Ամեն օր` աշխատանքից հետո, քայլում եմ դեպի մետրո` «Երիտասարդական» կայարան։ Կարող եմ նստել Չարենցից, նստել չէ՝ կանգնել։ Եթե ցանկանում ես նստած գնալ, պետք է հասնես «Սասունցի Դավիթ» կայարան։ Բայց դա ինձ չէր անհանգստացնում. սիրում եմ երկար ճանապարհներ։ Լավագույն վայրը ստեղծագործելու համար վաղուց ընտրված էր տրանսպորտը՝ մետրոյի վագոններ, արդեն հնացած միկրոավտոբուսների ամենահետևի նստատեղը, տրոլեյբուսի նստարանը՝ անմիջապես պատուհանի կողքին։ Պատահել է անգամ՝ մի քանի անգամ գնացել եմ մետրոյի մի ծայրից մինչ ամենավերջին կայարանը, որ վերջացնեմ պատմվածքս․ տանը ոչ մի ձև չէր ստացվում գրել։

Մետրոյի աշխատողը արդեն 10 տարի է` չէր փոխվել։ Նույնն էր։ Նույնն էր նրա հայացքը, միայն աչքերի տակ կնճիռներ էին ավելացել։ Ամեն անգամ, երբ հինգ հազար դրամանոց էիր տալիս մեկ ժետոնի համար, ջղային ու արհամարհական հայացք էր նետում դեմքիդ ու ասում. «Մանր չունե՞ս»: Բացասական պատասխան ստանալուց հետո դժգոհ դեմքով սկսում էր փնտրել չորս հատ հազար դրամանոցներ, ու մնացածը՝ հիսուն դրամանոց մանրադրամ։ Դրանով ուզում էր հասկացնել, որ մյուս անգամ երկու հարյուրից ավելի չվճարեմ։ Երբեք չեմ տեսել նրան գոհ ու երջանիկ դեմքով։ Տասը տարի նույն տեղում աշխատելով, նույն ֆունկցիաները կատարելով` դժվար թե ուրախ դեմք ունենաս, մանավանդ, երբ ոչ մի դրական վերաբերմունք չես ստանում քո փոքրիկ պատուհանից այն կողմ գտնվող մարդուց։ Իր փոքրիկ խցիկում նստած տարեց կինն անգամ երազում էլ էր զգուշացնում, որ պետք է քայլել միայն աջ կողմում կամ երեխաներին բաց չթողնել շարժասանդուղքի վրա։ Երազում էլ նրան չէին լսում․ էլի շարունակում էին քայլել ոնց պատահի։

Բոլորը կանգնած սպասում են գնացքի մոտենալուն։ Աչքերը անհագ նայում են ցուցանակի փոխվող թվերին, հայացքով փնտրում գնացքի լույսը։ Ոմանք անգամ հանում են ականջակալները, որ բոլորից շուտ լսեն գնացքի՝ ռելսերի վրայով ընթանալու ձայնը ու դռները բացվելուն պես արագ նետվեն վագոնների մեջ։ Բա որ չհասցնե՜ն։ Մետրոյի հոտը ամենահաճելին է, մետրոյի հայացքները` ամենաանկեղծը։ Երբ վագոնների ձայնը չի թողնում, որ որևէ բան լսես, դու սկսում ես խոսել հայացքներով։ Հայացքով մարդուն հասկացնում, որ աչքերը սիրուն են, որ դեմքին ժպիտ ավելացնի, կամ միգուցե` բաճկոնը կոճկի. դուրսը ցուրտ է, իսկ իր կայարանը ուր որ է՝ կմոտենա։ Մարդիկ վագոնների ներսում տարբեր են` ջղային, հիասթափված, նեյտրալ, ժպտացող։ Ժպտացող… Ժպտացող մարդիկ քիչ են հանդիպում վագոնների ներսում։

Բոլորը շտապում են ինչ-որ տեղ, ինչ-որ մեկի մոտ։ Իսկ միգուցե նրանցից ոչ մեկը չունի ինչ-որ տեղ գնալու, կամ չունի իրեն սպասող մեկին։ Բայց փոխարենը վաղը առավոտյան պետք է շտապի աշխատանքի։ Այն աշխատանքի, որից հասցրել է արդեն սարսափելի նողկանք ապրել։ Փոխարենը գնացքների ներսում մարդկանց աչքերը իրական են. նրանք կարող են իրական հիացմունքով կամ զզվանքով նայել քո հագուկապին, մազերին, հանգած աչքերին։ Նրանք հասցրել են սովորել աչքերով քեզ երկար ու հասկանալի տեքստ ասելու ձևը։ Նրանք գիտեն` քեզ ոնց հասկացնել, որ պայուսակդ բաց ես թողել, կամ որ բաճկոնդ կոճկես. դուրսը ցուրտ է, կմրսես։ Բայց հաճախ չեն հասցնում։ Գնացքները ունեն տարօրինակ հատկություն․ կիսատ են թողնում խոսակցությունները։

Գնացքը կանգնեց։ «Սասունցի Դավիթ»։

Մոխրագույն, մոխրագույն, մոխրագույն․․․ Սև, չէ, լավ, մոխրագույն:

-Էս մի հատ կփոխանցե՞ք:
-Մի հատ ստացի:
-Կանգառում կկանգնեք:

Շրըխկ։
Լավ էր, էս անգամ չկոտրեցի դուռը։
Աբովյանով ներքև․․․ Բայց սա հաստա՞տ Աբովյան փողոցն էր։
Լավ, ոչինչ, մի բան կանեմ։ Ո՞ւմ են պետք փողոցի անունները, կարևորը՝ ներքև, շատ ներքև։
Ժամը երեքն էր։ Ոչ շուտ էր, ոչ ուշ։ Տուն չեմ գնա, որովհետև երբեք էլ տուն չեմ հասնում, միշտ մոլորվում եմ։ Միշտ ինչ-որ մի բան այն չի ստացվում։ Երևի դառը սուրճն է պատճառը։ «Հա, հաստատ դառը սուրճն է պատճառը»,- մտքիս մեջ հաստատեցի իմ՝ վաղուց հաստատված միտքը։

-Բարլուս, տղերք,- բարլո՞ւս, այսինքն՝ բարի լույս, բայց հեչ էլ լույս չէր, է։

Բակային տրամադրությունից պետք է շտապ դուրս գալ։ Դե, սա Երևանն է, մի քայլ ձախ՝ քաղաքի կենտրոնում ես, աջ ոտքով պտույտ՝ շենքերի բակում։
Կեղտոտ օդը շփվում է մաշկիս հետ, ու ես մտովի փորձում եմ հաշվել, թե քանի-քանի բակտերիաների հետ մոտիկից ծանոթացան մազանոթներս։

Օդը հեռավոր սարերից, և ինչու ոչ, երկրներից բերում է զովացուցիչ թրթիռ, որը հուզում է սրտի յուրաքանչյուր բաբախոցը․․․ Իսկ ինչի՞ս են պետք երկար ու անհասկանալի բառերն ու նախադասությունները։ Ոչինչ, ի՞նչ անենք։ Կարևորը՝ օդը կա, ու ես շնչում եմ, թե որտեղից ու ինչ է բերում՝ բնավ էլ չի հետաքրքրում։

«Ատում եմ քեզ, Երևան իմ հարազատ, որ այդքան գեղեցիկ ես, կեղծ ու անպիտան․․․»

Կաթ, կաթ, կաթ… Կաթ` մեկ, կաթ` երկու։ Ուսերս կամաց-կամաց թրջվում են։
Երկինքը կրկին հուզվել է։ Ուրեմն անձրև է գալիս։ Դպրոցում մեզ սովորեցրել են, որ կա երեք ագրեգատային վիճակ՝ հեղուկ, պինդ ու գազային։ Կիրառելով ամբողջ գիտելիքներս քիմիայից ու վերլուծելով իրավիճակը՝ հասկանում եմ՝ հեղուկ վիճակում է անձրևը։
«Բայց հա՞ որ»։

Իսկ հեղափոխության իմաստը ոչ մեկն էլ չի հասկանում։

«․․․որ հիմարի պես թթվել ես վրաս ու տանում ես իմ՝ այդքան սպասված օրերն ուրախ ու հրաշալի»…

-Ողջույն, մենք հարցում ենք անցկացնում Երևանի փողոցներում, կկարողանա՞ք մեզ մի քանի րոպե տրամադրել։
-Ոչ, շտապում եմ։ Կներեք,- ես Երևանին անգամ մեկ րոպե ավել չեմ տրամադրում, ուր մնաց քեզ՝ բարձրահասակ գեղեցկադեմ երիտասարդիդ և քո կողքի աղջկան, որը աչքերի մեջ եղած սպասումով կարծում էր, որ պետք է համաձայնեմ։

Ընդդիմանալով ամբոխի աղմուկին՝ առաջ եմ շարժվում։ Փոքր ժամանակ ինձ սովորեցրել են միայն առաջ շարժվել։ Կանգնել ու հանգստանա՞լ՝ ոչ, դա հաղթողների համար չէ։ Իսկ ես՝ ամբոխի միջից միակս իմ տեսակի մեջ, պետք է լինեմ հաղթող։ Հաղթող տանը, փողոցներում, սրճարաններում, մրցույթներում։ Կապ չունի, կարևորը՝ հաղթող։

«․․․և ինչքա՜ն զզվելի էիր դու, երբ ստիպում էիր շեկ աղջկան հուզվել, իսկ ասֆալտդ չափից դուրս ինքնահավան էր, որովհետև չգրկեց ու չտաքացրեց նրան»…

Աղտոտումն ամենևին էլ կապ չունի, հասկանո՞ւմ եք։ Ո՞նց բացատրեմ։ Ախր, կապույտ է ամեն ինչ։ Ողողված է ամեն ինչ կապույտով և ակամա հոգին է ցանկանում մեռնել տխրությունից։ Եվ ես չգիտեմ՝ կա՞ արդյոք հոգին, թե՞ ոչ։
Ինչպես բացատրեմ ես ձեզ, ինչպե՞ս նկարագրեմ։
Կարծես ցերեկվա ժամերի երկնքի կապույտը իջել է ներքև։ Ծանրացել ու իջել։ Հենց այդպես։
Թառել է ուսերիս ու չի ցանկանում գնալ, ոչ մի դեպքում։ Ծանր մարդու պես, ծանր հիշողությունների պես վրաս է մնացել։ Եվ ես ինչպե՞ս քշեմ իմ կապույտին, ախր ես ատում եմ նրան։

«․․․ախր, անտանելի քաղաք ես, Երևա՛ն։ Զզվելի քաղաք ես։ Մեռածների ու կիսատների քաղաք ես։ Միշտ տանում ես ու տանում, բայց երբեք չես տալիս ու տալիս։ Որքա՞ն ես ինձ քարշ տվել անկյունից անկյուն, որքա՞ն»…

Որքան եմ ես քանդվել այստեղ, և դեռ հարց է՝ կդադարե՞մ քանդվելուց, թե՞ ոչ։
Կետադրական նշաններս ինձ մի օր կսարքեն կենդանի մսաղաց․ երբեք ճիշտ չեն դրվում իրենց տեղում։

«․․․բայց միևնույն է, միայն դու ես ինձ հետ եղել երեկ, կաս այսօր ու երևի թե կլինես վաղը։ Հուսամ, որ չես լինի, Երևան։ Որքան եմ ատում քեզ, որ այդքան գեղեցիկ ես, կեղծ ու անպիտան»:

Հենց այս շքամուտքն էր։ Հա, հաստատ հենց սա էր տանում դեպի տուն․․․

Մարդաշատ օդանավակայանում գտել եմ մի անկյուն, որտեղ և՛ վարդակ կա, և՛ նստելու տեղ, և՛ ինտերնետ՝ օդանավակայանի դրախտը։ Ու քանի որ այս փոքրիկ դրախտը հնարավորություն է ընձեռում կապ հաստատել ընկերներիս հետ, դրանով էլ զբաղված եմ։ Մատներս արագ-արագ հպվում են հեռախոսիս էկրանին ու հաղորդագրություններ ուղարկում տարբեր երկրներ։

-Լա՛վ, մի հատ ասա` ինչի՞ մասին նյութ գրեմ։

Պատասխանը երկար չի սպասեցնում։

-Նորմալի։

-Այսի՞նքն։

-Նորմալ երևույթի մասին։ Թե ով ա ասել, ինչն ա նորմալ։

-Լավ, իսկ քո համար ի՞նչ ա նորմալը։

-Ցանկացած բան, որից ոչինչ չի տուժում։

Նույն հարցը տալիս եմ ինձ։ Պատասխանը չի տարբերվում։ Փորձում եմ հիշել երևույթներ, որոնք ինձ համար եղել են աննորմալ։ Հիշողություններս արդեն տասնմեկերորդ անգամ ընդհատվում են օդանավակայանի աշխատակցուհու ձայնով, որը խնդրում է դեպի Թել-Ավիվ թռչող ինքնաթիռի վերջին ուղևորուհուն մոտենալ տերմինալին։ Հասկանում եմ, որ այս երևույթը հաստատ նորմալ չէ։ Հարյուրավոր մարդիկ օդանավում նստած սպասում են ինչ-որ կնոջ, որը հայտնի չէ` կժամանի՞, թե՞ ոչ։ Գեղեցիկ երևույթ չէ։ Բայց եթե Սևակը, չիբուխը բերանին,  կողքիս նստած լիներ, կասեր.

«Ամեն ինչ չափի մեջ է գեղեցիկ,

Իսկ ո՞րն է չափը, ո՞վ է սահմանել,

Ո՞վ է այդ չափը չափել ու կտրել․․․»։

Ես էլ լուռ կլսեի ու չէի իմանա՝ ինչ պատասխանել։ Շուրջս Սևակի տված հարցն ու նորմալի սահմանումն է։ Նորմալի սահմանումից որոշում եմ ազատվել։ Ինքս նոր սահմանում հորինել։ Որոշում եմ, որ նորմալը քայլերն ու երևույթներն են, որոնք կատարելիս ստանում ես ուզածդ, բայց չես խախտում դիմացինիդ իրավունքները։ Նորմալ եմ համարում դասից ուշանալը, ավտոբուսում տարեցներին տեղդ զիջելն ու ուրիշի հետ չհամաձայնվելը։ Հարցը համարում եմ փակված։ Մնում եմ Սևակի հետ մենակ։ Մնաց պարզեմ, թե ո՞վ է չափը սահմանել։ Չափը սահմանել է հասարակությունը։ Կազմված հազարավոր հասարակ մարդկանցից, որոնք վախենում են իրենց իրական կերպարներից։ Վախենում են դիմացինի կարծիքից ու կողքինի հայացքից։ Հասկանում եմ, որ Սևակի նման անչափ նվիրվել ու ուրախությունից գոռալ եմ ուզում։ Բայց անչափ նորմալ ապրել կլինի՞։

Օդանավակայանի աշխատակցուհին արդեն հիսուներորդ անգամ խնդրում է դեպի Թել-Ավիվ թռչող ինքնաթիռի ուղևորուհուն մոտենալ տերմինալ։ Հետո էլ նույն բանը խնդրում է դեպի Երևան չվերթի բոլոր ուղևորներին։ Հանգցնում եմ Սևակի չիբուխը, վերցնում եմ հեռախոսս, վերջին տխուր հայացքը նետում վարդակին ու գնում եմ նորմալ անչափ կյանքս շարունակելու։

Ես շատ եմ լսել դասից փախչելու մասին: Բոլոր փախչողները պատմում են, որ հուզվում են. հանկարծ միջանցքում կամ դպրոցի մուտքի մոտ ուսուցիչը չհանդիպի: Սիրտդ սկսում է արագ աշխատել: Խիղճդ ասում է. «Դու պետք է գնաս դասի և ուշադիր լսես ուսուցչիդ»: Մանկական չարաճճիությունը մյուս կողմից հորդորում է. «Հետաքրքիր է, փախի՛ր, գնա՛ թեկուզ տուն, ոչ մի վատ բան էլ չի լինի»: Ես էլ եմ ցանկանում ապրել այդ զգացմունքները: Եվ ահա…

-Էրեխե՛ք, էսօր անպայման թռնում ենք,- ասաց Աննան:

-Ո՞ր դասից,- հարցրեց Կարենը:

-Ռուսերենից:

-Հաստա՞տ, թե՞ էլի դասարանի կեսը մնալու է:

-Չէ, բոլորով:

-Բա մատյա՞նը,- հարցրի ես:

-Կտանեմ ուսուցչանոց:

-Բայց ի՞նչ կասես:

-Մի բան կհորինեմ:

-Օրինակ՝ ի՞նչ:

-Դե…

-Ավելի լավ է` մատյանը չտանենք, թո՛ղ դասարանում մնա: Պահարանում կդնենք:

-Հետո ո՞վ է հետ գալու, որ մատյանը տանի ուսուցչանոց:

-Ես պարապմունքի եմ, կտանեմ:

Զանգը հնչեց: Պատմություն էր: Չնայած դասարանում տաք էր, բայց մենք արդեն հագել էինք վերարկուները, դրել գլխարկները և ձեռնոցները, որպեսզի դասամիջոցին դրա վրա ժամանակ չկորցնենք: Իմիջիայլոց, պայուսակներն էլ էինք գցել մեր ուսերին: Այդպես 40 րոպե արևոտ դասարանում վերարկուներով նստելուց հետո վերջապես զանգը հնչեց: Մենք մի վայրկյանում դուրս եկանք դասարանից: Դասարանում մնացել էին մի քանի հոգի, որոնք դեռ հագնվում էին: Մենք նրանց շտապեցնում էինք: Վերջապես բոլորով, կազմ ու պատրաստ, կանգնած էինք աստիճանների վրա` ամենավտանգավոր մասում, որտեղից ուսուցիչը հեշտությամբ կարող էր մեզ տեսնել: Որոշեցինք դպրոցից դուրս գալ խմբերով:

Վերջապես բակում ենք: Որոշեցինք արագ հեռանալ, քանի չենք փոշմանել, բայց…

-Երեխե՛ք, բա որ բարկանա՞ն:

-Վերջ, ես գնացի, ինչ ուզում եք, արեք,- զայրացա ես:

Այսքան կազմակերպված փախուստ և հետ վերադառնա՞լ, երբե՛ք: Սակայն, քանի որ նրանք բոլորը նորից դասարան գնացին, ուզած-չուզած ես էլ գնացի: Երևի ամեն օր այս սցենարը կրկնվում է: Ես ամեն օր որոշում եմ, որ հաջորդ օրը անպայման փախչելու եմ, սակայն միշտ հետ եմ կանգնում այդ որոշումից: Ինչո՞ւ: Ես էլ չգիտեմ: Բայց համոզված եղեք, վաղն անպայման պիտի փախչեմ, թեկուզ` մենակ: Երևի միտքս չեմ փոխի:

Նարինե Դանեղյան 13 տ., 2004թ.

Էլի մթով գնում եմ տուն, էլի նստում եմ 10 կամ 9 համարի տրոլեյբուսը (այսօր չեմ հիշում, թե որ մեկն էր), քանի որ ալարում եմ մեկ կանգառ քայլել, այդ մեկ րոպեի ընթացքում հասցնում եմ տաքանալ տրոլեյբուսում ու նորից դեմքով բախվել սառը օդին, որն այդքան հաճելի է, հատկապես, երբ հազիվ ես քեզ պահում, որ կանգնած չքնես: Մի կերպ ինձ գցում եմ տուն ու հանելով բաճկոնն ու կոշիկներս, պառկում հատակին: Պառկում եմ ճաշասենյակի չոր հատակին, պառկում, որ մեջքիս ցավը թեթևանա: Իրոք օգնում է, խորհուրդ եմ տալիս:

Երբ կես տարի առաջ քսանս լրացավ, առաջին հարցը, որ հնչեց, «Դե՞, ի՞նչ զգացողություններ կան»: Այդ պահին, դե իհարկե, ոչ մի արտասովոր զգացողություն էլ չկար, 20 տարեկան է էլի, 19-ի ու 18-ի պես: Անունս դեռ Անետա էր, մի ն-ով, մի տ-ով, հասակս` 1,75, ոտքիս չափսը` 38:

Հետաքրքիրն այն է, որ երբ տարիքս հարցնում են, ճիշտ պատասխան հնչեցնելուց առաջ ուղեղս մի քանի վայրկյան կախում է, ցանկանալով ասել 18: 18, 19 թե՞ 20: Ի՞նչ տարբերություն, եթե միևնույնն է, այս տարի էլ ես կորցնելու Compréhension orale-ի գիրքը, իսկ սեղանիդ վրա ինչ ասես կա, բացի ինձ այս պահին հարկավոր հենց այն միակ սիրուն գրող գրչից, կամ էլ ամեն առավոտ տանջվում ես կյանքիդ ամենակարևոր այլընտրանքից` հասցնել նախաճաշե՞լ, թե՞ սիրուն արդուկած բլուզով գնալ դասի: Այն պահին, երբ ձեռքդ տանում ես գրպանդ, որ հանես կամ 50 կամ 100 դրամ, ու սխալմամբ 50-ը տալիս ես ավտոբուսի վարորդին, ով գլխովդ է տալիս այդ 50-ը, հանում ես 100-ը` նույնն է անում, մտքումդ ասում ես. «Դե լավ էլի, մի քիչ ուշադիր է պետք լինել»: Հասկանում ես, որ չես էլ մեծացել, երբ նույն ֆիլմը 1000-րդ անգամը նայելիս, միևնույնն է, լացում կամ լիաթոք ծիծաղում ես, չնայած անգիր գիտես դրա յուրաքանչյուր կադրը:

Ու բոլոր օրերդ սկսվում ու ավարտվում են ուսանողականիդ «ծընգոցով», որին այնքան ես սովորել, որ երբ հասնում ես շենքիդ, տան կոդը հավաքելու փոխարեն հանում ես քարտդ, որ ճտտացնես: Շնչակտուր բարձրանալով երեք հարկ, մի կերպ քեզ գցում ես տուն, հանում բաճկոնն ու կոշիկներն ու պառկում հատակին, որովհետև մեջքդ ցավում է: