Մի օր զրուցում էի տատիկիս հետ, և նա պատմեց իր ուսուցչի՝ ընկեր Գրիշա Ադամյանի մասին: Պարզվեց, որ նա ողջ է և մոտ 90 տարեկան է: Ընկեր Ադամյանն ինձ շատ հետաքրքրեց, ծանոթ մարդկանց միջոցով տեղեկություններ հավաքեցի և գնացի հարցազրույցի: Ցավոք, ընկեր Ադամյանը չպատասխանեց իմ բոլոր հարցերին, քանի որ արդեն ծեր էր և չէր կարողանում մտքերը հավաքել:
Ընկեր Ադամյանը՝ Ադամյան Գրիշան, երկար տարիներ դասավանդել է հայոց լեզու և գրականություն Ապարան քաղաքի Դերենիկ Դեմիրճյանի անվան թիվ 1 դպրոցում: Վաղ տարիքում զրկվել է հորից և մորից: Նրան միայնակ պահել և մեծացրել է տատիկը: Որբ երեխան, ճրագի լույսի տակ սովորելով, գնացել է Երևան և ընդունվել Խ. Աբովյանի անվան պետական մանկավարժական համալսարան:
-Ես հիմա ասես մեռած լինեմ, աչքերս քոռցե, բան չտենամ:
-Գիտե՞ք այնպիսի աշակերտների, ում դուք դասավանդել եք, և նրանք Ձեր ճանապարհով են գնացել:
-Մեր մոտ Ավետիքն էր շատ սիրում լեզու: Գիշեր-ցերեկ գրքեր ուներ, բերում կարդում էր: Էն ներքի թաղերն էլ կան: Մանուկյան Մարատն էր: Նույնիսկ իմ աղջիկն էլ՝ Գայանեն (թոռնուհին): Գայանեն լավ լեզու գիտի: Աղջկերքի մեջ էնի շատ լավ գիտի: Իմ մասնագիտությունով Հովհաննեսն ա (քանի որ ընկեր Ադամյանը ինձ չէր ճանաչում, բնականաբար չիմացավ, որ Հովհաննեսը իմ հարազատ հորեղբայրն է, ես էլ չընդհատեցի նրան): Քանի տարի ա Բլխեր (Շենավան) դաս ա տալիս: Որ սիրտ ունենայի՜, բալա ջան: Ինձնից մի նեղվի: Տենում ես իմ հալը: Հետո մի հատ աղջիկ էլ կար Հարթավանում: Քանի տարի դաս կիդեր: Բայց թույլ էր: Էնի ըսկի իրա անուն գրել չգիտի: Էնի տղաներով ա զբաղված: Մեր դպրոցում Ավետիքի երեխեքն էին ընդունակ, ինքն էլ էր ընդունակ:
1952 թվին ընդունվա համալսարան: Վեց տարի սովորեցի: Էն Մարգարյանի մոտ կարաս գնաս: Էնի նայած լավ ա, ոչինչ: Ոչ թե լավ ա, նա ինձնից փոքր ա: 10-16 տարի փոքր ա: Նա դեռևս մի 10 տարի կապրի: Նրա փեշը բռնի: Լավերից նա ա մնացել: Քեզ մի քիչ ուղղություն ցույց կտա: Իմ գրքերուց էնի տարավ, միջև հիմա հլը չի տվել: Դու լավ մարդու աղջիկ ես: Ես քեզ կօգնեի:
-Ի՞նչ տարբերություններ կան Ձեր ժամանակվա երեխաների և ներկա սերնդի միջև:
-Էն վախտ լռություն կար: Ավետիքն էր: Շուտ մահացավ, շուտ: Կարճ տևեց նրա կյանքը: Մենք պլաններ ունեինք՝ ուր գնայինք: Էն լճափ գնայինք: Ավետիքի հետ գնայինք ամենուր, բայց Աստված չթողեց: Դու Մարգարյանի մոտ գնա: Էդ երկուսի: Մեկ էլ Հովհաննեսի: Հովհաննեսն էր գալիս ինձ մոտ, խորհուրդներ հարցնում, գրքերս կարդում: Առաջվա մանկավարժներից Ղարաքիլիսեն կար, Բլխեր: Հիմա ոչ մեկը չկա: Մենակ Ավետիքը լավ լեզու գիտեր, էն էլ էդպես կարճ տևեց: Ես էլ լալ ու կյառ եմ դարձել: Տենում ես, Անուշ ջան: Ես սիրով քեզ կօգնեի, բայց վիշտս ծանր ա: Գիտես՝ կին չունեմ, անտեր: Ի՞նչ անիմ, ինչպե՞ս ապրիմ, ինչպե՞ս շնչիմ: Որ նույնիսկ չկարողանամ սափրվեմ, Անուշ ջան: Էդպես: Սրանք որ գրել ես, էս հարցադրումնե՞ր են: Ինչ սիրուն գրել ես, աչքերս լավ չի տեսնում (ասելուց հետո վերցրեց տետրը ձեռքիցս և առանց ակնոցի կարդաց հարցերը):
-Ձեր աշակերտներից կա՞ն մարդիկ, որ հիմա հայտնի են դարձել:
-Գրիգորյան Լյովան: Գլխավոր բժիշկ ա: Իրա սեփական հիվանդանոցն ունի: Ես էն վախտ հազար կտոր գիրք ունեի, իսկ հիմա մի կտոր գիրք կա: Մեր տան լրիվ գրքերը սաղ տարած: Իմ կինս էլ մահացավ, ես էլ թոռոմա: Իմ գրքերը սաղ տարած, թալանած:
-Ինչպիսի՞ն էր Ձեր վարվելաձևը աշակերտների հետ:
-Բարի եմ եղել, շատ լավ հասկացրել եմ, սովորեցրել եմ: Առանց ինձ ոչ մի տեղ չէին գնա, Անուշ ջան: Լավ, գերազանց սովորեցրել եմ: Էդքան հաց չէի ուտում, մի կտոր հաց չէի առնի, ուտեի, որ գիրք առնեի: Գրքերս սաղ գողցան ավազակները:
-Ինչո՞վ եք տարբերվել մյուս ուսուցիչներից:
-Լեզվի ճոխությամբ: Լեզու ես շատ լավ գիտեմ: Ես լավ կարդացել եմ ու բացատրել եմ: Ով եկել ա գյուղ, խոսացել եմ: Թաղման տեղերին իմ նման խոսող չկար, եթե ուզում ես իմանաս: Այ, դրանով եմ տարբերվել: Սեր ունեի, սեր: Գիշեր-ցերեկ կարդում էի, սեր ունեի, Անուշ ջան:
-Կպատմե՞ք Ձեր դպրոցական և ուսանողական կյանքից:
-Է՜, այ քու տունը շեն, էտի ըսկի Կամոն չկռնա պատմա (այդպես էլ չկարողացա իմանալ՝ ով է այդ Կամոն): Ասեմ, որ ուսանողական 6 տարիներին սովորածիցս 6 րոպե չմոռցա: Ինչքան գիրք կար էդ գրադարանները, ես բոլորը կարդացի, Անուշ ջան: Հետո եկան ուսանողական տարիները, արդեն ավելի պարտաճանաչ դարձա, ավելի շատ դժվարություններ եղան: Հա, մեր շրջանից մեկը կար՝ Քերոբյան Քերոբ: Մեր դպրոցի դիրեկտորն էր: Չնայած էտի էս եռսուն տարի ա՝ մեռել ա: Մեր էս գյուղի դպրոցի հիմնադիրն ա: Մեր դպրոցում էդ վախտ տեղացի դիրեկտոր չի եղել: Ես որ գնացել եմ դպրոց, հիշում եմ՝ Սաման անունով կին կար: Մահացել գնացել ա: Մադաթյան Մադաթ, Մադաթյան Սերոբ: Հիմա մարդ չկա, կենդանի են Ռազմիկը, Մարգարյանը: Կարաս՝ Չապաևի մոտ գնա: Էն էլ լեզու լավ գիտեր, լավ զբաղվում ա, կարդում ա, գրում ա:
-Ինչպիսի՞ն կուզեիք տեսնել մեր լեզուն, մեր երկիրը:
-Մեր լեզուն լավն ա, մեր լեզուն փառահեղ է և մի քանի ածականներ կկպցնես՝ կգնա, էլի: Մեր հայոց լեզուն լրիվ անաղարտ, մաքուր, լավ լեզու է: Բոլորը սիրել են: Մեր լեզուն աշխարհի հարուստ լեզուներից մեկն է: Հարուստ:
-Ինչպիսի՞ն էր երկիրը 1940-ական թվականներին:
-Վայ, ցավով, ցավով: Հայրենական պատերազմը սկսվավ 1941 թվականին, ավարտվեց 1945-ին: Ես պատերազմ չեմ եղել: Ես պատերազմ չգնացի, որովհետև մեր տանից 3 հոգի գնացին և զոհվեցին: Մենակ ես մնացի պուպու (միայնակ):
-Ովքե՞ր էին:
-Իմ հայրը և հարազատ եղբայրները: Անհայտ կորան, գնացին ու գնացին: Մեր գյուղում ամենից շատ մեր տանը վնաս եղավ: Լավ չանցավ, էլի, կյանքս: Էս վերջին տարիներին էլ կնոջս մահը: Գիշեր-ցերեկ լաց եմ լինում, Անուշ ջան: Ինչի՞ հիմա Ավետիքը չըլներ, նստեինք ավտոն, քշեինք: Ղարաքիլիսա քշեինք, Աթմագյուղ, ուտեինք, խմեինք, ուրախանայինք, վերադառնայինք: Արդեն 90-ն անց եմ: 1927 թվին եմ ծնվել:
-Ի՞նչ սիրած գրողներ եք ունեցել:
-Է՜, ծով ա: Թումանյան, Չարենց, Իսահակյան, Նարեկացի… Ամենից շատ Թումանյան եմ սիրել. նրա հայերեն բանաստեղծությունները: Է՜, կյանքս գնաց, բան չհասկացա: Հազար կտոր գիրք ունեի, էդ էր…
Ես այլևս հարցեր չտվեցի, թեև շատ էի պատրաստվել այդ հարցազրույցին: Մի բան ընկեր Ադամյանն անընդհատ հիշում էր ցավով. իր գրքերը, վաղ մահացած ընկերոջն ու սիրելի կնոջը…
