Լուսանկարը՝ Նելլի Խաչատրյանի

-Էսօր կիրակի է, չէ՞, ուշադիր եղեք. աղբի մեքենան, որ գա, լսենք,- մեր շենքի գրեթե բոլոր բնակարաններում կիրակի և չորեքշաբթի օրերին օրը սկսվում է այս խոսքերով: Բոլորը թողած իրենց գործերը, սպասում են «ձերդ գերազանցություն» աղբի մեքենային:

-Մա՜մ,-սկսում են երեխաները գոռալ բակից, հարևանները  մեկը մյուսի դռները ծեծելով իջնում են, հետո բակում մի քիչ «ոտները կախ գցում», իրար հայտնում վերջին նորությունները, պայմանավորվում, թե ով ում տուն պետ է գնա սուրճ խմելու:

Մեքենան գնում է, իսկ երեխաները շարունակում են իրենց կիսատ մնացած խաղերը.

-Ես մի պաս ունեի:

-Չէ, արդեն փչել ենք:

-Խարդախ եք խաղում, դե լավ, ոչինչ, արդարությունը միշտ էլ հաղթում է… Հոպ, էլի պաս բռնեցի, տեսա՞ք, ասում էի, չէ՞,-այսպես ոգևորված երեխաները խաղում են «գործնագործ»… Կամ` «կռուգավիկ», կամ`«բադեր և շներ»: Անվանեք խաղը, ինչպես ցանկանում եք:

-Լավ, գնանք ֆուտբոլի դաշտ, արդեն տղերքը հավաքված կլինեն…Տեսա՞ր ոնց երեկ 13:2 հաշվով հաղթեցինք: Էսօր պատասխան խաղ  են պահանջել,- որոշում են մեր բակի տղաները, որոնց թվում նաև եղբայրս է, ով ամեն անգամ իրենց ֆուտբոլային աստղաբաշխական հաշիվները ասելիս,  թվում է, թե բասկետբոլի  խաղի հաշիվ է ասում:

Քիչ անց բակ է իջնում մեր շենքի ամենասիրունիկ աղջիկներից մեկը.

-Էլե՞ն, ես ի՞նչ ես սիրունացել,- հարցնում եմ նրան, ով թվում է դժգոհ այն փաստից, որ բակի տղաները գնացել են ֆուտբոլի դաշտ, դատարկված բակում երեխա էր փնտրում:

-Ուզում էի համերգ ցույց տալ, բայց բոլորը գնացել են,-  դժգոհ պատասխանում է Էլենը և վազում տուն:

Օրը շարունակվում է իր հունով ընթանալ: Մեծերից ոմանք բրդերը հանել են ու պատրաստվում են «չփխել», ոմանք ձմեռվա համար պահածոներ են փակում, ոմանք զբաղված են տնային մյուս գործերով, իսկ երիտասարդները սպասում են երեկոյան զովին, որ գնան մի քիչ զբոսնելու:

-Սյուզ, բարև, գալի՞ս ես դուրս,- զանգում եմ ընկերուհուս:

-Ուզում եմ գալ, բայց մերոնք ասում են, որ կրակոցի ձայներ է գալիս, չեն թողնում,-պատասխանում է ընկերուհիս:

Բայց այդ հանգամանքն էլ ինձ ու մյուս ընկերուհիներիս չի ստիպում նստել տանը: Մենք սահմանամերձ գոտում ենք ապրում` Ճամբարակում, և սահմաններից լսվող կրակոցներին, ցավոք, վարժվել ենք: Հավաքվելով պայմանավորված վայրում, սկսում ենք առաջին հերթին իրար հարցուփորձ անել, թե ով է լսել կրակոցների ձայները:

-Լավ, եկեք թռվռալով ու կոր գծեր գծելով քայլենք, որ թշնամին չկարողանա նշան բռնել,- ծիծաղելով առաջարկում է Լաուրան: Բայց առաջարկը ընդունվում է բավական լուրջ համաձայնությամբ:

-Ախ, երանի ձեռս մի ավտոմատ լիներ ու այ, հիմա սահմանին լինեի… Ես էդ դիպուկահարին ցույց կտայի…,- բորբոքված ասում է Մանեն, իսկ մենք նայում ենք իրար ու ծիծաղում, քանի-որ բոլորս սպասում էինք Մանեի կողմից նման արձագանքի:

Թողնելով այդ խոսակցությունը, սկսում ենք զբոսնել, և մեր քայլերը ակամայից տանում են Ճամբարակի միակ զբոսայգին: Հետո խոսելով անցնում ենք Ճամբարակի  արդեն անգիր արած նույն փողոցներով: Ամեն ինչ նույնն է, միայն խոսակցության թեմաներն են տարբեր: Համարյա տարբեր:

Ահա արդեն ուշ երեկո է: Կրկին հանդիպելու ակնկալիքով բաժանվում ենք:

Մտնում եմ շենքի շքամուտք, և նոր թխած հացի հոտը սկսում է շոյել հոտառական օրգաններս: Սկսում  եմ  բարձրանալ աստիճաններով, հույս ունենալով, որ բույրի վերջին կայարանը կլինի մեր տունը:

Լուսանկարը՝ Նելլի Խաչատրյանի

Լուսանկարը՝ Վարսեր Զաքարյանի

Արդեն բոլորս հավաքվել ենք և սպասում ենք մեքենային, որպեսզի ուղևորվենք դեպի «Ամբերդ» հյուրանոց:  Մինչ մեքենան կգա, մենք զրուցում ենք, ծանոթանում, ոմանք արդեն ծանոթ են, ոմանք նոր են ծանոթանում: Շուտով մեքենան եկավ, և մենք շարժվեցինք: «Ամբերդ» հյուրանոցը գտնվում է Բյուրականից մի քիչ վերև՝Արագածի ստորոտին: Մենք ժամանեցինք առավոտյան, մաքուր օդ, արև և հիանալի տրամադրություն: Մեր սերբ ընկերները ժամանելու են գիշերը, և ժամանակը խնայելու նպատակով որոշեցինք սկսել աշխատանքը: Մի քիչ հանգստանալուց հետո հավաքվեցինք մեր առաջին քննարկմանը: Սկզբում ծանոթացանք տեղանքին, հետո սկսեցինք կիսվել մեր գաղափարներով: Դրանք շատ էին և հետաքրքիր: Օրվա վերջում կիսվեցինք տպավորություններով և ամփոփեցինք օրը: Հաջորդ օրն առավոտյան մեծ հետաքրքրությամբ իջանք նախաճաշի, կարծելով, որ կտեսնենք մեր սերբ գործընկերներին, բայց նրանք գիշերը ուշ էին եկել և հանգստանում էին: Մինչ նրանք կնախաճաշեին, մենք սկսեցինք մեր այսօրվա աշխատանքները: Հետո հանդիպեցինք ճաշարանում, ծանոթացանք: Միասին քննարկեցինք հայ-սերբական ընդհանուր խնդիրներ, և պարզվեց, որ կան շատ ընդհանուր գծեր: Երեկոյան կազմակերպեցինք բացoթյա երեկույթ լողավազանի մոտ: Մյուս օրն առավոտյան դաս ունեցանք սերբերի ղեկավարի հետ, նորից քննարկեցինք ֆիլմերը: Կեսօրին բարձրացանք Արագած՝Քարի լիճ, որից հետո գնացինք Ամբերդ, այստեղ մենք իմացանք շատ հետաքրքիր տեղկություններ բերդի և նրա պատմության մասին: Վերադառնալով հյուրանոց, ամփոփեցինք օրն ու անցանք խաղերի: Հաջորդ օրն առավոտյան գնացինք Երևան` մասնակցելու հայտնի ռեժիսոր Քշիշտոֆ Զանուսսիի վարպետության դասին, ինչպես նաև ձմերուկի փառատոնին: Զանուսսին Հայաստան էր եկել մեկ օրով: Նա կատակասեր և տաղանդավոր մարդ է: Նա մեզ ցույց տվեց իր ֆիլմերից մի քանիսից հատվածներ և երիտասարդ տարիքում նկարած մի կարճ ֆիլմ և մեկնաբանեց դրանք, այնուհետև մեզ` պատանի ռեժիսորներիս, բավականին լավ խորհուրդներ տվեց: Վերադառնալով հյուրանոց սկսեցինք պատրաստվել նկարահանումներին. որոշեցինք թիմերը, բաժանեցինք աշխատանքը: 

Մոտեցավ ամենահետաքրքիր փուլը՝չորրորդ օրը, սկսում ենք նկարահանումները: Առավոտյան նախաճաշից հետո գնում ենք նկարահանումների՝տարբեր ուղղություններով: Երեկոյան վերադառնում ենք և կիսվում տպավորություններով: Ֆիլմերի թեմաները տարբեր էին՝«Գյուղական կյանք», «Եզդիներ», «Մեղվապահներ», «Բյուրականի աստղադիտարան» և այլն: Հաջորդ օրը նույնպես նկարահանումներ եղան. ավարտեցինք կիսատ մնացած նյութերը: Այժմ մոտեցել է ամենադժվար փուլը՝մոնտաժը: Մոնտաժի ընթացքում գրեթե իրար չէինք տեսնում, յուրաքանչյուրս մեր սենյակում զբաղված էինք, հանդիպում էինք միայն հաց ուտելու ժամանակ: Սա մի բարդ, երկար, բայց միևնույն ժամանակ, հետաքրքիր գործընթաց է, որը տևեց երկու օր: Կան ֆիլմեր, որոնք նկարահանվել են մի քանի տեսախցիկներով և ընթացել են մի քանի ժամ: Դրանք պետք էր նայել, առանձնացնել որակով կադրերը, դասավորել ճիշտ հաջորդականությամբ, ինչը պահանջում է ժամանակ և համբերություն: «Սկզբից հեշտ էր թվում, հետո զգացինք, որ ժամանակի մեջ չենք տեղավորվում»,-ասում են մոնտաժողները: Այս և այլ բազմաթիվ դժվարություններ հաղթահարելով ավարտվեց ամենաբարդ փուլը: Հիմա մոտենում էր ժամանակը վայելելու մեր դժվար ու հետաքրքիր աշխատանքի արդյունքը:

Երեկոյան ֆիլմերի ցուցադրություն ենք պլանավորել: Յուրաքանչյուրս մեր սենյակում վերջին աշխատանքներն ենք կատարում: Եվ այսպես, մոտեցավ երկար սպասված պահը՝բոլորս հուզմունքով և ուրախությամբ նայում ենք մեր ֆիլմերը: Ամենահետաքրքիրը այն էր, որ հայ-սերբական ֆիլմում մեր Շուշանը հեղինակն էր, ֆիլմի ամբողջ ընթացքում մենք հիանում ենք նրա դերասանական տաղանդով, իսկ Շուշանը չգիտես ինչու ծիծաղում էր ամբողջ ընթացքում: Ցուցադրվեցին նաև Եզդիների մասին ֆիլմը, փիքսիլեյշնը: Մեր սերբ ընկերներից մեկը մի փոքր կատակով անդրադարձել էր իրենց երկրին: Մենք էլ ցուցադրեցինք հայերի մասին կարճ ֆիլմ, իսկ հետո միասին պարեցինք հայկական և սերբական շուրջպարեր, և կեսգիշերին մեր սերբ ընկերներին ճանապարհեցինք օդանավակայան: Առավոտյան մենք էլ պետք է ճանապարհ ընկնեինք, բայց շատ տխուր էինք: Այս շաբաթվա ընթացքում հասցրել էինք մտերմանալ իրար հետ, ասես դարձել ենք մի մեծ ընտանիք:

-Վահե, մի հատ միացրու Աստղիկին:
-Աստղիկն ո՞վ ա, է, տատի:
-Չես ճանաչի, ընգերուհուս հորքուրի աղջիկը:
-Լավ էլի, տատի:
-Հա, քեզնից ի՞նչ ա է, էթում, բալես, միացրու էլի:

Սքայփը աշխարհի ամենաչսիրածս բաներից մեկն ա: Հա, ճիշտ ա, լավ ա, երբ շփվում ես հարազատ մարդկանց հետ, բայց երբ արդեն մարդիկ սկսում են «համը հանե՞լ»…

Քո համար նստած ես, մեկ էլ էդ սքայփի արդեն զզվելի ծլնգոցի ձենն եկավ… Ու գնաց անկապ հարցերի շարանը՝ եղանակը ո՞նց ա, հարևանը ո՞նց ա, դեղձի բերքը ո՞նց ա… Ու տենց շարունակ:

Հա, ու մեկ էլ խոսելու կեսից շատը գնում ա. «Դուք մեզ լսո՞ւմ եք» հարցի վրա:

Բա էն, որ ձեզ սքայփով զանգողի տունը մի հարյուր մետրի վրա ա լինո՞ւմ… Ասա` ուզում ես խոսաս, հել արի խոսա, էլի, ի՞նչ սքայփ, ի՞նչ բան…

Մի խոսքով, արդեն հոգնել եմ, ու տատի, եթե հիմա սա կարդում ես, ասեմ` չեմ զանգելու ոմն Աստղիկին, ու վերջ… 

-Տեսնես ի՞նչ է ասելու Զանուսսին:

-Իսկ ո՞վ է Քշիշտով Զանուսսին:

Նմանատիպ հարցերով սկեսեց մեր օրը:

Մենք` «Մանանացիներս», մեդիա ճամբարի շրջանակներում հադիպում ունեցանք աշխարհահռչակ լեհ կինոռեժիսոր Քրիշտով Զանուսսիի հետ: Մեզանից ոչ ոք պատկերացում չուներ, թե ինչպես է անցնելու այդ հանդիպումը, քանի որ հանդիպումները, որոնք բաղկացած  են զրույցներից, հաճախ ձանձրալի են ստացվում:

Ահա եկավ սպասված պահը, և Զանուսսին ներս մտավ. «Արվեստը տարիք չի հարցնում: Օրինակ` ռեժիսոր Մանուել դե Օրիվերան, երբ սկսել է ֆիլմեր նկարահանել, վաթսունչորս տարեկան է եղել. կարեոր չէ. մեծ ես, թե փոքր, կարևորը` կա ցանկություն, և դու պետք է հետևես նրան»:

Հետո Զանուսսին սկսեց պատմել, թե ինչ է ֆիլմ ասվածը:

-Ֆիլմը ծնվում է խոսքից, հոգու խոսքից, և շատ կարևոր է, որ յուրաքանչյուր ռեժիսոր հասկանա, թե որն է իր հոգու խոսքը:

Հետո նա ավելացրեց.

-Իմ վերջին նկարահանած ֆիլմը արտահայտում է իմ հոգու խոսքը, թեև նկարահանելով այդ ֆիլմը, ես շատ խոչընդոտների և քննադատությունների  հանդիպեցի, հատկապես, ֆեմինիստների կողմից:

-Ֆեմինիստը դա կանանց հատուկ ժանր է,և նման է խոլեստերինի ,-ասաց վարպետը:

Իսկ թե ինչու հենց ֆեմինիստների կողմից, որովհետև ֆիլմում բացասական կերպարը կին է, բացասկան ասելը մեղմ է ասված:

Հետո վարպետը ասաց.

-Ավելի լավ է ֆիլմը ցույց տամ, որովհետև ռեժիսորը, որը եկել է և անընդհատ խոսում է, կասկածելի է թվում:

Մենք իհարկե դիտեցինք ֆիլմից միայն հատվածներ, բայց ֆիլմը այնքան էր ինձ դուր եկել, որ երբ հետ վերադարձա ճամբար, դիտեցի այն ամբողջությամբ:

Ֆիլմի իմաստը շատ խորն է, շատ վեհ. դժվար թե բոլորը կարողանան հասկանալ:

Ֆիլմը, երբ ցուցադրվում էր դահլիճում, լեհերեն էր, բայց ռուսերեն սուբտիտրերով: Իմ կողքին էր նստած իմ շատ սիրելի Շուշանիկը, և նա չէր կարողանում կարդալ սուբտիտրերը, քանի որ մոռացել էր ակնոցը, և ես Շուշանիկի համար կարդում էի, որ նա լսի: Հիմա կմտածեք, թե ի՞նչ կապ ուներ այս ամենը ֆիլմի կամ Զանուսսիի հետ: Այն կապը, որ Շուշանիկը այն եզակի մարդկանցից մեկն է, որ համոզված եմ, հասկանում է ֆիլմի և առհասարակ արվեստի այդ վեհ ու խորը իմաստը:

Հիմա բոլորիդ հետաքրքրում է, թե ինչի մասին է ֆիլմը: Իսկ ֆիլմը սիրո և հավատքի մասին է: Սեփական կարծիքս չեմ կարող արտահայտել, քանի որ այս երկու երևույթների մասին խոսելու համար մարդ պետք է որոշակի հասունության հասնի, որի համար կարծում եմ դեռ փոքր եմ: Փոխարենը կասեմ, թե ինչ ասաց Զանուսսին.

-Սերը դա զգացմունք չէ, սերը դա ծանր աշխատանք է, սերը դա ամենօրյա ծանր աշխատանք է…

Հետո սկսեց հարցուպատասխան:

-Կներեք, ես գիտեմ, որ դուք ինը շուն եք պահում, իսկ դա ձեզ չի՞ խանգարում,-հարցրեց ներկաներից մեկը:

Վարպետը պատասխանեց.

-Իսկ ո՞վ ասաց, որ ես եմ շներին պահում, այդ շներն են ինձ պահում: Երբ ես ընկճված եմ լինում մի անգամ նայում եմ շներիցս մեկի աչքերի մեջ, և ամեն ինչ մոռացվում է:

Հետո ընկերներիցս մեկը հարցրեց.

-Իսկ մեզ` որպես երիտասարդ ռեժիսորների, ի՞նչ խորհուրդ կարող եք տալ ապագայի համար.

-Ամենամեծ խորհուրդը, որ կարող եմ տալ, դա այն է, որ երբեք ձեր եսը չկորցնեք և չսիրահարվեք ինքներդ ձեզ, քանզի գրեթե բոլորը տառապում են նարցիսիզմով, և հենց դա է սպանում մարդկանց…,-պատասխանեց մեծն վարպետ Քշիշտով Զանուսսին:

Լուսանկարը՝ Էմմանուել Մկրտումյանի

-Էլի այն տղան, վախենում եմ: Նել, ես զարմանում եմ, ո՞նց եք դուք մի շենքում ապրում, չե՞ս վախենում,-հաճախ հարցնում են ընկերուհիներս մեր շենքի մոտով անցնելիս:

-Դե, մի քանի անգամ փորձել է արել ինձ ուտելու, բայց կարողացել եմ ժամանակին ձեռից դուրս պրծնել,- ծիծաղելով ասում եմ ես ու շարունակում,- Իսկ եթե լուրջ, ես ոչ միայն չեմ վախենում, այլև փոքր ժամանակ խաղում էի հետը, ու օրվա մեծ մասը նրանց տանն էի անցկացնում:

-Բայց ինչո՞ւ ա ինքը միշտ գոռում:

-Երեխեք, դե մտավոր արատ ունի, ոչ կարողանում է խոսել, ոչ լսել, դրա համար գոռում է, բայց բարի սիրտ ունի: Չնայած վերջերս լսողական սարք էին դրել, բայց դրանից վատ էր զգում, հանեցին,-բացատրում եմ նրանց:

ՆԱ… Անունը կարևոր չի, եկեք նրան կոչենք ուղղակի ՆԱ, ապրում է մեր շենքում, ինձանից բավականին մեծ է, մոտ 28 տարեկան: Նա միշտ նայում է պատուհանից դուրս և բարևում է անցորդներին, ձեռքով է անում ու ժպտում: Հաճախ ձայներ է հանում, որոնք ավելի շատ նման են գոռգոռոցի, անծանոթները վախենում են ու փորձում  անցնել լուսամուտի տակով հնարավորինս արագ: Ախր, ՆԱ  ընդամենը բարևում է, ընդամենը սիրում է մարդկանց և ուզում է շփվել: Ամբողջ օրը անց է կացնում տանը, ապրում է ծնողների հետ, չեն թողնում դուրս գա տանից (դե, մարդիկ նույնիսկ վախենում են նրան պատուհանից լսելիս), կամ դուրս է գալիս միայն ծնողների հետ: Երբ փոքր էի, միշտ գնում էի նրանց տուն, չէի վախենում…Էդպես է, չէ՞, մանուկները  սիրում են ամեն տեսակ մարդկանց, նրանց համար նշանակություն չունեն մարդու արատները: Նույնիսկ երբ լարում եմ հիշողությունս, ոչ մի գոռգոռոց չեմ հիշում նրա հետ խաղալիս, երևի այն ժամանակ ուշադրություն էլ չեմ դարձրել:

Եթե հանկարծ ինչ-որ մեկը մտնում է նրանց տուն, և կապ չունի՝ ծանոթ, թե անծանոթ, վազում է խոհանոց, վերցնում սրճեփը ու վազելով բերում տալիս իր մորը: Շատ է սիրում հյուրեր ընդունել: Հանկարծակի կվերցնի ձեռքդ և կսկսի այն համբուրել:

-Մամ, ՆՐԱ  (պայմանավորվեցինք, որ նրան Նա-ով կդիմենք) հետ կապված ի՞նչ պատմություն ես հիշում,-հարցնում եմ մայրիկիս, քանի որ լարելով հիշողությունս, հասկանում եմ, որ այլևս գրելու բան չունեմ, ուր որ է նյութս կավարտեմ:

-Դե մի օր վրադ բարկացել էի, դու էլ լացում էիր, ՆԱ եկավ ու ջղայնացած հայացքով վրաս մատ թափ տվեց, հետո երկու մատով սկսեց սրբել արցունքներդ,- մի քիչ մտածելուց հետո ժպտալով հիշեց մայրս:

Ինչևէ, հիմա էլ նա այ, այնտեղ, պատուհանի մոտ կանգնած ժպտում ու բարևում է, մատով ինչ որ շարժումներ է անում, կամ գոռում, բայց պետք չէ վախենալ: Նա բարի սիրտ ունի…

Լուսանկարը՝ Դիանա Շահբազյանի

Մեդիա ճամբարի ամենահետաքրքիր ու հակասական պահը ինձ համար նկարահանումներն էին: Ֆիլմ նկարելը իրականում հեշտ բան չէ, սակայն իրավիճակն ավելի է բարդանում, երբ ստիպված ես լինում աշխատել ֆիլմի մասին լրիվ ուրիշ պատկերացումներով մարդկանց հետ:

Մենք աշխատելու էինք հայ-սերբական հարաբերությունների մասին դոկումենտալ ֆիլմի վրա: Այնպես ստացվեց, որ ստիպված եղա համագործակցել գլխավորապես սերբական թիմի հետ: Մտածում էի, որ հետաքրքիր ու բացի այդ նոր փորձառություն կլինի իմ՝ ապագա դոկումենտալիստի համար այլ կինոդպրոցի հետ շփվելը, բայց ցանկացած նոր բան իր հետ դժվարություններ է բերում: Այս անգամը ևս բացառություն չէր: Որքանով հասկացա, մեր սերբ գործընկերներն ավելի շատ հակված էին խաղարկային ֆիլմին ու նույնիսկ դոկումենտալ ֆիլմում փորձում էին խաղարկային ֆիլմի տարրեր մտցնել: Հենց նախապատրաստական փուլում, երբ քննարկում էինք  ֆիլմի հիմնական ուղղությունները, համաձայնվեցի մի քանի զիջումների գնալ որպես հյուրընկալող կողմի ներկայացուցիչ և նույնիսկ մի քանի կադրում խաղալ: Էլ ի՞նչ իմանայի, որ պիտի ամբողջ դոկումենտալ ֆիլմում դերասան լինեի, ու ֆիլմը պիտի դառնար իմ պատմությունը:

Նախ, իմ փորձի ընթացքում ես սովորել էի, որ դոկումենտալիստը չպիտի իրեն դնի սցենարային կաղապարների մեջ, որովհետև արվեստը ստեղծագործական գործընթաց է և ազատություն է սիրում, հատկապես դոկումենտալ կինոն: Եթե ինչ-որ բան չկա նախապես պլանավորված սցենարում, բայց նկարահանումների ընթացքում հասկանում ես, որ կարող է ֆիլմին օգտակար լինել, կարելի է ավելացնել և հակառակը, եթե նախապես պլանավորել ես, բայց զգում ես, որ կարող է ավելորդ լինել, վատ չէր լինի առանց խղճի խայթ զգալու ազատվել այդ հատվածից: Սակայն սերբ գործընկերներս պնդում էին նախապես պլանավորված սցենարով շարժվել, ու հենց այստեղից էլ սկսվում էին մեր հակասությունները: Բացի այդ, իմ կարծիքով, եթե ֆիլմը, լուսանկարը կամ ասենք թեկուզ հոդվածը ամբողջական է, ապա այն կարիք չունի բացատրությունների, մեկնաբանությունների: Ճիշտ կադրը ինքնին պիտի տեսանելի ու հասկանալի լինի նայողին  առանց բառերի, իսկ այս ֆիլմում ես անընդհատ պիտի բացատրեի՝ ինչ եմ անում, ուր եմ գնում, ում հետ եմ խոսում: Ամենից շատ դա ինձ դուր չէր գալիս: Այդպես ֆիլմը դուրս է գալիս իր սահմաններից ու մոտենում հեռուստառեպորտաժին, ինչը դոկումենտալ ֆիլմի որոշ ուղղություններում ընդունված ձև է, բայց ոչ ցանկալի:

Ինձ համար դոկումենտալ ֆիլմը արկած է, ռիսկ: Դոկումենտալիստը պիտի նախ կարողանա նյութի լավ ընտրություն կայացնել, հետո ճիշտ լույսի տակ հրամցնել հանդիսատեսին: Նկարահանման ընթացքում պիտի կարողանաս իրականությունից «գողանալ» կադրը և ներկայացնել քո ուզած իրականության մեջ: Ռեժիսորը իր հերոսին պիտի կարողանա դնել իր ուզած իրավիճակում, պիտի ստեղծի իրավիճակ, որովհետև աշխատում է իրական մարդկանց հետ, ոչ թե դերասանների, իսկ դա ճկունություն է պահանջում: Ըստ իս կյանքը մեզ տալիս է ամեն ինչ, ուղղակի արվեստի ճիշտ ըմբռնում է պետք, ճիշտ լուծում: Ես սիրում եմ, երբ դոկումենտալ ֆիլմում ամեն մի կադրը իրական է, երբ զգում ես ռեժիսորի ներկայությունը, բայց չես տեսնում…

…Նկարահանուների փուլը շատ բուռն անցավ, սակայն մեր խմբի ղեկավարը՝

Միլիցան, ասաց, որ սա երբևէ ամենահեշտ, հաճելի  ու լավ կազմակերպված նկարահանումն է եղել, որ ինքը երբևէ ունեցել է: Պակաս բուռն չէր նաև մոնտաժի փուլը: Այս ընթացքում ավելի շատ կարևորեցի մոնտաժի դերը ֆիլմում: Դա այն փուլն է, երբ վերջնական տեսքի ես բերում, սարքում ես ֆիլմը, քո ուզած տրամադրությունն ու գույնը հաղորդում դրան:

Վերջապես պրեմիերա…

Ֆիլմը վերջնական տեսքով նայելիս հասկացա նաև իմ՝ որպես դերասանի թերությունները, ինչը ես անպայման հաշվի կառնեմ հաջորդ անգամ: Իմ՝ռեժիսորի որոշ դեպքերում ունեցածս անհամաձայնությունները ազդել էին մի քանի կադրերի վրա ու կեղծ երանգ տվել խաղիս:

Կարծիքները տարբեր էին ու նույնպես հակասական: Ինչևէ… Կարծում եմ՝ երկու կողմերի համար էլ հետաքրքիր էր աշխատել միասին…

Սիրելի՛ ընթերցող, շուտով ֆիլմը կներկայացվի նաև քո դատին, և դու ինքդ հնարավորություն կունենաս գնահատելու, արդյո՞ք ստացված է, թե՞՝ ոչ…

Լուսանկարը՝Դիանա Շահբազյանի

Ականջների խշշոց, գլխացավ.. Չէ, ոչ մի սարսափելի բան, ուղղակի օդի  ճնշումների փոփոխությունից է: Երրորդ օրը էքսկուրսիա ունեինք դեպի Քարի լիճ և Ամբերդ: 

-Անջատում ենք բոլոր հեռախոսները  և սմարթֆոնները, կայծակից տեխնիկայի պատճառով մարդ է մահացել այս կողմերում,- ասաց Լիլիթը, բոլորս վախեցած սկսեցինք անջատել:

Ճանապարհին Դավիթի կողմից հաճախ լսում էինք. «Խելոք մնա, թե չէ հեռախոսս կմիացնեմ ու կմտցնեմ գրպանդ» սպառնալիքը: Բայց բացի դրանից, մեզ զգուշացրին, որ այդ կողմերում շատ են նաև օձերը: Պետք էր դրա դեմը ինչ-որ ձևով նույնպես առնել: Հիշեցինք մեզ տրված խորհուրդը, որ օձերը վախենում են աղմուկից, և ամբողջ ճանապարհը քայլեցինք երգելով ու աղմկելով:

Անկեղծ ասած, մեզ  եղանակային փոփոխությունները շատ ուրախացրին, քանի որ Արագածը բարձրանալիս աստիճանաբար ցրտում էր, իսկ մենք երկու ձեռքով միայն կողմ էինք մի քիչ զովանալուն:

Քարի լճից հետո գնացինք Ամբերդ`Պահլավունի արքայական տոհմի ամրոցը,  ճանապարհից ներքև նկատեցինք փլված պատ, որը փաստորեն քանդվել և ընկել էր ամրոցից: Այնուհետև գնացինք թագավորական բաղնիք: Այնտեղ,  երբ մեզ բացատրեցին բաղնիքի աշխատելու սկզբունքը, բոլորս հիացանք կառուցողների մտքի ճկունությունից: Բաղնիքում ջուրը բարձրանում էր խողովկների միջոցով, իսկ առաստաղի վրա կար անցք, որպեսզի գոլորշին դուրս գա:

Հետ գալու ճանապարհին կանգ առանք եզդիների բնակավայրերի մոտ: Մոտեցա մոտ 10 տարեկան երեխայի, ով ոչխարներին էր հետևում:

-Բարև, կթողնե՞ս քեզ նկարեմ,- հարցրի ես:

-Հա, բայց ոչխարների հետ չէ, էլի,- ասաց նա, և ես նկարեցի նրան իր ուզած ձևով:

Վերադարձին, օձերի համար երգելուց հոգնած, բոլորս հասանք  հյուրանոց, առանց կողմնակի ձայն հանելու:

Լուսանկարը՝ Հովնան Բաղդասարյանի