Հիշենք պայծառ պահերը ձևավորման, կայացման, վերելքների ու վայրէջքների:
Ու ես կարծում եմ, որ մոլորակը սկսել է կորցնել իր հավասարակշռությունը և ամենևին էլ պատճառը բնության տարերքը չէ, և ոչ էլ տիեզերքն է մեղավոր այդ հարցում: Սա չարի ու բարու հակամարտություն է, սա մարդկանց մասին է, ովքեր նման են ցեխաջրով լցված տակառի, նրանք մարդիկ են ներսում ատելության ու չարության մեծ չափաբաժնով ծանրացած, որը դուրս ցայտելու մեծ ցանկությամբ սկսում է թունավորել շրջապատող ամեն բան։ Սակայն ծանրությունը դրանից ամենևին էլ չի թեթևանում, քանզի ատելությունը ատելություն է ծնում, նախանձը՝ չարիք, իսկ այդ երկու արատները անխուսափելիորեն ծնում են թշնամություն՝ ամենասարսափելի միտքը աշխարհիս վրա։
-Իսկ կա՞ աշխարհում ավելի վատթարագույնը, կա՞ աշխարհում ավելի կործանարարը, որ ի զորու է համեմատվել մարդկային չարորակության հետ։
Եվ ամենևին էլ երկրաշարժեր ու ջրհեղեղներ հարկավոր չեն մարդկությունը վերացնելու համար․ չէ որ մարդիկ ծանրացել են ներսում կուտակված մաղձով, չէ որ Աստված սկսել է բացակայել ամենուրեք, այ իսկ մոլորակը ծանրությանն այլևս չի դիմանում։
Մոլորակը շրջվելու այնքան մեծ ցանկություն ունի․․.
Ախ՜, որքան իմաստություն է հարկավոր պարզապես մարդ մնալու համար։
Անժխտելի փաստ է՝ հայն աշխարհի հնագույն ազգություններից մեկն է։ Դրա մասին վկայում են ոչ միայն հայոց, այլև համաշխարհային պատմության վկայությունները։ Իսկ ո՞վ է հայը, ի՞նչ ճանապարհ է անցել, ո՞րն է նրան ճանաչելու բանաձևը։ Մի՞թե բավական է միայն քրիստոնյա կոչվելը, հայերեն խոսելը, ազգանվան վերջում «յան» մասնիկ կրելը կամ Հայաստանում ապրելը հայ կոչվելու համար։ Իհարկե ոչ…
Հայը Հայաստանում ապրելուց զատ, այն համարում է իր հայրենիքը, որտեղ ինչպես առաջ իր, այնպես էլ հիմա նրա զավակների պատմությունն է կերտվում։ Հայը գիտի՝ այստեղ մի թիզ հողի վրա որքա՛ն արյուն, արցունք ու քրտինք է թափվել, որն իսկական հայը չգնահատել չի կարող։
Հայի ազգանունը կարող է չունենալ «յան» վերջավորություն, բայց նրա դեմքը կմտանի նրա հայությունը։ Դիմագծերը, փոքր-ինչ կեռ քիթը, խոշոր, կրակոտ, բայց և թախծոտ աչքերը։
Մի՞թե թշնամին վատ գիտի մեզանից մեր լեզուն: Նա չէ՞, որ հաճախ մեզանից ճիշտ ու անսխալ է խոսում կամ գրում։ Ստացվո՞ւմ է, որ նա էլ է հայ։ Իհարկե ոչ… Միայն հայը կարող է սրտանց ասել անթարգմանելի «ջան»-ն ու «ցավդ տանեմ»-ը։ Միայն հայը կարող է տարօրինակ բան տեսնելուց երեք մատը ծալել ու ցուցամատը բարձրացնել՝ անպայման ինչ-որ տեղի-անտեղի մեկնաբանությամբ։
Հայը փորձում է ոչ միայն անունով, այլև գործով քրիստոնյա լինել։ Նրա համար հայրենիքն ու հավատքը ամեն ինչից վեր են, դրանք նրա սրբություններն են, որոնց համար նա պատրաստ է կյանքը տալ: Ինքնազոհություն, այ թե որն է հայի հոմանիշը։
Հայրենասեր, աշխատանքի գինն իմացող, ազնիվ, բայց միևնույն ժամանակ խիստ ու պատվախնդիր հայ տղամարդն ու ընտանիքին նվիրվող, աստվածավախ ու բարոյական հայ կինը միասին ստեղծում են հայ ընտանիքը, որտեղից էլ սկսվում է հայի ինքնությունը։
- Էս ձմեռը չեմ սիրում, էլի, – հայտարարեց Գևորգը, ու օղի թորելու սարքի մոտ հավաքված ընկերները հավասար շարժումով բարձրացրին գլուխները, զարմացած նայեցին մեկ Գևորգին, մեկ իրար։ Գևորգը, որ վերջին 6 տարում միայն ձմռան իշխանությունն էր ընդունում, հիմա հանկարծ հայտարարում է, որ չի սիրում։
Չսպասեց, որ ընկերները հայացքները բառեր դարձնեն ու առանց այդ էլ բոլորի համար հասկանալի հարցը տան՝ քեզ ի՞նչ եղավ, էդ ինչի՞։ Շարունակեց այնպիսի տոնով, որ թվաց՝ քիչ առաջվա հայտարարության հետ ասելիքն ընդհանրապես կապ չունի.
- Երեկ տղես էր զանգել։ Ասեց՝ չեն գալու էս տարի ձմեռը. գործը շատ ա։
Նույն հավասար շարժումով, ամեն ինչ հասկացածի հոգոցով ընկերները շարունակեցին իրենց գործը. մեկը կրակին էր հետևում, մյուսը օղու աստիճանն էր չափում, երրորդն էլ «զակուսկին» էր շարում սեղանին։ Գևորգը շարունակում էր ծխել ու չսիրել ձմեռը։
Առհասարակ գյուղում ոչ ոք հենց այնպես, ուղղակի իր կամքով ինչ-որ եղանակ չի սիրում։ Ամեն ինչ կապված է եղանակի բերած խնդիրների ու չբերած պտուղների հետ։ Մարդիկ հիմնականում սիրում են գարունը, որովհետև այստեղ գարունը միայն գեղեցիկ խոսքերով չէ, որ ասոցացվում է հույսի հետ: Գյուղացիների համար յուրաքանչյուր գարուն այգիների ծաղկման, հողի բերրիության ու ցրտահարված ծառեր չտեսնելու հույս է:
Ամառն ինչպե՞ս սիրես, երբ դաշտում գործ անելիս պատսպարվելու տեղ չկա, մի ծառ է, այն էլ մի քանի րոպեով սուրճ խմելու համար: Ամառն այնքան էլ չեն սիրում, որովհետև գյուղում սկսում են ապրել այլ ժամային գրաֆիկով. արթնանում են լույսը չբացված` մի քիչ հովին դաշտ գնալու, որ հասցնեն մինչև կեսօր գործն առաջ գցել: Կեսօրից հետո անհնար է. փողոցներում մարդ չես գտնի, բոլորը լրացնում են քունն ու սպասում երեկոյան հովին: Ամառը չեն սիրում երկար օրերի համար, որովհետև որքան ուշ է մթնում, այնքան շատ են գործ անում: Բայց ամառը նաև երբեմն սիրում են. տունը տաքացնելու մասին չեն մտածում, կոմունալները շատ չեն, ու տղամարդիկ ամեն օր ստիպված չեն վառարանի մոխիրը թափել:
Աշնանը գործը որքան շատ է լինում, մարդիկ այնքան գոհ են. չէ՞ որ նշանակում է` բերքն առատ է: Պատրաստ են առանց հանգստի հավաքել դաշտերից, պահածոյացնել, առավոտ կանուխ շուկա գնալ` դատարկ մեքենայով վերադառնալու հույսով: Աշունը սիրում են, երբ ամեն ինչ ըստ ցանկության է դասավորվում, ու մարդիկ պատրաստվում են ձմռանը` վաստակած հանգստին: Պատրաստվում ու վառելիք են գնում, խոպանից տղաներին ու թոռներին են սպասում, ու ձմեռը չեն սիրում, եթե նրանք որոշում են չգալ…
Սպիտակ թղթեր են հարկավոր և հաճելի մի նոր սկիզբ, հներն արդեն հոգնել են գրչահարվածներից, հներն արդեն պատրաստ են դարսվել դարակում․ դրանք արդեն լցված են անցած օրերի դառն ու քաղցր հուշերով: Ալեկոծվող արցունքներից մինչև խելապակաս ժպիտներով են թաթախված թղթերը այդ…
Թղթեր կան, որոնք սրտիս մորմոքն են, սրտիս մեջ խոցված արնաքամ անող 44 այն սուր դաշույնն են, որ մխրճվել են` հավերժ մնալու, այնտեղից երբեք դուրս չգալու մտադրությամբ։
Մի տեղ գրված է, թե կորցնում եմ․․․ Իսկ այն թղթերը, ա՜խ, այն թղթերը, որտեղ գրված են փոքրիկ քայլերը մեծ նպատակի։ Վերելքների ու վայրէջքների, համառորեն պայքարելու ու չհանձնվելու մասին այնքան թղթեր են կուտակվել։ Թերևս այսօր որոշել եմ դրանք դնել դարակում, ժամեր հետո 365 նոր ու ճերմակ թղթեր եմ ունենալու, 365 նոր շանս` երջանիկ լինելու համար: 365 ու ավելի հնարավորություն` հարազատ մարդկանց կողքին լինելու, ժպտալու, շնորհակալություն հայտնելու կյանքին ամեն բացվող օրվա համար։ Իսկ հաճելի սկզբի լավագույն ակնարկը պարզապես ժպտալն է:
Եկեք ընդունենք կյանքի մարտահրավերները, դրանք օգտագործենք մեկ քայլ ավելի բարձրանալու համար։ Եվ հիշենք՝ ոչինչ հենց այնպես չի լինում։
Նոր սկիզբը նոր հնարավորություն է, պետք չէ բաց թողնել այն։
Կարող է թվալ, թե գյուղում ապրողներից շատերը երազում են տեղափոխվել քաղաք, ավելի լավ կլինի՝ մայրաքաղաք, բայց այդպես միայն թվում է առաջին հայացքից։
- Ես կվարտիրայի մեջ չեմ կարա ապրեմ, բա մարդ սեփական հայաթ չունենա՞։ Երբ ուզես` դուրս գաս, հարևաններիդ հետ խոսես, արևին նստես, ամեն դուրս գնալուց չզարդարվես, սիրուն շորեր չհագնես։ Չէ, իմ շունչը կկտրվի։
Այսպես վստահ գյուղը չի ուզում լքել Սարոն։ Հողի հետ կապված մարդու համար բարդ է գնալ ու փակվել քաղաքում, այդպես են մտածում գյուղում։ Տանջանքն այստեղ հատկապես գյուղական գործերով զբաղվող մարդու համար շատ է, ոչ ոք չի հերքում, բայց զարմանալի պնդաճակատությամբ բնության հետ կռվող ու ընկերություն անող մարդիկ չեն ուզում հեռանալ։ Սարոյին Գոհարը՝ կինն է միշտ հակադարձում․
- Է՜, ախր, դու ի՞նչ ես հասկանում, կվարտիրան ձմռանը տաքացնելը հեշտ ա, մի քիչ վառում ես, վերջ, իսկ էս գյուղի մեծ տները առավոտից իրիկուն տաքացնում ես, էդքան փող ես ծախսում, էլի ցուրտ ա։ Հեսա Նարեկին որ ամուսնացրինք, գնալու եմ Երևան, իրանց հետ ապրեմ։
- Ինձ չսպառնաս, է, գնում ես` գնա, ես ստեղից ոչ մի տեղ եկողը չեմ։
Սարոն վեր է կենում արևի հետ ուղղությունը միշտ փոխող փոքրիկ, ինքնաշեն աթոռից, ծանր հոգոց է հանում ու գնում Գևորգենց բակ, որտեղից շինարարության ձայներ են գալիս։ Գևորգն ամբողջ տունը քանդել ու վերանորոգում է, երբեք չի ասել՝ ուզում է գյուղո՞ւմ ապրել, թե՞ գնալ քաղաք, բայց տունը սարքելու գործընթացն ամեն ինչ իր տեղն է գցում։ Գյուղում, երբ հարևաններից որևէ մեկը վերանորոգում է տունը, բոլորն իրենց պարտքն են համարում գնալ, տեսնել՝ ինչ կա-չկա, ինչպես են ընթանում գործերը, օգնել պե՞տք է արդյոք։ Ու այդպես Գևորգենց տան փոքր միջանցքներում ավելի շատ հարևան կա, քան շինարար։
- Բայց էս զալը մեծ ա, ինչի՞ չկտրեցիք, երեխեքին սենյակ կլիներ։ Իսկ էս պատերի գույնը վերջնակա՞ն ա, հա՞, հըմմ…
Խորհրդատուների պակաս Գևորգը չունի, օգնողների էլ։ Լավ չէ, երբ հարևաններդ ու համագյուղացի ընկերներդ կյանքի մեծ մասը Ռուսաստանում են աշխատել, բայց լավ է, երբ կարող ես ցանկացածին զանգել ու խնդրել վերանորոգման ընթացքում որևէ հարցով օգնել։ Ու աշխատանքները վերածվում են տոնի․ առանց Հրաչի թորած տնական օղու սեղան չեն նստում, օրվա կեսից արդեն բոլորի քեֆը լավ է, մի քանիսը երգելով են գործ անում, օրվա ավարտին արդեն սկսվում է ամեն օրվա «ուրախությունով լինի»-ն։ Այդպես են գյուղում տուն վերանորոգում։ Այդպես էլ հանգիստ, առանց ավելորդ խոսքերի գյուղից չեն գնում։ Բայց նաև լավ օրից չէ, որ մարդիկ գնում են գյուղից։ Աշխատանք, ապագա, սեր են փնտրում քաղաքում ու երկրից հեռու։ Իսկ կգտնե՞ն, վստահ չեն, իրենք էլ չգիտեն, բայց գնում են, հույս ունեն։ Կարո՞ղ ես մեղադրել մարդուն արդյոք իր բակն ու մեծ, ձմռանը սառը տունը թողնելու համար, չեմ կարծում։
- Բարի լույս, դե, մի հատ կոֆե տվեք, խմենք, սկսենք էս ներկը, – ամեն առավոտ գալիս է Սամվելը։ Գևորգի մանկության ընկերն է, երիտասարդության տարիներին տան պատերն իրենց ձեռքերով են շարել, այսքան տարի անց հիմա պոկում են իրենց փակցրած պաստառներն ու նոր շունչ տալիս պատերին։ Գևորգն ասում է՝ երանի մեր դեմքի կնճիռներն ու սպիտակ մազերը փոխելն էլ էսքան հեշտ լիներ։
Իրենց ընկերության սենտիմենտալն էր Գևորգը դեռ մանկուց։ Սամվելն էլ կատակասերն է, ասում է` Գև ջան, արի էս ներկից մազերիդ էլ քսեմ, աչքերիդ գույնի հետ կսազի: Գևորգը ներողամտաբար է նայում Սամվելին, որի գլխին կարգին մազ էլ չի մնացել, իրենը գոնե միայն սպիտակել է: Ու օրվա բացվելու հետ կրկին հավաքվում են ընկերներն ու հարևանները, կեսը` օգնելու, մյուս կեսը` Հրաչի օղու համար: Էդպես են գյուղում տուն վերանորոգում ու ցանկացած իրադարձություն կիսում` հարևաններով, ընկերներով, իրար ձեռք մեկնելով, ամեն մեկը խորհուրդ տալու իր պարքը կատարելով:
Էդպես չեն լքում գյուղը Գևորգը, Սարոն ու անգամ տղայի ամուսնանալուն սպասող Գոհարը:
Պատմությունը կրկնվեց. իսկ աշխարհը, աշխարհը լռեց կրկին, լռեց իրեն բնորոշ յուրահատուկ ձևով, արդյունքում` մնացին միայն մեզ ապրել պարտավորեցնող հազարավոր անավարտ ճակատագրեր։ Դժոխային այս իրականությունից ենթագիտակցորեն խույս տալով, մտքերիս փոթորկոտ ծովում լողում եմ դեպի պատրանքների մեջ անցկացրածս կյանքի այն հատվածը, որտեղ «խաղաղություն» բառը ցանկություններիս վերջին ցուցակում էր, կյանք, որտեղ հերոսները միայն կինոներում էին, այնինչ իրական կյանքում այնքան հերոսներով էինք շրջապատված, որոնց պատերազմը խլեց, տարավ անվերադարձ, ինչպես ոռնացող ուժգին փոթորիկը արմատախիլ կաներ նորաբողբոջ այն ծաղիկին, որը դեռ փթթելու այնքան ցանկություն ուներ։
Ասում են՝ իմացյալ մահը անմահություն է, բայց, գրողը տանի, մեզ այդքան անմահներ պետք չէին… Մեզ, այսքան ցավից խելագարված, արյունի ծարավ վիրժառուներ պետք չէին: Եվ ոչինչ էլ նույնը չէ, բակում անվերջ վազվզող Չալոն կարծես երբեք չհանձնվելու նպատակով անվերջ փնտրում է իր տիրոջը, իսկ կարոտով որդուն սպասող ժպտուն դեմքով այդ կնոջ զվարթ աչքերը այժմ երկար տառապելուց հետո ցավից թորշոմած և կնճռոտված նայում են երկնքին, գուցե երկնային արդարություն ակնկալելու սպասումով…
Սա վատագույններից վերջինն էր, որ կարող էր պատահել: Սա պատմության ապտակն էր կրկին ու կրկին անգամ, սա մի նոր պայքարի սկիզբն է, և սա չավարտաված պատերազմ է։
Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին այցելելիս, այցելեք նաև «Ալեք և Մարի Մանուկյան» Գանձատուն, Ռուբեն Սևակի անվան թանգարան և Մկրտարան:
Գանձատանը պահպանվում են ինչպես Հայ Առաքելական Եկեղեցու, այնպես էլ համաքրիստոնեական նշանակության սրբություններ, սրբերի մասունքներ, տարբեր դարերի հայ կաթողիկոսների հանդերձանքներ, խաչվառներ, ծաղկած մագաղաթներ և այլ հոգևոր գանձեր։
Անքեզ օրեր են,
և առանց «մենք»ի։
Դատա՜րկ ժամեր են
ակնթարթներս՝
քանի դեռ չկաս։
Սոսկալի է, որ
օրս անգամ չի սոսկում
դեռ այն մտքից, որ
չե՜ս էլ լինելու…
Անքեզ օրեր են,
որ դեռ գնալով
դա՛ր են կոչվելու…
Բայց ես ուզում եմ,
որ ինձ վիճակվի
պահի արվեստը։
Գե՜թ մեկ անգամ…