Այդ օրը հայրիկս խիստ զբաղված էր, պետք է մինչև երեկո հեռուստացույցը վերանորոգեր: Ինչպես հետո հասկացա, դետալներից մեկն էր վառվել: Աշխատասենյակում անորոշ շարժվում էր մի անկյունից մյուսը, կարծես ինչ-որ կարևոր բան էր փնտրում ու երևի չէր կարողանում գտնել, քանի որ մի լավ նյարդայնացած էր: Մտածեցի մոտենալ ու հարցնել, թե ինչ է պատահել, կամ ինչով կարող եմ օգնել, բայց մյուս կողմից էլ շատ հավանական էր, որ ողջ բարկությունը վրաս կթափեր: Չէ՜, չէ, ռիսկի չեմ դիմի: Տանը մենակ ես ու հայրս էինք:

Սենյակումս նստած դասերս էի անում ու հերթը հասավ մաթեմատիկային: Սինուս, կոսինուս, տանգես, կոտանգես, սեկտոր, սեգմենտ… Չեք էլ պատկերացնի, թե ինչքան եմ ատում մաթեմատիկան ու առավել ևս՝ երկրաչափությունը (դե, իմը չի էդ առարկան, էլի): Ինչպես միշտ հարցեր առաջացան, և ուզած-չուզած, պետք է հայրիկին դիմեի: Հաստատակամ առաջ գնացի, թակեցի աշխատասենյակի դուռն ու առանց պատասխանի սպասելու ներս խցկվեցի: Ինչքան հասկացա՝ նա դեռ չէր գտել անհրաժեշտ «առողջ» դետալը՝ «հիվանդ»-ը փոխարինելու համար, բայց ի՞նչ արած, ստիպված էի խանգարել: Տեսնելով մաթեմատիկայի հաստափոր դասագիրքը՝ ձեռքի՝ իրար վրա դարսած միկրոսխեմաների արկղերը խնամքով դասավորեց դարակում, ու եկավ տեսնելու, թե ինչ հարց ունեմ.

-Ախր, երեկ բացատրեցի էս խնդիրը, ո՞նց չես կարողանում հասկանալ, շա՜տ հեշտ ա:

-Էհ, դե մոռանում եմ, պապ:

-Լավ, լավ, գլուխս մի տար, սևագրությունդ տուր էստեղ:

Արագ-արագ գրեց, հետո սկսեց մանրակրկիտ բացատրել: Միշտ զարմանում եմ, թե ո՞նց են այդքան բանաձևերը, կանոնները մտապահում, իսկ հետո դրանք ճիշտ կիրառում (դրանից դժվար բան մեկ էլ նվեր ընտրելն է): Բացատրելուց հետո միայն նոր հասկանում եմ, թե ինչ հեշտ է, և զարմանում, թե ինչո՞ւ ես ինքս գլխի չընկա, թե ինչպես լուծել:

Այդպիսի մի երևույթ է նաև «Նոթեր Շերլոկ Հոլմսի մասին» կարդալը: Խնդիրները թվում են դժվար, մինչև դրանք չեն պարզաբանվում Շերլոկի կողմից, իսկ հետո միայն հասկանում ես, որ մի հիմար պատասխան էր ընկած այդ ամենի հետևում, որ բոլորն էլ կարող էին նկատել: Պատճառն այն է, որ մենք նայում ենք, բայց չենք տեսնում, իսկ տրամաբանող մարդիկ չեն հիմնվում առաջին հայացքի կամ փաստերի վրա:

Երբ ավարտեց, որոշեցի հարցնել, թե ինչ էր փնտրում, կամ, ավելի ճիշտ՝ ինչով կարող եմ օգնել:

-Զգույշ բարձրացիր տանիք ու բեր միկրոսխեմաների արկղերը: Կարծեմ դրված են պապիկիդ ջարդված բահերի կողքին:

Այ, դա ինձ համար մեծ ուրախություն էր: Երևի արդեն 13 տարի է՝ տանիք չէի բարձրացել. արգելել են (երկար պատմություն է): Անգամ չէի էլ հիշում, թե ներսն ինչպիսին է, կամ ինչեր կան այնտեղ: Տանիք բարձրացա պապիկի պատրաստած փայտե սանդուղքով: Երբ մի կերպ դուռը բացելով ներս մտա, փոշին ագահորեն «հարձակվեց» վրաս: Լույս գցեցի, որ կարողանամ առաջ գնալ ու գտնել արկղը: Լույսի ճառագայթներին ուղղահայաց սկսեցին տեսանելի դառնալ փոշու մանր, բայց բազմաթիվ հատիկները, ու փայլել այնպես, կարծես թե նրանք ոչ վնասակար են, ոչ էլ աղտոտում են իրերը՝ նրանց վրա բնակություն հաստատելով: Ու ի՞նչ տեսնեմ: Հազարավոր իրար վրա դարսած արկղեր՝ վեհորեն կանգնած այսքան տարի: Արկղերի վրայի փոշու հաստ շերտից կարելի էր ենթադրել, որ շա՜տ երկար ժամանակ ոչ ոք ձեռք չէր տվել դրանց, իսկ երբ ես ձեռք տվեցի, մատնահետքերս շատ արտահայտիչ տպվեցին արկղի վրա: Մինչ հայրիկին անհրաժեշտ արկղը փնտրելը, շուրջս մի լավ ուսումնասիրեցի (դե, կարոտս առա, էլի): Որոշեցի տեսնել, թե արկղերում ինչ կա: Ձեռքով սրբեցի հենց առաջին արկղի մակերևույթն ու մի գրություն տեսա.

«Բացիր միայն, երբ հասնես երազանքիդ»:

Էլ ավելի հետաքրքրեց, երբ իմ անուն ազգանունը տեսա՝ գրված դրանից մի տող ներքև: Որոշեցի անպայման բացել: Վերցրի այդ արկղն ու հայրիկի միկրոսխեմաների արկղն ու արագորեն իջա ներքև: Հայրիկին տվեցի իր արկղը, վազեցի սենյակ: Հարմար տեղավորվեցի ու բացեցի իմ արկղը: Չեմ կարող նկարագրել, թե ինչ էի զգում. երևի թե և՛ վախենում էի, և՛ այրվում հետաքրքրությունից: Ի՞նչ էր այնտեղ. ուղղակի մի կույտ թղթեր, ծրարներ… Առաջին բանը, որ մտքովս անցավ, այն էր, որ դա նախապապերիս թողած ժառանգությունն է, կամ ինչ-որ կտակ, վերցրի հենց առաջին աչքովս ընկած ծրարը, արագ բացեցի այն ու սկսեցի կարդալ այնտեղ հարմար տեղավորված թղթերից մեկի վրա գրվածը:

Կարդալուց հետո ներսս տակնուվրա եղավ, խառնաշփոթ, անբացատրելի ինչ-որ զգացում ունեի: Առանց դադար տալու, շտապ վերցրի նաև մյուս գրություններն ու սկսեցի ընթերցել բոլորը՝ հազիվ ինձ զսպելով, որ չարտասվեմ: Բայց դա անխուսափելի էր, կարդում էի հիմարի լա՜յն ժպիտով: Դրանք իմ շարադրություններն ու բանաստեղծություններն էին, իմ բոլոր մարտիության բարեմաղթանքներն ուղղված մայրիկին, տատիկին, իմ գրական առաջին փորձերը՝ սկսած տառերը սովորելու պահից, Ձմեռ պապին ու Ձյունանուշին ուղղված բոլոր նամակներս, այն բանաստեղծությունները, որոնք գրում էի, տալիս մայրիկին, դրանց մեջ ինչ-որ բան խնդրելով, այն բանաստեղծությունները, որոնք գրում էի մեր տուն եկած հյուրերի համար ու դրանց դիմաց գումար ստանում: Կարդում էի անկուշտի պես, ինչպե՞ս կարող էի մոռանալ դրանց մասին, դրանց գոյության մասին: Անկեղծ ասած՝ դրանք անտանելի ծիծաղելի էին, դրանք իմ բոլոր հիշողություններն էին, իմ «հրաշքների» տետրերը, իմ նոթատետրերը, որտեղ իմ ապրած ամեն պահը պատմում էի, գրում: Անգամ կարծում էի, թե կորցրել եմ: Այդ «սնդուկում» էր պահվում իմ սիրտը, իմ ողջ կյանքը, իմ ողջ մանկությունը: Հա, դա հենց գանձերի սնդուկ էր, ոսկուց, ադամանդից, բոլոր թանկարժեք քարերից ու մետաղներից էլ թանկ, անգի՜ն:

Եվ չնայած ինձ շատ վատ էի զգում, որ գրությունն անտեսել էի, ու մինչև երազանքիս հասնելը բացել, բայց և այնպես ես իմ ողջ մանկությունը վերապրեցի: Եկավ, սահեց աչքերիս առջևով, բայց մի բան մոռացավ խոստանալ… Որ հետ է գալու:

Եկեք մի քիչ խոսենք գրքերի ու ֆիլմերի տարբերություններից: Հո դեմ չե՞ք…
Ասա,  որ դու էլ ես մտածել հաճախ ֆիլմի ու գրքի հսկայական տարբերության մասին: Իհարկե, մտածած կլինես, նամանավանդ, եթե նույն ֆիլմի գիրքը կարդաս, կամ հակառակը՝ գիրքը կարդաս, հետո ֆիլմը դիտես:
Դրանք իրարից այնքան տարբեր են, ինչքան հանցագործն ու անմեղը:
Եթե սկզբում վերցնում ես մի գիրք, որը քեզ շատ էր դուր եկել հենց առաջին հայացքից՝ կազմից կամ վերնագրից, ու կարդալով ավելի շատ ես հրապուրվում դրանով, ընկնում ես մի հրաշքների աշխարհ, ու անկախ քեզանից ձեռք ես բերում «Ալիսա» մականունը:
Ֆիլմը, օրինակ ես, ընտրում եմ ժանրը նայելով, հետո նայում եմ անոնսը ՝ մտքումս ասելով.  «Ըհըն, դուք ունեք ընդամենը մի քանի վայրկյան ինձ գրավելու համար»: Հետո որոշում եմ՝ դիտե՞մ, թե՞ չարժի:
Գիրքը կարդալու սկզբում, ընթացքում կամ գոնե վերջում մի անգամ նայում ես գրողի կամ գրողների անուն ազգանունները, որ հիշես,  որ երբ հարցնեն՝ ինչ գիրք ես կարդացել, գրողի անունն էլ հետն ասես: Բայց անկեղծ ասա. դու այսքան ժամանակ ֆիլմը դիտելուց առաջ կամ հետո հետաքրքվե՞լ ես, թե ո՞վ էր ռեժիսորը կամ եթե հետաքրքրված էլ լինես, հետո մտապահե՞լ ես, կամ հետաքրքրե՞լ է, թե որ գրքի հիման վրա են էկրանավորել, կամ ով էր այդ գրքի հեղինակը: Մեկը ես՝ չէ, ու երևի ինձ պես շատերը կան:
Ես սիրում եմ ֆիլմեր դիտել, շատ եմ սիրում: Բայց գիտեմ, որ ֆիլմը սահամանափակ աշխարհ է:  Ֆիլմն ինքն է ընտրում հերոսների, տարբեր վայրերի տեսքը, հերոսների հագուստները, սանրվածքը, ժպիտն անգամ և այլն:
Իսկ այ, գի՜րքը…
Գիրք կարդալուց ես ինքս հայտնվում եմ ֆիլմի մեջ, բայց արդեն ես եմ ամեն ինչ պատկերում «զոռ» տալով իմ երևակայությանը: Գույներ, հայացքներ, ամեն մի մանրուքը ես եմ ստեղծում:
Ես ստեղծում եմ մի աշխարհ, որտեղ ապրում են իմ հերոսները:
Սև տառերը սպիտակ թղթի վրա այնքան անգույն են թվում:

Դա ուղղակի թվում է…

Պատրաստվում եմ քննությունների։ Ամեն ինչ պատրաստ է, ես սովորել եմ 90 հարց։ Ընտիր է, շատ լավ կպատասխանեմ։ Մի րոպե… Ահ, էլի էս «աքասիաների շուքը» մնաց։ Մի 4 օր վերցնում եմ գիրքը, ժամերով կարդում, հասկանում եմ, որ երբեք չեմ սիրի էս աքասիաները, դնում եմ մի կողմ ու քնում։ 15 օրվա ընթացքում չկարողացա սովորել այդ բանաստեղծությունը։ Վերջին օրն է ու ես դեռ չեմ սովորել։ Նստեցի, որ սովորեմ, մեկ էլ մայրս եկավ, թե բա՝ հո 90-ի միջից էդ մեկը չի՞ ընկնի։ Գոնե սկսեմ ուրիշների ասածը լսել, դրեցի ու սկսեցի ասմունք լսել: Մեկ էլ էլի հայտնվեց մայրս: Այս անգամ էլ ասաց, որ իզուր չտանջվեմ։ Հազիվ սովորեցի առաջին երկու քառատողը։ Լավ, էլ չեմ սովորում։ 

Եկավ գրականության քննության օրը։ Տանից դուրս գալուց մամյրիկին սպառնացի՝ եթե էդ անգիրն ընկած լինի, մինչև գալս տնից գնա։
Դե, ես արդեն դպրոցում եմ։
-Առաջին երեք համարձակները,- ասաց իմ շատ սիրելի ընկեր Խաչատրյանը։

Վստահ քայլեցի, առանց վախենալու ու մտածելու։
-Մենակ էն աքասիաները չընկնի,- բոլորը ծիծաղեցին, բայց ես գիտեմ իմ գլխի գալիքը։

Հիմա ես քաշել եմ տոմսը ու սփրթնել։

-Կլինի՞ ես հինգ հատ տոմս պատասխանեմ։
Էլ չկարողացա ինձ զսպել ու սկսեցի լացել, որովհետև այդքան չարչարանքս մի բանաստեղծության պատճառով ջուրն ընկավ։ Չէի մտածում էն մյուս հարցերի մասին, ոովհետև անգիր գիտեմ բոլոր հարցերն իրենց վերլուծությամբ։ Աստված ջան, այդքա՞ն էլ անբախտ։ Դուրս եկա քննությունից ու զանգեցի մայրիկիս, զգուշացրեցի, որ տնից գնա։

Հիմա ես մտածում եմ, եթե ինձ ակացիաներ նվիրեն, կտամ նվիրողի գլխին։
Է՜, Միսաք Մեծարենց… Բա դա անելու բան է՞ր։ 20 ստացա, բայց այդ անգիրը երբեք չեմ կարդա։
Ժողովուրդ, վերջ տվեք լոտոներին ու քննությանը պատրաստվեք:

Ամեն անգամ, երբ նայում եմ աճող մրգերին ու հատապտուղներին, աչքիս առաջ է գալիս նրանց ապագան՝ մայրիկի կողմից համեղ կոմպոտ դառնալու դժվար, բայց հետաքրքիր գործընթացը…

Լավ, կատակեցի, դրա մեջ ոչ մի հետաքրքրություն էլ չկա: Ինչևէ, դա նշանակում է, որ ամառ է:

Առավոտյան շատ շուտ արթնանալ, լվանալ տարաները՝ 1 լիտրանոց, 2 լիտրանոց, 3 լիտրանոց, մաքրել, կեղևազրկել, կտրատել մրգերը, ժամերով նստել կրակի կողքին ու հետևել, թե ինչպես են մեծ կաթսայի մեջ իրար բախվում ջրի ու շաքարի մոլեկուլները, թե ինչպես են պղպջակները անսպասելի բարձրանում արդեն պատրաստ շաքարաջրի մակերևույթ ու անսպասելի էլ պայթում, հետո կտրտած մրգերը սիրուն տեղավորել տարաների մեջ, դե, բնականաբար, մի քանի հատն էլ՝ ստամոքսում, ու կամաց-կամաց նրանց վրա ավելացնել տաքությունից թշշացող շաքարաջուրը, «զակատ» անել տարաներն ու ու շարել նկուղի դարակներին, մինչև ձմեռ…

Ինչ ինձ հիշում եմ, ամեն տարի ամռանն ու աշնանը մայրիկն այս գործողություններն է կրկնում՝ նույն հերթականությամբ, ու ինչքան էլ զարմանալի է՝ մեծ սիրով: Կարծում եմ, կռահեցիք, թե ինչ ճակատագրի են արժանանալու սովորական մրգերը՝ ամենասովորական շաքարաջրում: Ամեն տարի, երբ աճում են մրգերն ու հատապտուղները (եթե իհարկե, կարկուտը չի կործանում նրանց ապագան), մայրիկը վերցնում է նույն դույլերը, և իհարկե, իր օգնականին՝ եղբորս, ով իր հերթին վերցնում է իրենից կրկնապատիկ անգամ բարձր սանդուղքը, և ուղևորվում են այգի՝ պապիկի մշակած պտուղները քաղելու: Դե անկեղծ ասած, փոքր ժամանակ ես էլ էի գնում նրանց հետ, ես էլ էի մագլցում ծառն ու ագահորեն պոկում մրգերը, օգնում էի տարաները փրփրաջրել ու պարզաջրել, մինչ մայրիկս կտրատում էր մրգերը՝ դեղձը, տանձը ու խնձորը, բալը, սերկևիլը և, իհարկե ծիրանը, ա՜խ ծիրանը… Միրգ, որը արդեն քանի տարի է, հալածվում է կարկուտի կողմից, շատ քչերն են փրկվում (դե ո՞վ է գժվել ծիրանի կոմպոտ պատրաստել, երբ անգամ համը տեսնելու համար չկա): Դե լավ, ինչևէ, ու՞ր հասանք…

Տերևներից առանձնացնում էր հատապտուղները՝ հոնը, կարմիր ու սև հաղարջը (որոնցից միշտ թթվաշ կոմպոտ է ստացվում, ինչքան էլ շաքար ավելացնենք), մոշը, ազնվամորին:

Դա մի ժամանակ էր, երբ ես քնելու հետ սեր չունեի: Հիմա ես ուղղակի ուշ եմ արթնանում, երբ արդեն գործի կեսն արված է լինում, և ինձ վրա մնում է էլ ավելի բարդ ու պատասխանատու գործ՝ աշխատողներին սուրճ մատուցելը: Դե, ըստ մայրիկի, ամեն իրեն հարգող տնային տնտեսուհի պետք է տիրապետի սուրճ եփելու արվեստին: Ես էլ պակաս չեմ տիրապետում, ուղղակի մի խնդիր կա. ընկնում եմ մտքերով ու մոռանում, որ սուրճ կա դրված գազօջախին: Դե արի ու արագ հիշիր, թե քաղցր սուրճն ում պետք է տաս, կամ որ բաժակի մեջ է լցված, դառը՝ որ: Արագ հասցրու մայրիկին, տատիկին ու հարևանուհիներին, ովքեր սիրում են օգնել իրար կոմպոտ եփելու հարցում ու օգնելու ժամանակ էլ մի լավ բամբասել: Իսկ հետո արագ վազիր խոհանոց ու սրբիր գազօջախը, որ ոչ ոք չնկատի, որ անփութություն ես արել:

Դե լավ, էլի ինչևէ, շեղվեցի… Այդ ամենից սփոփվելու մի միջոց կա. ուղղակի պետք է հիշել, որ ցուրտ ձմեռը, բացի ջրից, նաև խմելու ես օգտակար ու տնական հյութ՝ կոմպոտ, ուտելու նրա հյութեղ «հատիկները»:

Ժամը ութին հինգ է պակաս: Ավտոբուս եմ նստում ինձ ծանոթ ու անծանոթ մարդկանց հետ: Երկուշաբթի է, և գրեթե բոլորը նայում են ինձ և իրենց մեջ հարց են տալիս, թե  ինչու այս աղջիկը հիմա դպրոցում չէ… Ոմանք միգուցե հիշում են, որ տարեվերջ է, և ավելի են զարմանում. չէ՞  որ եկել է կիսամյակայինների ժամանակը: Ավտոբուսը վերջապես շարժվեց: Հետևում նստել էին տղամարդիկ, իսկ դիմացս՝ կանայք: Ասում են, որ կանայք բամբասկոտ են, բայց եթե այդ արտահայտությունը լսած չլինեի, դա կվերագրեի տղամարդկանց:

(Ավտոբուսի կանգառում կանգնած մարդկանցից մեկը՝ Իքս, իմ հետևում նստած մարդիկ՝ Իգրեկ, Զեթ)

-Տեսա՞ր՝ նոր ում հետ էի խոսում:

-Ո՞ւմ:

-Իքսն էր, սկսել էր էլի գլուխ գովել:

-Ի՞նչ էր ասում, որ…

-Ասում էր՝ թե բա գիտեմ, չէ՞, որ բոլորին բանջարի տեղերը ինքն է ցույց տվել, որ դու ու ինքը միշտ իրար հետ եք գնացել, ու երբ իրա իմացած տեղերը իմացել ես, էլ իրա հետ չես գնում:

-Պա՜հ, ինքն ա սովորեցրել հա՞… Բա չասի՞ր՝ դու ո՞ւր էիր, երբ Իգրեկը գնում էր բանջարի: Ինչ ա՝ մի անգամ իրար հետ տեղ ենք գնացել, ինքը աջ ա գնացել, ես՝ ձախ: Հետո կանչել ա, թե՝ ստեղ լավն ա բանջարը: Գնացել եմ, ուրեմն, ինքն ա, հա՞, սաղ տեղերը ինձ ցույց տվել:

-Հա, բա… Ասում ա, թե՝ մի հատ լավ տեղ գիտեմ, որ քարի տակ լիքն ա, գնում եմ ընդեղ:

-Հա բա, կիմանա, բա ի՞նչ կանի: Էրեկ էր տեղերը հարցնում: Վա՜յ Իքս, Իքս…

-Լավ, էդ հեչ, պատմի տենամ՝ էրեկ հլը դա՞շտն էիր, որ անձրևը եկավ:

-Հա, հլը դաշտն էի: Լավ էր, մի հատ տեղ գտա, մտա, էնքան էլ չթրջվեցի: Դու ասա, ի՞նչ արիր:

-Ես էրեկ էն անձրևին հլը քաղում էի, ասիմ՝ գնամ ծածկի տակ, էն էլ տեղը հեռու էր, մինչև հասա՝ կտրվեց: Ոտից գլուխ ջուր էի էղել…

Մի քանի րոպե, ի զարմանս ինձ, ավտոբուսում լռություն տիրեց, հետո Զեթը նորից շարունակեց:

-Գիտե՞ս չէ, կաթիլային եմ քաշել:

-Հա բա, ճիշտ ես արել: Շուտվանից պիտի քաշեիր, ծառերդ ափսոս են:

-Հա, իմ խելքն ասա: Էնքան լավ ա, ծառերիս խոնավությունը միշտ պահում ա…

Էլի մի քանի րոպե լռությունից հետո Զեթը տագնապի մեջ ասաց.

-Էս քո իջնելու տեղը չի՞:

-Հա է, լավ էր հիշեցրիր… էստեղ կանգնի, էլի,- ավտոբուսը կանգնեց, Իգրեկը մոտեցավ վարորդին, վճարեց, հետո ամբողջ ավտոբուսով մեկ գոռաց,- դե հաջող, գնացի քաղելու:

Ավտոբուսը շարժվեց: Իգրեկն սկսեց բարձրանալ մոտակա սարը, և երբ կորավ իմ տեսադաշտից, Զեթը նույնպես իջավ ու անհետացավ:

Այդ օրը ես Ջերմուկից գնում էի Եղեգնաձոր, ու ճանապարհին էլի մարդիկ իջան ու բարձրացան: Ավտոբուսների մեջ երկար ժամանակ իրար չտեսած մարդիկ հանդիպում են, մյուսները պարզում, որ ամեն անգամ իրար ավտոբուսում են միայն հանդիպում, մյուսները նոր են ծանոթանում ու խոստանում, որ անպայման պիտի միմյանց այցելեն: Ամեն անգամ, կապ չունի, թե ուր ճանապարհորդելիս, մարդիկ լսում են տարբեր զրույցներ, տարբեր կարծիքներ ու հանդիպում տարբեր ծիծաղաշարժ դեպքերի: Երբեմն նույնիսկ այնպիսի բաներ ես լսում, որ ուզում ես բոլորին պատմել:

Եթե գոնե մեր ճանապարհորդություններից կեսը կարողանայինք գրի առնել, պահել մեր հիշողություններում, ինչքան շատ բան կունենայինք հետագայում պատմելու մեր ծանոթներին: Ավա՜ղ, դրանք երբեմն չքանում են, թաքնվում մեր հիշողության անկյուններում, ու երբ ուզում ենք հիշել, չենք կարողանում: