«Երբ մարդիկ սկսում են հիշել մանկությունը, նշանակում է ծերանում են»,-գրում է Վարդգես Պետրոսյանը, իսկ ես համոզված եմ, որ մարդիկ ծերանում են, երբ մենակ են, մենակ՝ երկար ժամանակ։ Մենությունը դանդաղ սարդոստայն է հյուսում մարդու հարթ մաշկի վրա, դարձնում այն կնճռոտ, գունատ, հյուծված։ Մենության մեջ անցնող ծերությունը հաճախ մարդիկ համարում են դժբախտություն, բայց դժբախտությունը ոչ թե ծերության, այլ միայնության մեջ է։

Հիվանդանոցի միջանցքով անցնելիս ականջիս հասավ բուժքույրերի խոսակցությունը 88-ամյա տատիկի մասին, ով բուժում էր ստանում նույն հիվանդանոցում և հաճախ գրքեր էր կարդում։ Բռնկված հետաքրքրությունս զսպել չկարողացա ու տատիկի մոտ գնացի՝ զրուցելու։ Նրա անունը Աստղիկ է, ինչը կարելի է իսկույն կռահել, եթե ուշադրություն դարձնես նրա աստղերի նման փայլուն աչքերին, որոնցում կարծես պահպանվել են մանկան մաքրությունն ու պարզությունը։
-Ի՞նչ է եղել, աղջիկ ջան,- հարցական հայացքով դիմավորեց ինձ իմ տարեց ընկերը։
-Լսել եմ՝ գրքեր եք կարդում այս տարիքում,- հետաքրքրվեցի ես։
-Դու է՞լ ես գրքեր սիրում,- ժպտաց ինձ Աստղիկ տատիկը։
-Սիրում եմ, իսկ ի՞նչ գրքեր եք սիրում։
-Թումանյան, Իսահակյան, Բակունց, ո՞ր հայ գրողին չես սիրի, աղջիկ ջան: Ես ամեն ինչ էլ կարդում եմ։ 13 տարի է՝ մենակ եմ ապրում, մենակ մարդն ինչո՞վ զբաղվի, եթե չկարդա։ Որ կարդում եմ, գրքի հերոսների հետ ընկերանում եմ, իրենց ապրումները ես էլ եմ զգում, մենակությունս էդ ձևով եմ թոթափում։
Տատիկը խոսքն ավարտեց, իսկ ես հուզված կանգնել էի լուռ ու մտածում էի, բայց մտածում՝ ոչ մի բանի մասին, ոչ մի բանի… Այդպես պատահում է, երբ ենթագիտակցությունդ բախվում է վեհ, վերերկրային մտքերի, իրականում դու մտածում ու ուժասպառ ես լինում, բայց միևնույն ժամանակ, չես ընկալում, թե ինչն էր մտածմունքիդ առարկան։
Կարծելով, թե լռությունս նշանակում է՝ էլ հարցեր չունեմ, տատիկը շրջվեց ու դանդաղ քայլեց դեպի իր հիվանդասենյակ, ապա մի պահ կանգ առավ, հայացքը իմ կողմն ուղղեց ու ցածրաձայն ասաց.
-Աղջի՛կ ջան, կարդալու համար տարիքը, տեսողությունը չի խանգարում։ Կարդա, ինչքան կարող ես, կարդացողի մեջ մանուկը չի ծերանում։
«Մանուկը չի ծերանում…»,-մտքումս կրկնեցի, որ չմոռանամ ու հասկացա, որ տատիկի դեմքի ու ձեռքերի ծալքերը ոչ թե ծերության կնճիռներ ու ակոսներ են, այլ միայն մենության ծանր հետևանքներ կամ ժամանակի կողմից պարտադրված մի հագուստ, որը նա կրում է միայն արտաքուստ։

Նրա շողշողուն աչքերի մեջ մանուկը դեռ ապրում էր…

Նա նստում էր վերջին շարքում, գլխիկոր թերթում էր իր դեմ դրված դասագրքի էջերը ու համբերատար սպասում դասի ավարտին։ Դասանյութը երբեք նրա մեջ հետաքրքրություն չէր առաջացնում, իսկ պասիվությունը կոտելու համար ուսուցչի տված հարցերին երբեք չէր պատասխանում։ Դասարանում ուշադրության չէր արժանանում, վերջին շարքի իր նստարանին նստած լուռ հետևում էր դասընկերներին, իսկ դասի գալիս էր միշտ ստիպողաբար, որովհետև մայրը հորդորում էր. «Գնա, մի բան սովորիր, որ մարդ դառնաս»։ Զանգը հնչելուն պես նետվում էր դեպի դուռը, վազում փոքր եղբոր դասարան՝ դպրոցում միակ հարազատ մարդուն տեսնելու։  Սոցիալապես անապահովությունը, առողջական խնդիրները, որոնք ակնհայտ էին նրա խոսքից, գունատ դեմքից, միշտ խոչընդոտում էին հաղորդակցվել հասակակիցների հետ, ընկերներ ձեռք բերել, իսկ թերարժեքությունը ամեն օր կրծում էր նրա կոկորդը, երբ մարդաշատ միջավայրում էր հայտնվում։ Երբ դասընկերները շշուկով էին խոսում, նա ագրեսիվ էր տրամադրվում, սկսում լաց լինել՝ կարծելով, որ իր մասին են վատաբանում։ Դպրոցում հոգեբանի հետ զրույցները հաճախ մեղմում էին նրա բորբոքված հույզերը, բայց օրեր անց կրկին նույն խնդրին էր բախվում. անհավասարակշիռ վիճակում վեր էր կենում, լաց լինելով փախչում դպրոցից ու սկսում օրերով բացակայել։

Նա երբեմն դպրոց էր գալիս ուրախ տրամադրությամբ՝ նոր շորեր հագած ու նույնիսկ ինչ-որ մասնակցություն էր ունենում դասընկերների զրույցներին, բայց 9-րդ դասարանն ավարտելուց հետո այդպես էլ չցանկացավ շարունակել ուսումը, քանի որ, ինչպես ինքն է ասում, դպրոցից ոչինչ չհասկացավ։
-Դրա փոխարեն իմ փոքրիկ պարտեզում ծաղիկներ եմ մշակում,- ասում է նա,- ծաղիկների լեզուն հասկանալու համար ինձ հատուկ կրթություն անհրաժեշտ չէ։
Դպրոցը ներառական կրթություն է ապահովում, բազմիցս աշխատում խնդիրներ ունեցող երեխաների, համադասարանցիների հետ, որոնք դեռևս չեն գիտակցում ներառական կրթություն ստացողի հոգեբանական վիճակը և չեն կարողանում աջակցել նրան։ Հաճախ լինում են դեպքեր, հատկապես Հայաստանի մարզերում, երբ  առողջական, հենաշարժողական խնդիրները պատճառ են դառնում երեխայի թերի ուսման։ Մարդիկ, կարծրատիպերին զոհ գնալով, մտածում են՝ ո՞նց կլինի, որ համաքաղաքացիները տեսնեն, որ իրենք ունեն անվասայլակով երեխա։

Հայաստանի բոլոր քաղաքներում՝ այդ թվում Երևանում, անվասայլակներով տեղաշարժվելը դժվար է, քանի որ թեքահարթակների թիվը քիչ է, կամ դրանք ընդհանրապես բացակայում են։ Դպրոցներում չկան համապատասխան պայմաններ։ Հաճախ անվասայլակով կամ քայլակով տեղաշարժվող երեխան ստիպված է լինում ամեն օր ծնողների օգնությամբ վերին հարկերի իր դասարան բարձրանալ, իսկ շատ դպրոցներում վերին հարկերում ևս հատակը խարխլված է, իսկ սայլակով տեղաշարժվելը՝ վտանգավոր։
-Կրթության առանձնահատուկ կարիք ունեցող երեխաների հետ ներառական կրթություն ապահովող դպրոցներում աշակերտները հոգեբանի կողմից բաժանվում են մի քանի տարիքային խմբերի և առանձին անցկացվում են տարբեր թերապիաներ՝ նկարչական թերապիա, երաժշտական թերապիա, խմորաթերապիա, երբ խմորը չորացնելով խճանկար ենք պատրաստում ու պատկերներ հավաքում, անցկացնում ենք անհատական զրույցներ, անանուն թեստեր։  Անհատական աշխատանքներ են տարվում նաև ուսուցիչների, դասընկերների, ծնողների հետ,-պատմում է հոգեբան Մարիամ Համբարձումյանը, ով ևս աշխատում է ներառական կրթություն ստացող աշակերտների հետ։
Նա նշում է նաև, որ կան ուսուցիչներ, ովքեր ունեն այլ տրամադրվածություն, ինչը փորձում է կանխել դերախաղերի և այլ հոգեբանական խաղերի միջոցով։
Ներառական կրթության բացերից մեկն այն է, որ դպրոցներն ունեն մեկ ներառական դասասենյակ, որտեղ միաժամանակ աշխատում են և՛ հոգեբանը, և՛ լոգոպետը, և՛ մանկավարժը։ Անհրաժեշտություն կա առանձին սենյակներ ունենալու, քանի որ աշխատանքները հաճախ խանգարում են մեկը մյուսին, երբ օրինակ, հոգեբանը անհատական զրույց պետք է ունենա աշակերտի հետ ու պետք է ապահովի գաղտնիությունը։
Իհարկե, ներառականությունը ճիշտ միջոց է, որը թույլ է տալիս խնդիրներ ունեցող երեխաներին մյուսների հետ դպրոց հաճախել, բայց կան բացեր ու խոչընդոտներ, որոնք Հայաստանում դեռևս չեն հաղթահարվել։

Դպրոցական ծանրաբեռնված առօրյայից հոգնած՝ նստել էի գրասեղանիս մոտ ու անգործության մատնված՝ ծուլորեն հետևում էի սեղանի անկյունում դրված յասամանի փնջի շուրջը պտտվող աշխույժ մեղվիկին, լսում մայրիկի ու մեր հարևան տատիկի խոսակցությունը հայաստանյան վերջին իրադարձությունների մասին, որն այնպես ցնցել էր ողջ աշխարհը, բայց արդեն ինձ համար ձանձրալի էր դարձել։

-Ասում են՝ թոշակները կբարձրացնեն,- լավատեսորեն պատմում էր տատիկը՝ երկար տարիներ աշխատելուց հոգնած ձեռքերը ծնկներին դրած։
-Եթե նոր կառավարությունը կարողանա կաշառքը վերացնել, ու պետական բյուջեն լցվի, թոշակդ կբարձրացնեն, տատ ջան,- ժպտալով պատասխանում է մայրս ու շարունակում տնային գործերը՝ այս սենյակից մյուսը տեղափոխվելով։
Անհանգիստ հետուառաջ անող մեղուն հանկարծ կանգնեց դեղնավուն գրքիս վրա, որն այնքան սազում էր իր զոլերի հետ, ու սկսեց պտտվել գրքի վրա նկարված երիցուկների շուրջը։
-Տատ,-հարցնում եմ արդեն հազարերորդ անգամ,- քո երազած Հայաստանը ինչպիսի՞ն է։
-Մինչ այս Հ1-ի ցույց տված Հայաստանի նման,- կատակի է տալիս քույրս՝ փորձելով քշել մեղվիկին։
Քիչ մտածելով տատիկը պատասխանում է.
-Լուրերով լսում ենք, որ վարչապետը, պատգամավորները հասարակական տրանսպորտից են օգտվում, բալա ջան, հասարակ մարդկանց խոսքը լսում են, ինչ անում են, հաշվետվություն են տալիս մեզ։ Անօրինական գործերը բռնում են, դատում։ Արդարություն ենք տեսնում, անկախ մեզնից մեզ երկրի տեր ենք զգում։ Սենց բան ո՞վ էր տեսել, բալա ջան, բա չերազե՞ս։
Քույրս, որ երբեք քաղաքականությունից ոչինչ չի հասկացել, վերցրեց դեղնավուն գիրքս, որի վրա ուժասպառ ընկել էր փոքրիկ մեղուն ու մարգարեի տեսք ստանալով (իրեն հատուկ կատակասիրությամբ) այն դուրս պարզեց բաց լուսամուտից՝ ակնկալելով, որ մեղուն կթռչի ու հայտարարեց.
-Երկիրը երկի՛ր է։ Սիրո ու համերաշխության հեղափոխությունից հետո  կրթության, առողջապահության ու մնացած ոլորտների զարգացումից բացի, տատիկի թոշակի հարցը լուծելուց ու անօրինական քայլերը բացահայտելուց բացի նախ պետք է հանդուրժենք միմյանց, ինչպես ես այս մեղվին, ներողմիտ լինենք միմյանց նկատմամբ ու արդարացնենք հայի հպարտ քաղաքացու կոչումը։
«Վա՜յ, եթե քույրս պատգամավոր լիներ։ Ինչքա՜ն հմտորեն խաղալ գիտի»,-մտածում եմ ես ու ժպտալով փակում բաց մնացած լուսամուտը։

Սիրում եմ ժամերով նստել պատշգամբում, նայել անցուդարձ անող մարդկանց, մայր մտնող արևին, մթնող երկնքին, հանկարծակի սկսվող քամուց տարուբերվող ծառերի ճյուղերին ու մտածել, որ կյանքում դադար գոյություն չունի, ամեն ինչ շարժման մեջ է, իսկ ժամանակի ընթացքում այդ շարժումները ծնում են ժողովուրդներ ու պատմություն։

Երբ գրառում էի հորս պատմությունները պատերազմի մասին, նա ինձ միշտ հիշեցնում էր, որ պատերազմում ու թիմային ցանկացած գործում պետք է առաջնորդվել «Մեկը բոլորի համար, բոլորը՝ մեկի» կարգախոսով, որը գործնականորեն ապացուցվեց նաև այս մեկ ամսվա ընթացքում։ Մարդիկ համախմբվեցին՝ կանխատեսելով հասունացող վտանգը, համախմբվեցին մեկի շուրջ՝ գիտակցելով, որ այդ մեկը գործում է իրենց, բոլորի համար։ Յուրաքանչյուրս այս օրերին իմացանք ավելին, քան կիմանայինք՝ կարդալով պատմության գրքեր, ուսումնասիրելով հայի ազգային բնութագիրը։ Յուրաքանչյուրս հասկացանք, թե ով ենք մենք, ով է հայը, հասկացանք, որ միայն յան-ով ազգանուն ունենալը ոչինչ է հայ դառնալու համար, և որ յուրաքանչյուրս՝ անկախ հայրենասիրությունից, օրհասական պահերին բռունցքվում ենք, հաղթում, հաղթահարում ցանկացած դժվարություն։
Զգացածս բառերով արտահայտելու համար բառերը միջակ են։ Երբ տեսնում ես երջանկության արցունքներ հայի աչքերում, ակամա փշաքաղվում ես, տեսարանը դիպչում է զգացմունքներիդ նուրբ լարերին, ու հասկանում ես, որ հայն էլ կարող է երջանիկ լինել, կարող է մի պահ մոռանալ դժգոհությունները, ամեն գարուն մեզ կեղեքող հուշերը ցեղասպանության զոհերի մասին, կարող է ժպիտով վայելել ծաղկած գարունը։ Ու արդեն քանի՜ գարուններ տեսած Վրանուհի տատիկի հիացմունքով լցված աչքերում կարողանում ես կարդալ հպարտությունը, հույսը գալիքի նկատմամբ, անկոտրում ոգին, որը դեռ չի լքել նրան և դեռ ավելին՝ գարնան հետ փթթում է, շատանում, փոխանցում մեզ։ Կարո՞ղ ես անտարբեր մնալ իրավիճակից անտեղյակ այն փոքրիկ երեխաների հանդեպ, ովքեր փողոցում հանգիստ նստած խաղում են մեքենաներով՝ փակելով ճանապարհները ցուցարարներին աջակցելու համար, կամ ինչպե՞ս չհուզվել, երբ ծանոթ-անծանոթ մի ընտանիք են դարձել, բաց ձեռքերով սեր ու համերաշխություն են քարոզում ու հաղթանակ վայելում։ Մի՞թե սա չէ հայրենասիրությունը և կա մի հայ, ով հայրենասեր չէ։
Մայիսը հայերի համար հաղթանակի ամիս է, բայց սա լոկ հաղթանակ չէր, սա մի ամբողջ հանրագիտարան էր քրիստոնյա հայ ազգի միասնության մասին, որն ապացուցեց, որ նույնիկ հեղափոխության ժամանակ, զենքի փոխարեն ծառայող սերը հաղթում է։
Մտածում էի՝ ո՞ւմ են պետք հարյուրավոր պատմության գրքերը (որոնց այնքան թերահավատորեն էի մոտենում), երբ ինքդ ներկայում նման միասնության ականատես չես լինում։ Այժմ ես հպարտ եմ իմ ծագմամբ ու հավատում եմ բոլոր գրքերին, որոնք կարդացել եմ դպրոցում, հավատում եմ ժողովրդիս ուժին, որ միասնությամբ դրդեց աշխարհասփյուռ հայերին գալու և միանալու պայքարին, հավատում, որ հայի այս քայլը ոգեշնչեց ոչ միայն հայերին, այլև օրինակ ծառայեց այլ ազգերի համար, ու չնայած որ քարտեզների վրա ընդամենը մի կետով ենք պատկերվում, այնուամենայնիվ ճանաչվեցինք աշխարհում որպես եվրոպական քաղաքակրթությամբ ասիական երկիր:

Ես հավատում եմ նաև երկրիս լուսավոր ապագային, որ հենց մեր ձեռքում է, հավատում եմ հայի արդարադատությանը, և որ երբեք պետք չէ կորցնել հարգանքը մարդու հանդեպ՝ նրա ունեցած քաղաքական հայացքներից ելնելով: Հավատում եմ, որ այսուհետ համագործակցելու ենք երկրի կառավարիչների հետ՝ բոլորս՝ մեկի, մեկը՝ բոլորիս համար սկզբունքին հետևելով։

Երբևէ չեմ մտածել լրագրությամբ զբաղվելու կամ լրագրողի մասնագիտություն ընտրելու մասին, ավելին՝ լրագրողներից խուսափել եմ՝ համարելով նրանց չափից դուրս պնդաճակատ մարդիկ։ Բայց արի ու տես, որ ճակատագրի հերթական կատակի շնորհիվ այժմ փոխել եմ մտածելակերպս։

Մասնագիտության ընտրության հարցում շատ փոփոխական էի, չէի սիրում մրցույթներ, մրցակցություն, սիրում էի մենությունը, իսկ բանավոր արտահայտվել մինչ այժմ էլ դժվարանում եմ։ Լրագրությունն իմ կյանք մտավ անսպասելի, ինչպես կյանքում կատարվում է ամեն լավ բան։ Զբաղվելով քաղաքացիական լրագրությամբ՝ հասկացա, որ դա մեկն է այն մասնագիտություններից, որին լիակատար տիրապետելու համար պետք է նաև տիրապետես մնացած մասնագիտություններին, քանի որ միշտ գործ ես ունենում տարբեր ոլորտների ներկայացուցիչների հետ ու հարցեր ուղղելու համար պետք է տեղեկացված լինել։ Տարբեր մարդկանց հետ զրուցելն օգնում է ծանոթանալ նրանց առօրյային, խնդիրներին, հասկանալ պաշտոնավորին ու հասարակ գյուղացուն մտահոգող խնդիրները ու ինչն ամենակարևորն է՝ բարձրաձայնել դրանք։
Լրագրությունը մտել է իմ ենթագիտակցության մեջ։ Նույնիսկ գրականություն ընտրելիս փորձում եմ գտնել այնպիսի գրքեր, որոնք կա՛մ լրագրության հետ առնչություն ունեն, կա՛մ գրողն իր առաջին քայլերը գրական ասպարեզում արել է լրագրության միջոցով։ Գուցե այն պատճառով, որ ես էլ միշտ մի թաքուն ցանկություն եմ ունեցել սեփական գիրք հրատարակելու։
Հաճախ դպրոցում՝ դասամիջոցներին, դասընկերներիցս հարցազրույցներ եմ վերցնում։ Մեկից՝ որպես ապագա լեզվաբան կամ քաղաքական գործիչ, մյուսից՝ որպես ապագա իրավաբան կամ դիվանագետ։
-Սուսաննա՛,- հարցնում եմ,- իսկ Ձեր ապագան պատկերացնո՞ւմ եք Հայաստանում։
-Ոչ,- լսում եմ պատասխանը ու ստանում արդեն քանի՜ անգամ լսած պատճառաբանությունը, որ Հայաստանում մեծ հաջողության հասնելու համար պայմաններ չկան։
Ափսոսում եմ, որ այս կարծիքն արդեն խորը արմատներ է գցել երիտասարդության շրջանում, որ մեզնից յուրաքանչյուրը հեշտությամբ կլքի հայրենիքը, որպեսզի կառուցի իր ապագան՝ ինչպես սեփական, գունավոր պատկերացումներում է, իսկ Հայաստանն այնտեղ դեռ մնում է գորշ ու անհույս։

Մարդն առեղծված է, Երկրի վրա գոյություն ունեցող ամենաանկանխատեսելի հանելուկը։ Նրա էության բացահայտումն ընկած է հազարավոր փիլիսոփաների տեսությունների հիմքում, քանի որ մարդը բոլոր ժամանակներում մնում է չբացահայտված։ Դարերի ընթացքում վերլուծությունների են ենթարկվել մարդկային մտածողությունը, տարբեր իրավիճակներում նրա գործած քայլերը, արդյունքում ի հայտ են եկել հոգեբանությունը, հոգեվերլուծությունը, որոնք օգտագործվում են նաև բժշկության մեջ:

Մարդու մասին գերմանացի փիլիսոփա Ֆրիդրիխ Նիցշեն յուրահատուկ պատկերացումներ ուներ։ Նա ասում էր. «Մեծ մա՞րդ։ Ես դեռ միայն իմ սեփական իդեալի դերասանին եմ տեսնում»:
Մարդն ինձ համար մշտապես զարմանալի է եղել, հատկապես, երբ գոյություն ունի «բնավորություն» տերմինը։ Իմ ինքնամփոփ բնավորության շնորհիվ հաճախ մարդկանց խմբերին կողքից՝ որպես դիտորդ եմ հետևել ու հատկապես ուշադրություն եմ դարձրել նրանց շարժումներին, որոնք արել են թե՛ միտումնավոր, թե՛ ենթագիտակցաբար։ Ծանոթանալով մարդու կազմախոսությանն ու ուսումնասիրելով հոգեբանական գրքեր՝ հասկացա, որ մարդկանց շարժումները տարբեր նշանակություններ ունեն։
Հաճախ տարբեր կոլեկտիվներում, երբ հարմար զրուցակից չեմ գտնում, ակամա կա՛մ խաչում եմ ձեռքերս, կա՛մ մի ձեռքով բռնում եմ թևիցս։ Երբ սկսեցի հոգեբանություն ուսումնասիրել ու հետևեցի այլ մարդկանց նման իրավիճակներում, հասկացա, որ դա ինքնապաշտպանական ժեստ է, որով ենթագիտակցորեն ձեռքերի հետևում մեզ թաքցնում ենք շրջապատից։
Մի անգամ, երբ հետևեցի մրցույթի ժյուրիի անդամների շարժումներին, նկատեցի, որ այն ելույթների ժամանակ, երբ մասնակիցները սխալներ էին թույլ տալիս, նրանցից մեկը գլուխը հենում էր կիսաբռունցքված ձեռքին, ցուցամատն էլ այտին դրած` սևեռուն հայացքով նայում էր ելույթ ունեցողին։ Մի քանի տարբեր վայրերում այդ ժեստը նկատելով՝ գլխի ընկա, որ այդ շարժումն օգտագործում ենք քննադատորեն մտածելու ժամանակ։
Բոլորիս ծանոթ Անգելա Մերկելի հայտնի ժեստը՝ մի ձեռքի մատների ծայրերը մյուսին միացնելը, շատ հաճախ նկատել եմ ինքնավստահ մարդկանց շարժումներում։
Խոսելու ընթացքում ձեռքերը դանդաղ շփելը խոսում է մարդու խորամանկ մտադրությունների մասին, իսկ արագ շփելը՝ ուրախության, ինչ-որ գործի դրական արդյունքների ակնկալիքի մասին։
Եթե ուշադիր լինեք, կնկատեք, որ այն մարդիկ, ովքեր սովոր չեն ստելու, ստելիս հաճախ ձեռքը դեմքին են տանում։ Ուղեղի ազդակների ազդեցությամբ՝ բերանին տանում են այն պատճառով, քանի որ սովոր չեն սուտ խոսքեր արտաբերել։ Կանայք այդ ժեստը կարողանում են հեշտությամբ կեղծել՝ քիթը քորելով ու զբաղված ձևանալով։ Երբ մարդը ստելով ամաչում է դիմացինի աչքերին նայել, ձեռքը աչքերին է տանում ակամա, իսկ երբ ամաչում է իր սուտը լսելուց՝ ականջներին։
Չնայած նման ժեստերը օգնում են մարդու արարքները որոշ չափով ընկալելուն, այնուամենայնիվ, մարդը մնում է առեղծված, և լիովին բացահայտել մարդկային էությունը անհնար է, այն հանգեցնում է մի շարք հակասությունների։