Լուսանկարը՝ Լենա Խաչատրյանի

Ես Խաչատրյան Լենան եմ: Շատ սովորական մի 6-րդ դասարանցի աղջիկ: Բայց ես ապրում եմ ոչ սովորական Արթիկ քաղաքում: Իմ քաղաքը հայտնի է իր վարդագույն տուֆով: Կարելի է ասել, մեր տուֆի շնորհիվ է Երևանը վարդագույն Երևան: Տուֆ քարի պաշարները մեր քաղաքում հայտնագործել և ուսումնասիրել է երկրաբան Ֆրիդրիխ Աբիխը: Արթիկ անվանումը շատ հին ծագում ունի, և տարբեր աղբյուրներում մեկնաբանվում է տարբեր կերպ: Գրականության մեջ հանդիպում է նաև Յարդկ, Արդիք ձևերով: Ըստ որոշ վերծանումների, մեկնաբանվում է նաև որպես «դիքի վրա ապրող արիներ»: Հետագայում հնչյունափոխվել է և ստացել Արթիկ անվանումը: Այն հին բնակատեղի է: Այդ են վկայում Լմբատավանքի համալիրից պահպանված Ս. Ստեփանոս Նախավկայի եկեղեցին` VI – VII դար, Ս. Գրիգոր Լուսավորչի կիսավեր եկեղեցին`  IV – V դար: Այն որպես բնակատեղի վերածնվել է 1828-1830 թթ: Այստեղ ապրում են Էրզրումի Կան գյուղաքաղաքից և Ղարս քաղաքից եկած հայերի սերունդները: Ըստ վերջին մարդահամարի, Արթիկ քաղաքն ունի շուրջ 20 000 բնակիչ: Բնակիչները զբաղվում են տուֆի արդյունահանմամբ, առևտրով, արհեստներով և այլն: Արթիկը շատ հյուրընկալ քաղաք է: Մենք ունենք սոճու փոքրիկ անտառ, Լմբատավանքը իր չպեղված շրջակայքով և այլն: Լմբատավանքը ունի յուրահատուկ որմնանկարներ և 11 վերծանված արձանագրություն, որոնք պատմում են տարածաշրջանի մասին: Ես իմ քաղաքը  շատ եմ սիրում: Համեցեք իմ քաղաք, և ես ձեզ ցույց կտամ իմ քաղաքի հմայքները:

Լուսանկարը՝ Լենա Խաչատրյանի

Լուսանկարը՝ Լենա Խաչատրյանի

Լուսանկարը՝ Լենա Խաչատրյանի

Լուսանկարը՝ Աստղիկ Ավետիսյանի

Բանդիվանը գտնվում  է Ախուրյան գետի ձախափնյա քարքարուտ սարահարթի վրա՝ շրջապատված դաշտերով: Բանդիվան գյուղի հողային տարածությունը կազմում է 1076,84 հա: Այն  ունի 64 տնտեսություն, 278 բնակիչ: Կլիմայական պայմանները անբարենպաստ են. ձմեռը խստաշունչ ու երկարատև է, ամառը՝ զով ու կարճատև, տեղումները՝ բավարար: Բնակչությունը հիմնականում զբաղվում է անասնապահությամբ և դաշտավարությամբ: Գյուղն ունի միջնակարգ դպրոց, գրադարան, բուժկետ և ակումբ: Կանգուն է գյուղի՝  1909 թ. կառուցված Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին: Բանդիվանցիների նախնիները եկել են  Կարսի մարզի Տեկոր գյուղից՝ 1828-1829թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ:

Լուսանկարը՝ Աստղիկ Ավետիսյանի

Բանդիվան անունն առաջացել է Կարսի մարզի Բենդեվան գյուղի անունից: Գյուղն անվանվել է նաև Պենտավան, Պանտավան, Բանդիվան: Պենտավանը հիմնադրվել է մ.թ.ա. 4-5–րդ  դարերում: Բանդիվանն ընդարձակվել է Ներքին Բանդիվանի հաշվին:  Վերջինս դասվում է Կիկլոպյան ամրոցների շարքին, զբաղեցնում է 6 հա տարածք: Այն գտնվում է քարաժայռի վրա՝ շրջապատված կիկլոպյան պարսպով: Գյուղում գործել է 5 ձիթհանք, Ախուրյան գետի ափին եղել է ջրաղաց:  Մինչ օրս պահպանված է Ներքին Բանդիվանը՝ իր մասունքներով և զարմանահրաշ բուսական աշխարհով: Կանգուն են Կիկլոպյան ամրոցը, տների հիմքերը, գետնափոր ամբարները, գերեզմանատունը, մի քանի խաչքարեր:

Լուսանկարը՝ Աստղիկ Ավետիսյանի

Շրջապատի բնապատկերը ամբողջացնում են Ախուրյան գետը և Մաղարա քարայրը: Տեղացիների մեծ մասը, թուրքերի հետապնդումներից մազապուրծ լինելով, թաքնվել են Մաղարա քարայրում: Քարայրն այսօր էլ հիացնում է իր խորհրդավոր ու հպարտ կեցվածքով:

Պատմական դեպքերի հետևանքով բնակչության թիվը փոփոխվել է: 1831թ. Բանդիվանն ուներ 213, 1877թ.` 806, 1914թ.` 1054, 1926թ.՝ 128, 1957թ. 376 բնակիչ: 1960 թ. գյուղը դատարկվում է: Բնակչությունը տեղափոխվում է Վերին Բանդիվան և Հայաստանի այլ վայրեր:

Լուսանկարը՝ Աստղիկ Ավետիսյանի

Գյուղում կան բազմաթիվ սառնորակ աղբյուրներ, որոնցից առանձնահատուկ է Զորավոր աղբյուրը ( շրջանում միակ աղբյուրն էր, որ բնակչությանը ապահովում էր խմելու ջրով): Ասում են, աղբյուրը ցամաքել է 1915թ., երբ աղբյուրից փորձել է ջուր խմել թուրք ասկյարը:

1988թ. Սպիտակի երկրաշարժի հետևանքով փոխվում է Բանդիվանի խմելու ջրի հունը:    Խախտվում են կառույցների հիմքերը, փլվում մի քանի շինություններ, այդ թվում՝ մանկապարտեզի  հյուսիսային հատվածը:

Ուկրաինայի հովանավորությամբ և անմիջական մասնակցությամբ Բանդիվանը հիմնովին վերակառուցվել է:

2007 թ. հիմնադրվել է «Բանդիվան կաթ» ՍՊԸ-ն, որը մինչ օրս զբաղվում է կաթնամթերքի, մսամթերքի (խոզի միս) արտադրությամբ, անասնապահությամբ: Ընկերությունը Գերմանիայից և Չեխոսլովակիայից ներկրել է  հոշտեին ցեղատեսակի կովեր:

Այս տարի ամռան երկրորդ՝ ամենաշոգ ժամանակը ես անցկացրել եմ Արզական գյուղում։ Այդ գյուղը հայտնի է իր հանքային ջրերով, որոնք շատ օգտակար են մարդու առողջության համար։ Մենք ընտանիքով այնտեղ հաճախ ենք գնացել, բայց անընդհատ կես օրով, իսկ իմ մայրիկը ուզում էր ավելի երկար ժամանակով: Նա արդեն որերորդ տարին ուզում էր այնտեղ գնալ մեկ շաբաթով, բայց անընդհատ չէր ստացվում։ 

Եվ ահա այս տարի ես, քույրս ու մայրիկս գնացինք Արզական։ Այնտեղ մենք վարձով տանն էինք մնում, որից մեկ տուն այն կողմ հանքային ջրով լողավազանն էր։ Ամեն օր՝ մինչև քույրիկիս երկրորդ քնելը, մենք գնում էինք լողավազան և երբ հետ էինք գալիս, լինում էինք ահավոր հոգնած, որովհետև հանքային ջուրը շատ տաք էր և երկար ժամանակ տաք ջրում լողանալուց մենք մեզ վատ էինք զգում։ Երբ հետ էինք գալիս, անպայման ինչ-որ քաղցր բան էինք ուտում։ Արզականում մենք մնացինք մեկ շաբաթ։ Առավոտները արթնանում էինք աքաղաղի կանչից, որը շարունակվում էր մինչև ժամը երեքը։ Հետո ժամանակը ինքն իրեն անցնում էր, և գալիս էր երեկոն։ Այնքան հո՜վ, այնքան աստղալից, անքան հանգիստ, որ ես ուղղակի չէի ուզում գնալ այնտեղից։ Հետո` էլի առավոտ։ Առաջին երեք օրերը ես լողավազան գնալուց առաջ և գալուց հետո կարդում էի գիրք, բայց քանի որ անընդհատ տանը նստել ու գիրք կարդալ չէի կարողանա, տանտիրոջ առաջարկությամբ և օգնությամբ ծանոթացա իմ հասակակիցների հետ։ Նրանցից մեկը սովորում էր Արզականի դպրոցում տասներորդ դասարնում, իսկ մյուսը` Երևանում։ Միասին մենք գնում էինք զբոսանքի, որի ընթացքում ծանոթացա Արզականի դպրոցի, մշակույթի տան, մանկապարտեզի և ընդհանրապես, շրջակայքի հետ։ Նրանք պատմեցին շատ մանրամասներ գյուղի մասին, դպրոցի։ Օրինակ, տեղի Խաչիկ Խաչատրյանի անվան դպրոցը վերանորոգվել է վերջերս։ Վերանորոգումից հետո, կամ առաջ, որը կատարվել էր դպրոցի ֆոնդի փողով, եկել էին անգլիացիներ և աշակերտների հետ անվճար դասեր էին անցկացնում, խաղեր խաղում։ Բանն այն է, որ Արզականի դպրոցում երեխաներն անգլերեն չեն անցնում, այլ ֆրանսերեն կամ գերմաներեն, որն այժմ կախված է ծնողի որոշումից։ Ուսուցիչների մեծ մասը տղամարդիկ են, որն ինձ համար տարօրինակ ու զարմանալի էր։ Մեր դպրոցներում տղամարդ ուսուցիչ չի մնացել: Աշակերտների կյանքն այնտեղ, իմ կարծիքով, ավելի հետաքրքիր է անցնում։ Ընկերուհիներս հրճվանքով էին պատմում իրենց դպրոցական արկածները, սովորույթները։ Ինչպես հասկացա ամեն տարի նրանք անցկացնում են ինքնակառավարման դասեր։ Դա այն է, երբ բարձր դասարանի աշակերտները կրտսեր դասարանցիների համար անցկացնում են դասեր առանց ուսուցիչների օգնության, ավելի ճիշտ, ուսուցիչների փոխարեն։ Իմ ընկերուհի Աննան մի տարի դասավանդել է քիմիա, մյուս տարի` հանրահաշիվ։ Երեխաները ինքնակառավարման դասերի ընթացքում ունեն իրենց պաշտոնները։ Մեկը տնօրենն է, մյուսը՝ փոխտնօրենը։ Դպրոցում համարյա բոլոր տոներին նվիրված անցկացվում են միջոցառումներ։

 Ամռանը նրանք երկու ամիս են հանգստանում, որովհետև ձմռանը նրանք միայն մի ամսին են գնում, այն էլ դժվարությամբ, որովհետև ճանապարհները փակ են լինում առատ ձյան պատճառով։ Աշակերտները քայլում են ավտոմեքենաների անիվների տեղերով։ Բայց դրա փոխարեն նրանք անընդհատ ձնագնդիկ են խաղում, իսկ ամռանը դպրոցի բակում աճող ծառերի մրգերն են ուտում։ Կյանքը եռում է նաև մշակույթի տանը, որը ցավոք սրտի, ի տարբերություն դպրոցի, վատ վիճակում է։ Նրա մի մասը չի օգտագործվում, ավերված վիճակի պատճառով։ Մեծ դահլիճը, որը Երևանի դպրոցների դահլիճներից ավելի մեծ էր ու հարմար համերգների համար, դժբախտաբար գտնվում էր չօգտագործվող մասում։ Դահլիճի պատուհանները ջարդված էին, բեմի վրա վտանգավոր էր բարձրանալ, բեմի վերևը թռչունները բույն էին հյուսել, իսկ միջանցքի պատերին գրված էին անուններ և այլն։ Բայց մյուս մասնաշենքը օգտագործվում էր, և համարյա բոլոր երեխաները գնում էին այնտեղ դասերի. մեկը` դաշնամուրի, մյուսը` պարի, կլառնետի, թմբուկի, սոլֆեջիոյի, շախմատի, ասեղնագործության և այլն։ Ուսուցիչներից շատերը տեղացի էին։ Ընկերուհիներս ասում են, որ նրանք շատ են բարձրացրել մշակույթի տան վերանորոգման հարցը, բայց միևնույն է, ապարդյուն։ Ուղղակի բանն այն է, որ նույնիսկ նորը սարքել պետք չէ, միայն նորոգել, որը հաստատ շատ ծախսատար չէ պետության համար։ Դպրոցի մոտակայքում մանկապարտեզն էր և հոսպիտալը։ Որոնց դիմաց էլ Անհայտ զինվորի հուշարձանն է։ Գյուղում, սարերի մեջ կա նաև եկեղեցի, որը չունի քահանա և եկեղեցական ծեսեր չեն կատարվում։ Սակայն սրբատեղին ունի իր ուխտի օրը, և ամեն ամառ գյուղի բնակիչները գնում են այնտեղ ուխտի: Ուխտի օրը նրանք մեծ շուքով են նշում։

Չնայած նրան, որ Արզականը ինձ շատ էր դուր եկել, միևնույն է, ես ուզում էի վերադառնալ Երևան, իմ տուն, իմ փողոց, իմ դպրոց։

Մի խոսքով, այս ամառ ես ինձ համար բացահայտեցի Հայաստանի գողտրիկ անկյուններից մեկը: Ծանոթացա նոր ընկերուհիների հետ, ում ես խոստացել եմ մյուս տարի էլ այցելել:

Դեղնակարմիր անտառ, դեղնած տերևներ, պայծառ տխրություն… Ասել է, թե արդեն աշուն է, պայծառ աշուն: Նվազ ջերմությունը էլ չի կարողանում տաքացնել կարմրաթուշ բնությունը: Թռչունների երամը չափում է երկնքի անեզր տարածությունը: Անձրևի փոքրիկ կաթիլները կաթ-կաթ ընկնում են չոր հողին և հագեցնում նրա ծարավը: Քամին փաթաթվում է ծառերին, բայց նա էլ առաջվանը չէ: Նրա մեջ փոքր-ինչ դառնություն կա: Հաստաբուն կաղնիները չոքում են անտառի սրտում՝ եկել է նրանց ժամանակը: Սառնաշունչ գետը հավաքում է դեղնած տերևները, որոնք ընկել են իր ափերին: Անտառային տանձենիները առատ բերք են թափում գետի ջինջ ջրերում: Իսկ մարդկային մկանոտ ձեռքով կոտրվում են հաստաբուն կաղնու փոքրիկ, բայց ամուր պտուղները: Ամայի ձորում դեռ լսվում է դառնացած քամու խուլ հառաչանքը:

Մայրամուտն անձրևոտ էր, էլ չէր կանչում նա մեզ, իր նվազ շողերը հանդարտ սահեցնում էր պտղատու այգու վրայով:

Հանդարտ իջնում էր տխրություն, բայց դրա մեջ փոքրիկ ուրախություն կար:

Իմ հայրենի գյուղը`Կալավանը կամաց-կամաց ընկղմվում է աշնան թախծի մեջ: