Լուսանկարը՝ Սերինե Հարությունյանի

Ասում ենք` մանկություն, ու մի խաղ, մի խաղալիք, մի ինչ-որ բան հիշում, ընկնում ենք հիշողությունների գիրկը: Իսկ իմ մանկությունը մի նկարագիր ունի… Մանկությունս մեր «Չիտչոնց» ուրթ սարում է անցել: 2003 թվականն էր, երբ առաջին անգամ գնացի սար: Այդ ժամանակ դեռ տատիկս ողջ էր: Սարում մնում էի տատիկիս և հորեղբորս աղջիկների հետ: Այդ տարիներից ավելի քան տասը տարի է անցել: Գրեթե ոչինչ չեմ հիշում, միայն հիշում եմ, որ կարոտում էի մայրիկիս, շատ էի կարոտում: Իսկ սարում միշտ չէ, որ մեքենա էր լինում: Այնպես որ, ես չէի կարող ցանկացածս պահին գյուղ գալ: Չնայած այդ ամենին, շատ էի սիրում սարը, բնությունը, ամեն ինչը: Հիմա էլ շատ եմ սիրում, քանի որ այնտեղ ամեն ինչ ուրիշ է, այնտեղ չկան սոցիալական ցանցեր կոչվածները, այնտեղ չեն մտածում վերնագրերի հաշվին լայքեր հավաքելու մասին: Փոխարենը՝ այնտեղ կա մաքուր բնություն, կան պարզ ու բարի մարդիկ: Տատիկիս հետ սար գնացի ընդամենը երեք տարի: Նրա մահից հետո սար էի գնում հորեղբորս ու նրա կնոջ հետ:

Լուսանկարը՝ Սերինե Հարությունյանի

Տարեցտարի սկսեցի ավելի քիչ մնալ սարում, երևի տարիքից կամ էլ նրանից, որ գյուղում հետզհետե հետաքրքրությունն ավելի մեծացավ: Բայց էլի ամեն տարի գնում էի սար, ամառային արձակուրդներիս մի մասն անց կացնում բնության գրկում: Երկու տարի է, ինչ մի քանի օրից ավել սարում մնալն ինձ համար ահավոր է դարձել: Երբեք ոչ ոքի չեմ ասել, բայց խոստովանում եմ՝ հորեղբորս մահից հետո սարում երկար մնալն ինձ համար անտանելի է: Անտանելին մեղմ է ասված: Տան պատերը կարծես ճնշում են ինձ, առանց հորեղբորս ձայնի, անգամ առանց նրա գոռգոռոցի ու կռվի տխուր է, շատ տխուր: Լա՜վ, չեմ ուզում ձեզ էլ տխրեցնել: Նախընտրում եմ լավ բաներից պատմել…

Լուսանկարը՝ Սերինե Հարությունյանի

Սարում եղած տարիներից ինչքա՜ն լավ հուշեր են մնացել: Մեր, այսպես ասած, ազատ ու անկախ օրերը մնացին հենց այդ հուշերում: Դպրոցի դասերն ավարտելուց հետո հայրս մեզ սար էր տանում, ամբողջ օրը խաղում էինք, վազվզում: Վախ չկար, որ օձը կկծի, կամ էլ կընկնենք մեքենայի տակ: Սարում ոչ օձ կար, ոչ էլ մեքենա: Մենք էինք, մեր սարերը: Համ էլ, այն ժամանակ մի քիչ ուրիշ էր. սար գնացողները շատ էին, երեխաները շատ էին, ուրախ էր, անհոգ: Ի՜նչ օրեր էին…
Իսկական հեքիաթ էր Վարդավառը: Ի՜նչ անհամբերությամբ էինք սպասում գյուղից եկողներին: Ուրթի երեխաներով հավաքվում էինք, ջրով լի դույլերն ու շշերը վերցնում ու կանգնում ճանապարհի եզրին: Ամբողջ ջուրը լցնում էինք եկող-գնացող մեքենաների վրա: Մեզ համար իսկական բախտավորություն էր բաց պատուհանով մեքենա տեսնելը: Բայց մի անգամ այդ բախտավորությանը հաջորդեց ճիշտ հակառակը՝ մեքենայի վրա ջուր լցնելուն հաջորդեց լոլիկի դիպուկ հարվածը անմիջապես երեխաներից մեկի դեմքին: Ու այստեղ մեր զրնգուն ծիծաղը… Այդ ամենը շարունակվում էր մինչ երեկո: Իսկ երեկոյան մեր իսկ հավաքած փայտով դոռոնջ (խարույկ) անելու ժամանակն էր: Հիմա էլ կա այս ավանդույթը: Բայց որոշ բաներ փոխվել են, որոշներն էլ՝ վերացել:

Լուսանկարը՝ Սերինե Հարությունյանի

Իմ մանկության նկարագիրը լավագույններից մեկն է: Լավագույններից մեկը կարող եմ համարել թերևս միայն նրա համար, որ չկար մեր օրերի համակարգիչների, պլանշետների ու հեռախոսների օր-օրի թարմացվող տեսականին: Հա՜, լավ եմ հիշում, անգամ հեռախոս չկար: Հիշում եմ, ինչքա՜ն էի ուրախանում, երբ գյուղ գնացող մեքենա էր լինում: Մորս համար ծաղիկներ էի հավաքում: Դե, նամակն էլ անպակաս էր, վերցնում էի թուղթն ու գրիչը, սկսում գրել. «Բարևներ սարվորներից, ո՞նց եք, եղանակը ո՞նց ա…»: Հարցուփորձ էի անում ամենքից, ամեն ինչից, իսկ վերջում՝ պարտադիր ինչ-որ բան էի ուզում գյուղից: Քաղցրավենիք, խաղալիք, ինչ-որ այդ պահին մտքիս գար: Իսկ հիմա հարցրեք սար գնացող երեխաներին, եթե իհարկե, գտնեք: Նրանցից քանի՞սն են նամակ գրում ու օրերով սպասում, թե երբ մեքենա կգա գյուղից ու կբերի նամակի պատասխանը` քաղցրավենիքով լի տուփի հետ: Իհարկե, ոչ ոք: Հիմա ամեն ինչ ուրիշ է: Հիմա թուղթ ու գրչին փոխարինում է հեռախոսը: Հիմա մի քանի տարի առաջվա նման օրերով գյուղից մի լուրի չեն սպասում, հիմա դա ընդամենը րոպեներ, անգամ վայրկյաններ է տևում:

Լուսանկարը՝ Սերինե Հարությունյանի

Մի բան, սակայն նույնն է մնացել: «Ջլի ավտոն»: Երեխաներն այժմ էլ, այդ մեքենային սրտի թրթիռով են սպասում` անգիր իմանալով նրանց գալու օրերը, անգամ ժամերն ու րոպեները: «Ջլի ավտոն» այն մեքենան է, որ գալիս է սար` ջիլը պաղպաղակի, քաղցրավենիքի, հագուստի և այլ բաների հետ փոխանակելու համար:

Լուսանկարը՝ Սերինե Հարությունյանի

Սարում անցկացրած ուրախ օրերից տարիներ են անցել, փոխվել են մարդիկ, փոխվել է ամեն ինչ: Բայց ինչ-որ տեղ չավարտված խաղերի, թե մի այլ թանկագին բանի համար ափսոսում եմ, որ այլևս փոքր չեմ…

Կոթիի մասին տեղեկությունները շատ քիչ են: Համարվում է հին բնակավայր, բայց ստույգ տեղեկություն, թե երբ է ստեղծվել՝ չկա: Հնագետները բազմիցս ուսումնասիրություններ են կատարել Կոթիում: Մոտ 4 տարի առաջ էլ հնագիտական պեղումներ կատարելու նպատակով Կոթի են եկել շատ հեղինակավոր հնագետներ: Նրանք Կոթիի «Պառնանց դուզ» կոչվող թաղամասում հայտնաբերել են բրոնզեդարյան գործիքներ: Բացի այդ, «Նզարանց թաղ» կոչվող թաղամասում էլ հայտնաբերել են ուրարտական արձան, որը պատկանում է Ք.ա. VIII դարին:

Լուսանկարը` Սերինե Հարությունյանի

Կարծում եմ, պատկերացնելու համար, թե որքան հին բնակավայր է Կոթին, բավական է իմանալ, որ այստեղ հայտնաբերվել են անգամ բրոնզեդարյան ժամանակաշրջանին պատկանող իրեր: Այսինքն, եթե հաշվի առնենք, որ բրոնզե դար է կոչվել Ք.ա. IV-III հազարամյակն ընկած ժամանակաշրջանը, ապա կարող ենք համոզված լինել, որ Հայաստանի հյուսիս-արևելյան սահմանին գտնվող Կոթի համայնքն ունի ավելի քան 5 հազարամյա պատմություն:
Կոթին երկար ժամանակ եղել է Վրաստանի կազմում: 1045թ. Անիի թագավորության կործանումից հետո Լոռվա տարածքը միացել է Վրաստանին: 1801թ. Կոթին Վրաստանի հետ միացել է Ռուսաստանին: Թուրք-սելջուկների հարձակումից հետո Դավիթ Շինարարը ազատագրեց Լոռին: Մոտավորապես 1113թ.-ից հետո այն կրկին Վրաստանի կազմում էր: Հայերը սկսել են գաղթել դեպի Վրաստան: Գաղթն այնքան է շատացել, որ հետզհետե Թիֆլիսում (Տփղիս) և Գորիում հայերի թիվը գերազանցել է վրացիների թվին:
Ցարական արխիվից օգտվելով պատմաբան Լեոն գրել է, որ 1801թ. Վրաստանում եղել է 9750 ծուխ հայ ընտանիք և ընդամենը 700 ծուխ վրացի: Շատ կոթեցիներ ևս հնում ապրել են Վրաստանում: Ցարական կառավարության տվյալներով 1817թ. Կոթիում եղել է 41 տուն, 262 բնակիչ՝ 132 տղամարդ, 130 կին:

Լուսանկարը` Սերինե Հարությունյանի

Հետագայում՝ 1826-28թթ. ռուս-պարսկական պատերազմից հետո թուրքական և պարսկական խաները սկսել են ավելի շատ հալածել հայերին, հատկապես՝ Ղարաբաղի շրջանում: Որտեղից էլ հայերը սկսել են գաղթել և հաստատվել նաև Կոթիում և հարակից տարածքներում: Դրա հետևանքով կարճ ժամանակում աճեց նաև Կոթիի բնակչության թիվը: 1850-ական թվականներին այստեղ կար մոտ 700 բնակիչ: Այդ ժամանակաշրջանում Կոթին բնակչության թվի մեծությամբ տարածաշրջանում եղել է երկրորդը՝ Բերդավանից (Ղալաչա) հետո:

Լուսանկարը` Սերինե Հարությունյանի

Ինչ վերաբերում է համայնքի Կոթի անվանը՝ կա 2 վարկած: Ըստ առաջին վարկածի այն եղել է տարածաշրջանի ծայրամասում գտնվող գյուղը՝ Լոռվա թագավորության կազմում,  որի շնորհիվ էլ կոչվել է Կոթի: 2-րդ վարկածի համաձայն, հին ժամանակներում կոթեցիներն ապրում էին գետնափոր տներում, իսկ ծխնելույզի փոխարեն տան կտուրին փայտե կոթ էին դնում: Այդպես էլ գյուղը կոչել են «Կոթերի գեղ՝ Կոթի գեղ»: 1964թ. փոխվեց գյուղի անունը: Կոթին դարձավ Շավարշավան, ի պատիվ Հայաստանի հեղկոմի անդամ, անվտանգության կոմիտեի նախագահ Շավարշ Ամիրխանյանի: 1991թ. գյուղապետ Սևակ Մանթաշյանի նախաձեռնությամբ, դիմում ներկայացվեց Ազգային ժողովին: Նպատակը՝ գյուղի նախկին անունը վերականգնելն էր: 1991թ.-ից ի վեր գյուղը հայտնի է Կոթի անվամբ:
Անհնար է պատկերացնել համայնք՝ առանց կրթական գործի, առանց դպրոցի:  Գյուղի միջնակարգ դպրոցը բացվել է 1893թ.: Երկար տարիներ դպրոցում դասավանդել է նաև Հովսեփ Աբովյանցը, ով ժողովրդի կողմից արժանացել է «վարժապետ» կոչմանը: Նա մեծ դեր է խաղացել նաև Կոթիի հողերի պաշտպանության ժամանակ: Կառուցել է աղբյուրներ ու հուշարձաններ: 1912թ. Աբովյանցը ժողովրդին ասել է, թե Կարմիր օրենք է ընդունվելու, սովետական իշխանություն է գալու, բայց դա երկար չի տևելու: Եվ ահա 1991թ. «վարժապետի» կանխատեսումն իրականություն դարձավ: Փլուզվեց սովետական իշխանությունը:

Լուսանկարը` Սերինե Հարությունյանի

Կոթիի մասին որոշակի տեղեկություններ է հաղորդել նաև ղարաբաղցի նշանավոր պատմաբան, քահանա Մակար Բարխուդարյանը, ով 1895թ. եղել է Կոթիում: Նա վկայել է, որ Կոթին Տավուշի մարզում առաջինն է վարելահողերի քանակով՝ մոտ 2000 հա:

Լուսանկարը` Սերինե Հարությունյանի

Ո՞վ չգիտի, որ հողն արյունով են պահում: Կոթիի հողերն էլ պահվել են մեր նախնիների արյունով: 1920թ. Կոթիի վրա հերթական անգամ հարձակում գործեցին թուրքերը: Գյուղը պաշտպանության անցավ: Կռիվը շարունակվեց 18 օր: Սակայն ժողովուրդը չհանձնվեց, դիմադրեց մոտ 10000-անոց թուրքական բանակին: Շուրջ 1000 զինվոր մարտի նետվեցին` պատրաստ լինելով հանուն գյուղի ու հայրենիքի զոհել անգամ ամենաթանկը՝ կյանքը: Գյուղում կար 2 «Մաքսիմ» գնդացիր: Գնդացիրներից մեկը բերել էր հայտնի ներկարար  Համբարձում Բեջանյանը (Զոկ), մյուսը՝ Կես թագավորը: Այս մարտերում էլ կոթեցի մի շարք հերոսներ անմահացան: Համբո և Վանիչկա Սարատիկյաններն ու բազում այլ հայորդիներ զոհվեցին անհավասար մարտերում:
Իսկ այսօր մենք էլ ավելի մեծ գործ ունենք անելու` պատվով ապրել այն հողի վրա, որ մեր պապերի արյունով է պահվել: Ապրել ու արարել այն հողի վրա, որտեղ այժմ էլ կյանքը շարունակվում է մեր սահմանապահ հայրերի ու եղբայրների անցկացրած անքուն գիշերների շնորհիվ:

Հ. Գ. ՈՒզում եմ շնորհակալություն հայտնել պատմաբան Սևակ Մանթաշյանին, ով ինձ պատմեց այս ամենը:

Ու՞ր ես մանկություն: Ու՞ր եք իմ խենթ ու խելառ օրեր:
Մանկությունն ու հասուն կյանքը իրարից  բաժանվում են մի կամրջով, որով քայլելու դեպքում հետ դառնալն անհնար է: Ուզում եմ կրկին քայլել այդ կամրջով: Գիտեմ, հնարավոր չէ, բայց միևնույնն է, ուզում եմ: Ուզում եմ կրկին մոռանալ ցավի, տառապանքի, անարդարության մասին: Ուզում եմ առաջվա պես լաց լինել միայն դրսում խաղալու համար:

Լուսանկարը` Վահան Ազիբեկյանի

Մանկությունն  ուղղակի հրաշք է: Անբացատրելի մի հրաշք: Եթե նույնիսկ աշխարհի բոլոր լեզուների բառապաշարն օգտագործեմ, միևնույնն է, չեմ կարող բացատրել այն, ինչ «մանկություն» է կոչվում: Հիշում եմ` ինչքան էինք խաղում «պախկվոցի, զապաս, հալամոլա, անուն գոռոցի, էշ միլիցա»:

Փոքր ժամանակ բոլորն ուզում են մեծ լինել, տարեդարձի օրը մտածում ենք` ըհըն, մի տարի էլ մեծացանք: Իսկ հիմա ափսոսում եմ, որ մեծ եմ, նույնիսկ չեմ էլ ուզում, որ ծննդյանս օրը նորից վերադառնա, քանի որ ուզում եմ փոքր մնալ: Կյանքի լավագույն շրջանը, երբ առավելագույնն ես զգում սիրո բերկրանք, հոգատարություն, երջանկություն, երբ անհոգ ես ցանկացած բնագավառում, երբ քեզ համար միևնույնն է, թե ինչ վիճակում են ծնողներդ, դու միայն ուզում ես ու պահանջում…

Լուսանկարը` Վահան Ազիբեկյանի

Երբ հիշում եմ մանկությունս, ծիծաղս չեմ կարողանում զսպել. ի՜նչ օրեր էին…  Հիշում եմ՝ մի աղջիկ կար Սոնա անունով մեր Ձիան ուրթ սարում, որին ատելով ատում էի, և ինքս էլ չգիտեմ` թե ինչու: Եվ այդ ատելը փոխադարձ էր, այսինքն՝ ինքն էլ ինձ չէր սիրում և ատում էր, ամեն օր մեկս մյուսի դեմ ինչ-որ դավեր էինք նյութում: Որ ասեմ, թե ինչից էր մեր հակամարտությունը սկսվել, ձեր ծիծաղն էլ կգա:

Մեր սարում մի աղջիկ կար, առաջին տարին էր եկել  Ձիան ուրթ: Եվ ես էլ փորձում էի, քանի որ նոր էր եկել սար, հետը խաղայի:  Կարճ ժամանակ անց մենք մտերմացանք, ու պարզվեց, որ հեռու բարեկամներ ենք: Եվ այն աղջիկը, ում չէի սիրում, սկսել էր  իմ մանկության ընկերներին ասել, որ իբր ես նոր եկած աղջկան սիրում եմ: Իրականում նման բան չկար, որովհետև Սոնան չգիտեր, որ ես այդ նոր եկած աղջկա հետ բարեկամական կապ ունեմ: Այս զվարճալի ասեկոսեները, երբ ես իմացա, գնացի և պատասխան պահանջեցի, թե ինչի՞ համար է նման սուտ լուրեր տարածել: Եվ դրանից հետո մենք սկսեցինք ատել իրար և դրանից հետո ես Սոնային այլևս սարում չտեսա: Այդ օրից անցավ մոտ 16 տարի: Վերջերս Facebook  սոցիալական ցանցի միջոցով պատահաբար գտա իմ մանկության ընկերուհուն և սկսեցինք զրուցել: Մոտ մի շաբաթ կլիներ, որ սոցիալական ցանցով շփվում էինք, երբ Երևանում Կարապի լճի մոտ պատահաբար հանդիպեցինք: Ի՞նչ մեղքս թաքցնեմ, ականջակալները ականջներիս երաժշտություն լսելով, գլուխս կախ քայլում էի, և այդ պահին Սոնան  նկատել և ճանաչել էր ինձ: Կողքով անցել, բայց այդպես էլ չէի նկատել մանկության ընկերուհուս: Եվ երբ ասաց` Վահա՞ն, ես անմիջապես հետ շրջվեցի և տեսա Սոնային` արդեն մեծացել, սիրունացել, հասուն աղջիկ էր դարձել: Գրկախառնվեցինք, և աչքերս փակած վիճակում կարծես ամբողջ մանկությունս աչքիս առաջով եկավ ու անցավ: Այնքան շատ էի հուզվել այդ ժամանակ, որ չեմ կարող պատմել, թե ինչ էի զգում, և մենք սկսեցինք հիշել մեր մանկության հաճելի օրերը: Պատմում ու ծիծաղում էինք մեր արածների վրա, որ մեկս մյուսի տատիկին գնում բողոքում էինք, որ իրա թոռանը ասի` խելոք մնա: Շատ էի ուրախացել այդ չսպասված հանդիպումից, որ վերջապես մանկությանս ընկերուհուն գտա:

Լուսանկարը` Վահան Ազիբեկյանի

Ես ինքս շատ ուրախ մարդ եմ և իմ մանկության ընթացքում շատ ու շատ զվարճալի դեպքեր են հանդիպել, որոնց մասին հետագա նյութերիս մեջ կգրեմ: Դա այն տարիներն էին, երբ քո խնդիրն էր` «երեխեքը չեն թողնում ես էլ խաղամ, որովհետև փոքր եմ» արտահայտությունը:

Մի զվարճալի դեպք էլ պատմեմ կրկին Ձիան ուրթ սարում անցկացրած օրերից: Սարի երեխաներով հավաքվել էինք և վերջապես որոշել էինք հոգի կանչել, արդեն տեղը և ժամը որոշել էինք, ու մեկ էլ  ընկերներս ասացին.
-Վահան, դու մեզ հետ հոգի չես կանչելու, որովհետև փոքր ես և կվախենաս:

Ես էլ պատասխանեցի.
-Հա, ճիշտ ա, ձեզանից 2 տարով եմ փոքր, բայց չեմ վախենա, հանգիստ եղեք:

Բայց ամենատարիքով ընկերներիցս մեկն ասաց.
-Վահան, սա իմ վերջնական խոսքն է. դու հաստատ մեզ հետ հոգի չես կանչելու:

Ես էլ գլուխս կախ, տրամադրությունս գցել էի, որ հերթական անգամ փոքրի տեղ են դնում ինձ ու չեն թողնում միանամ իրենց: Բայց, երբ տեսա, որ արդեն բոլորը գնացին հոգի կանչելու տեղը, անմիջապես ցանկացա, որ մուռս հանեմ իրենցից:

Լուսանկարը` Վահան Ազիբեկյանի

Գնացի այդ խրճիթի մոտ: Թաքուն կանգնել էի և մի փոքր անցքից հետևում էի ներսում կատարվող իրադարձություններին: Երբ տղաներից մեկն ասաց.
-Հոգի ջան, հոգի, թե այստեղ ես` մի նշան տուր,-  ես անմիջապես բարձր կոշտ ձայնով պատասխանեցի.
-Ե՜ս այստեղ եմ:

Ընկերներս իմ պատասխանը լսելով, վախեցած ուժեղ ճչալով դուրս եկան այդ խրճիթից, որ փախնեն, ամեն մեկը  իրենց օդեն (խրճիթը) գնա:  Հանկարծ կատարվեց չպլանավորված մի բան: Ընկերներիցս մեկը խրճիթի մոտով անցնելիս տեսել էր, որ ես «հոգի կանչելու» ժամանակ խրճիթի մոտ եմ եղել, և բոլորին ասաց այդ մասին: Արդեն էլ վազելով իրենց օդեն չէին գնում, այլ իմ հետևից էին վազում, որ բռնեն և դատաստան տեսնեն: Բայց այդպես էլ չկարողացան ինձ հասնել, ես վազելով գնացել էի մինչև Պապի ուրթ:

Ափսոսում եմ, որ մեծացա: Մանկությունն ինձանից արագ է վազում, և  հետևից հասնել չի լինի: