2016 թվական, հոկտեմբերի 18: Ես ատում եմ այդ օրը: Ատում եմ, որովհետև այդ օրը հեռացրեց ինձ իմ հայրիկից: Երեկո էր՝ մոտ 20:00-ը: Ես իմ սենյակում էի և կարդում էի Վիլյամ Շեքսպիրի «Ռոմեո և Ջուլիետ»-ը: Գիտեմ, որ իմ գիրքը կապ չուներ այս ամենի հետ, սակայն այն ևս մտնում է այդ օրվա մեջ: Նստած կարդում էի և զգացի, որ տանն իրարանցում է՝ կարծես ինչ-որ բանի պատրաստվեին: Եվ ահա եկավ այդ օրը ատելու պահը: Որոշում կայացվեց, որ մենք`երեխաներս, պետք է հետ վերադառնանք գյուղ մայրիկի հետ (մենք այդ ժամանակ ապրում էինք Էջմիածին քաղաքում), իսկ հայրիկս պետք է մեկներ արտերկիր՝ աշխատելու:

Հաճախ մարդիկ հարցնում են, թե ինչպես արձագանքեցի, երբ հայրս պետք է գնար, իսկ մենք՝ տեղափոխվեինք: Ես այդ հարցին չեմ կարողանում պատասխանել, որովհետև չեմ արձագանքել, այլ լուռ ու տխուր սպասել եմ գործի ընթացքին և ավարտին: Իսկ երբ հարցնում են, թե ինչպես արձագանքեցի արդեն մայրիկիս գնալուն, ես, ճիշտ է, հուզմունքով, բայց, այնուամենայնիվ, ստիպված եմ լինում պատասխանել:

Այո, մայրիկի գնալուն: Սովորաբար տան հայրն է մեկնում արտագնա աշխատանքի, սակայն իմ դեպքում այլ է: Հորս մեկնելուց շատ չանցած՝ մեկնեց նաև մայրս: Դեկտեմբերի 23-ն էր, այդ օրը ևս ատում եմ: Մինչ մեկնելը, մայրս հաճախ էր ակնարկներ անում, զրուցում մեզ հետ իր գնալու մասին: Քանի որ եղբայրս մեզանից փոքր էր՝ 10 տարեկան, թվում էր, թե ամենից շատ նա է ծանր տանում այդ լուրը: Նա մայրիկի խոսելուց սկսում էր լացել: Հիշում եմ՝ մենք բոլորս նստել էինք մայրիկի շուրջը և լսում էինք նրան: Բայց կարծում եմ, որ ամենից շատ նեղվել էի ես, անընդհատ լալիս էի, որովհետև մայրս իմ ամենալավ ընկերուհին է, ում հետ կիսվում եմ բոլոր հարցերով:

Ամեն անգամ, երբ ինձ հարցնում են իմ ծնողներից, ես չեմ կարողանում զսպել արցունքներս: Մայրիկը մեկնեց, ինչպես նշեցի, դեկտեմբերի 23-ին: Մենք հաճախ ենք զրուցում սքայփով, և ամեն զրույցից ես սկսում եմ հուզվել և մի կողմ գնալ, որպեսզի նրանք չտեսնեն իմ տխրությունը:

-Ալո, պա՞պ…

-Ջա՜ն,- պատասխանում է հայրիկը:

Մեր խոսակցությունը միշտ այսպես է սկսում: Հայրիկն այդ «ջան»-ը այնպիսի քնքշությամբ է ասում, որ ես սկսում եմ լաց լինել: Մի օր էլ ընկերուհուս տանից էի խոսում: Ընկերուհիս խոսելու ընթացքում մաքրեց արցունքներս, և շարունակեցի խոսել: Հայրիկը մարտի 8-ն էր շնորհավորում:

Ընդհանրապես ես մտածում եմ ամեն բանի մասին, երևակայում, սակայն երբեք չէի մտածել, որ մի օր հայրս կդառնա պանդուխտ, կմեկնի այլ երկիր: Մեկնելուց հետո ես նոր ուշադրություն դարձրի այդ չարիքին՝ պանդխտությանը: Չեմ ուզում ո՛չ լսել, ո՛չ արտաբերել այդ բառը, որովհետև հիշում եմ հորս ու մորս: Սկզբից չէի համակերպվում ծնողներիս գնալու հետ, բայց հասկանում էի, որ նրանք մեկնել են, որպեսզի մենք ապահովված լինենք ամեն ինչով և ունենանք լավ ապագա:

Նույնիսկ հիմա՝ գրելիս, սկսում եմ հուզվել և լացել, իմ ակնոցի ապակիները թրջվում են արցունքներիցս ու փակում տեսադաշտս:

Պա՛պ ջան, մա՛մ ջան, միշտ իմ սրտում ու հոգում եք՝ անկախ հեռավորությունից: Ձեզ չափից շատ եմ կարոտում ու ամեն օր արցունքը աչքերիս և կարոտը սրտումս սպասում եմ, որ մի պայծառ և արևոտ օր, կբացեք տան դռները, կմտնեք ներս, իսկ ես վազելով կգրկեմ ձեզ:

Ու էլ երբեք, երբեք չենք բաժանվի:

Մենք՝ հայերս, սիմվոլիստ ժողովուրդ ենք: Մեզ համար ամեն բան իր խորհուրդն ու նշանակությունն ունի, գիտեմ, շատերն ասում են, թե դա չափազանցված է կամ նույնիսկ կեղծ, բայց դա ճշմարտություն է: Մեզ համար խորհրդանշական են տարվա ամիսները, օրերը, մարդկանց անուններն անգամ և ուրիշ շատ ու շատ բաներ: Մենք մեր որդիներին ֆիլմերի, գրքերի կամ պատերազմի հերոսների անուններով ենք կոչում, որ նրանք մեծանան ու նմանվեն մեր սիրելի հերոսին: Մենք աշխարհով մեկ ենք լինում, եթե մեր կամ մեր երեխայի ծնունդը մայիսի 9-ին, 28-ին ու նման այլ օր է լինում, կամ, հակառակը՝ տխրում, եթե այն ապրիլի 24-ին է, դեկտեմբերի 7-ին կամ մեկ այլ «տխուր» օր: Մենք խուսափում ենք այդ օրերին ուրախություն նշելուց, որովհետև այդ օրը իր խորհուրդն ունի, և մենք ամբողջ հոգով, արյան բջիջներով ապրում ենք այն: Դա մեր ազգային բնավորությունն է, էթնիկական հատկանիշ, որ փոխել չի լինի: Մեզ համար մայիսը հպարտության ամիս է, ապրիլը՝ ցավի ու վերածննդի, աշնանը բոլորս մեկ մարդու պես թախծոտ ենք դառնում: Ախր այդ, երբեմն մանրուք թվացող բաներն այնքան կարևոր են մեզ համար: Կարող ենք նույնիսկ մտածել, թե դրանում ինչ-որ գերերկրային բան կա խառնված. մեր գրեթե բոլոր պանծալի հաղթանակները մայիսին են, ու հակառակը՝ ապրիլի վերաբերյալ։ 

Արդեն ասացի, որ շատերը կեղծ կամ չափազանցված կհամարեն, և իրոք, երբեմն մեր «խորհրդապաշտությունը» կարող է անցնել չափը, բայց մի՝ չգիտեմ սովորույթ ասեմ, բնավորություն, հավատալիք թե ինչ, սակայն կա մի բան, որ ժողովրդի «արյան» մեջ է, և, ուրեմն այն իրոք ինչ-որ կարևոր խորհուրդ ունի։

Մենք միշտ ենք այսպիսին եղել։ Երբևէ չենք էլ փորձել փոխել ինքներս մեզ կամ մեր բնավորությունը։ Այսպիսին կմնանք դեռ երկար, երևի։ Որովհետև մենք սովոր ենք երկրորդականը ստորադասել մեկ այլ՝ ավելի կարևորի։ Սովոր ենք, սովորեցրել ենք մեզ՝ կան այնպիսի բաներ, որոնք վեր են մնացածից։

Այսպիսին կմնանք մի քիչ էլ, մինչ այն չարաբաստիկ ապրիլը։ Նույն այն ապրիլը, որ նախորդ տարվանից մեզ համար մի ուրիշ խորհուրդ ստացավ ու ավելի կարևոր, ավելի խորհրդանշական դարձավ։

Գիտե՞ք՝ մենք պատրաստ էինք այդ օրը ամեն բան ստորադասել ամենակարևորին, բայց ինչ-որ մարդիկ՝ վերևներից, ինչպես ասում են, որոշեցին, որ ավելի կարևորը այս ներկայացում-ընտրություններն են, որից մեկ ամիս առաջ վերհիշում ես բոլոր լսած-չլսած հեքիաթներդ, իսկ մեկ շաբաթ առաջ արդեն հոգնում բոլոր տեսակի խոստումներից ու խոսքերից։ Ու այդ մարդիկ որոշեցին, որոշեցին, մոռանալով կամ չմտածելով, որ աշխարհում ոչ մի ծնող, քույր կամ եղբայր իր որդու և եղբոր կյանքը չի ստորադասելու ընտրություններին։

Եզդիները արիական ծագում ունեցող հնագույն ժողովուրդ են, ունեն իրենց յուրահատուկ դավանանքը, որը կոչվում է եզդիականություն: Նրանք յուրահատուկ մշակույթի, կրոնի և լեզվի կրողներ են: Իրենց ծագմամբ կապ չունեն որևէ ազգի հետ, և թյուր կարծիք է նրանց քուրդ համարելը: Սխալ է նաև այն, որ եզդիները կրակապաշտ են. եզդիները զրադաշտականության հետ որևէ կապ չունեն: 

Աշխարհում այսօր եզդիների թիվը հասնում է շուրջ երեք միլիոնի: Չունենալով սեփական հայրենիք՝ նրանք սփռված են աշխարհի տարբեր երկրներում:

Հայաստանում ազգային փոքրամասնություններից ամենամեծ թիվն են կազմում հենց եզդիները, ոչ պաշտոնական տվյալներով՝ շուրջ 60 հազար (պաշտոնական տվյալներով նրանց թիվը տատանվում է 40 հազարի սահմաններում):

Եզդիական համայնքներ կան մեր երկրի թերևս բոլոր մարզերում, ամենամեծ եզդիական համայնքն ունի Արարատի մարզը: Նոր Կյանք գյուղի դպրոցում դասավանդվում է նաև եզդիերեն:

Իմ գյուղում՝ Ոսկեհատում, ևս եզդիական ոչ փոքր համայնք կա: Այստեղ եզդիներն ու հայերն ապրում են կողք կողքի՝ լավ ու վատ հարաբերություններով, երբեմն կիսելով մեկը մյուսի ավանդույթները, հարգելով նրանց սովորույթներն ու դավանանքը: Ձուլումը, որ սովորաբար տեղի է ունենում երկու տարբեր ժողովուրդների միասին ապրելու պայմաններում, հայերի և եզդիների դեպքում այնքան էլ վառ արտահայտված չէ: Ճիշտ է, որոշ դեպքերում նրանք վերցնում են մեր ավանդույթները, մեզ հետ նշում քրիստոնեական որոշ տոներ, երբեմն հաճախում հայկական եկեղեցի, բայց մեծ մասամբ պահպանում են սեփական ազգային դիմագիծը: Ձևակերպումս կարող է մի փոքր կոպիտ հնչել, կամ չվերաբերել մյուս բնակավայրերի եզդիներին, բայց մեզ մոտ այնպիսի տպավորություն է, որ նրանք մեզնից վերցնում են այն, ինչը «ձեռնտու» է իրենց, իսկ մնացած ամեն բան պահպանում այնպես, ինչպես կա: Փորձեմ բացատրել:

Մեր դպրոցում կա մոտ երկու հարյուր աշակերտ, որոնց թվում՝ բավականին մեծ թվով եզդի երեխաներ, սակայն նրանք դպրոց գալիս են ամենաշատը մինչև 5-6-րդ դասարան, իսկ այն, որ եզդի աշակերտն ավարտում է դպրոցը, պատմական իրադարձություն է: Դա կախված է ոչ այնքան նրանց ազգային, որքան տարածաշրջանային մտածելակերպից, այսինքն՝ նույն վիճակը չկա մյուս շրջաններում, անգամ մեր հարևան գյուղերում:

Եթե գոնե մի փոքր ծանոթ եք եզդիների սովորույթներին, անկասկած կիմանաք, որ նրանց կյանքում և ավանդույթներում ամենակարևոր երևույթը ամուսնությունն է: Եզդիներին արգելված է ամուսնանալ այլ ազգերի ներկայացուցիչների հետ, նրանք չեն կարող ամուսնանալ անգամ այլ կաստաների պատկանող եզդիների հետ: Իսկ հասկանալու համար, թե ինչպիսի ծեսով է կատարվում նրանց ամուսնությունը, անհրաժեշտ է գոնե հեռվից հետևել դրան, ուստի նրանց ավանդույթների մասին այսօր չեմ պատմի, այլ կխոսեմ մեկ այլ՝ ավելի կարևոր թեմայի մասին:

Եզդի աղջիկներն ամուսնանում են 14-15 տարեկանում: Այն, ինչը մեզ համար սարսափելի է, սովորական ու նույնիսկ պարտադիր պայման է նրանց համար: Քսան տարեկանում ամուսնացած չլինելը ինչ-որ տեղ նույնիսկ ամոթ է: Երբ հայկական ընտանիքի բակում տեսնում ես երեք գրեթե հասակակից երեխաներ և մեկին՝ ավելի փոքր՝ 1-2 տարեկան, մտածում ես, որ նրանք քույր-եղբայրներ են, իսկ եզդիական ընտանիքում ավելի հավանական է, որ նրանցից մեկը այդ մանկան մայրը լինի, իսկ մյուսներն, օրինակ, ամուսնու եղբայրները: Չգիտեմ, թե սրա որ մասն է այդքան կարևոր ազգային ինքնության պահպանման համար, բայց երևույթը, մեղմ ասած, մեզ համար ընդունելի չէ:

Չեմ ուզում, որ նյութս անհանդուրժողական բնույթ ստանա, բայց միևնույնն է՝ չեմ էլ կարող ասել, որ ընդունում եմ նման «ավանդույթները»: Ախր, երբ աշխարհը զարգանում է, առաջ գնում, նրանք մեզնից ու աշխարհից փորձում են վերցնել իրենց հետաքրքրող, անհրաժեշտ երևույթները, եզդի երիտասարդներն էլ գնալով ավելի ու ավելի են մոտենում մեր հասարակությանը. արդյոք չե՞ն կարող գոնե աստիճանաբար, փոխել այդ քարացած օրենքը: