք նավակի մեջ էին, և ծովը ալեկոծվում էր: Նրանք մտածում էին, որ արդեն սուզվում են: Բայց Քրիստոս այդ պահին ասաց. «Մի՛ վախեցեք»: Ալեկոծումը դադարեց:

Ալեկոծությունը խորհրդանշական է, դա մեր կյանքի ալեկոծությունն է, մեր կյանքի փոթորիկներն են, որից մենք էլ ենք վախենում և ցանկանում ենք փախչել այդ նավից: Այդ նավը մեր երկիրն է: Մի՞թե պետք է այն խորտակենք: Իհարկե, ոչ: Մենք պետք է այն պահենք: Իսկ եթե ապավինենք Աստծուն, այդ ուժը մեզ կտրվի: