Սաստիկ շոգ է, հարավային ջերմ քամին մեղմորեն գգվում է հսկա Արմաղանի ուղղաձիգ լանջերին։ Գավառի ավագ դպրոցի աշակերտներով և ուսուցիչներով համալրված արշավախումբն արդեն մեկ ժամ համառորեն մարտնչում է անհաղթահարելի թվացող բարձունքի դժվարությունների դեմ։ Շատերս արդեն ուժասպառ ենք, մեզ հետ բերած ջրի պաշարները սպառվում են, իսկ Արմաղանի երկնամուխ գագաթը դեռ բավականին հեռու է։ Գնալով շնչելը դժվարանում է, հանգստանալու համար լանջին տեղ-տեղ նստած մարդիկ կռիվ են տալիս ներսից ըմբոստացող հանգստանալու անհագ պահանջի հետ և մեծ դժվարությամբ փորձում վեր կենալ։

-Ձեռքդ տուր՝ օգնեմ,- ամեն անգամ լսվում է դպրոցի տեսուչի ձայնը՝ լի կարեկցանքով և օգնելու պատրաստակամությամբ։

Օգնում է, ապա համբերատար սկսում բացատրել հնարքներ, որոնց միջոցով վեր բարձրանալն ավելի դյուրին է դառնում և քիչ ժամանակատար։

Նայում եմ ներքև։ Շատերն են հետ մնացել։ «Ուր որ է կհասնեն»,-մտածում եմ և ճիգեր գործադրում հաջորդ վերընթաց քայլս անելու համար, բայց հանկարծ ուշադրությունս գրավում է տարօրինակ մի բան, ինչը քիչ անց հիացնում է ինձ։ Ընկեր Հարությունյանը, նույն ինքը՝ դպրոցի տեսուչը, որը նույնպես հավանաբար շատ հոգնել էր ու գրեթե գագաթին էր հասնում, վեր բարձրանալու փոխարեն ներքև է իջնում։ Հայացքով ուղեկցում եմ նրան։ Անտրտունջ հասնելով ամենավերջում մնացած աշակերտին՝ զրուցելով նրա հետ աննկատ արագացնում է քայլերի տեմպը, ու հավասարվում են Արմաղանի լայնույթով տարածված արշավախմբի մնացած անդամներին։

Վերջապես գագաթին ենք հասնում ու համոզվում, որ այդքան ճանապարհն իզուր չենք անցել։ Մեր առջև բացվում է մի չքնաղ տեսարան. չորս կողմդ լեռներ ու բլուրներ, առջևումդ՝ Արամաղանի գագաթին՝ վանք, քիչ հեռու՝ խառնարանային գեղեցիկ լճակ… Առաքելությունն իրականացված է, ուստի պետք է հաղթական շուրջպար բռնել, ազգագրական և քնարական երգեր երգել։

Վարընթաց ճանապարհն ավելի հեշտ էր. Արմաղանի լանջերը աստիճանների նման շերտավորված են, ու հնարավոր է նաև վազելով ցած իջնել։

Դեռ չի մթնել, մայրամուտ է։ Վարդագույնի ու նարնջագույնի բոլոր երանգները խառնվել են նուրբ երկնագույնին ու հորիզոնին պար են գալիս՝ հոգեպարույր տրամադրություն ստեղծելով։ Տղաներն արդեն փուռ են դրել, մի քանիսը խաղեր են խաղում, մնացածը պարում են, երգում…

Ավագ դպրոցում ավանդույթ դարձած համադպրոցական արշավները, միջոցառումները միշտ ուսուցողական բնույթ են կրում։ Օրվա վերջում մտովի դասավորում եմ օրվա լավագույն ցաքուցրիվ տպավորություններս ու փորձում դրանց կարևորություն տալով մտապահել։ Վերլուծում եմ. լեռան գագաթը մեր նպատակներն են, որոնց ձգտում ենք հասնել։ Շատերը կեսից հոգնում են, ցանկանում հետ դառնալ, հետո փոշմանում և մինչև վերջ գնում։ Հա, մի բան էլ. ողջ ճանապարհին մեր ընթացքին ուժ էր հաղորդում ընկերասիրությունը, ձեռք մեկնելու պատրաստակամությունը, որովհետև ուսուցիչն էլ, դպրոցի տեսուչն էլ, քո դասընկերն էլ, ուրիշ դասարանի աշակերտն էլ մի ընտանիք են դառնում, երբ վստահությամբ ասում են՝ ձեռքդ տուր՝ օգնեմ։

Յուրաքանչյուր երկրի պետական սահմանն անառիկ պահողը տվյալ երկրի զինվորն է։ Բայց միայն մի զինվորը երբեք չի կարող թշնամու մի ամբողջ զորքի դիմակայել, եթե չունենա զինակից ընկերներ, իսկ զորքը պարտություն կկրի, եթե միասնականությունն ու հավատարմությունը բացակայեն։

Հիշենք հայերի դարավոր պատմությունը, ճանապարհորդենք բոլոր ժամանակներում արյունալի պատերազմներ տեսած մեր ազգի հոգեբանության մեջ ու հանգենք մի անխուսափելի եզրահանգման, որ հայերի նման հաղթական ազգի պարտության պատճառը միայն փառասեր ու դավաճան մարդիկ են եղել։ Մեզ մշտապես պակասել է միասնականության ու հավատարմության գաղափարը, մինչ վերջին հայաստանյան իրադարձությունները։

Բայց արի ու տես, որ ի տարբերություն Հայաստանի, Ճապոնիան դեռևս հին ժամանակներից ճապոնացի զինվորներին ավելի հաստատուն էր կանգնեցնում հայրենի հողին։ Ճապոնիան ուներ ռազմական առանձին դասի կազմավորում։ Պատճառն անընդհատ տեղի ունեցող պատերազմներն էին, որոնց դիմակայելու համար խոշոր ավատատերերը ոչ թե զինվորի հասանելիք սնունդն էին գողանում, այլ մտածում էին առանձին զինված ուժեր ստեղծելու մասին, որոնք կոչվում էին սամուրայներ։ Սամուրայն իր ծառայության դիմաց պարգևատրվում էր հողաբաժնով։
Զարմանալի չէ, որ սամուրայներն ունեին հատուկ զինվորական վարվելակերպի կանոններ, որոնցից գլխավորը տիրոջ նկատմամբ հավատարմությունն էր։ Նրանք մշակել էին ինքնասպանության ազգային ձև, այլ կերպ ասած՝ սեպպուկա, երբ սամուրայն անհավատարմության համար կամ տիրոջ մահից հետո ինքնասպան էր լինում։ Կարելի է պատկերացնել, թե որքան ստորացուցիչ արարք է համարվել անհավատարմությունը Ճապոնիայում։
Գուցե կանոնակարգի այդ կետը խոշոր ավատատերերի կողմից մշակված խորամանկ քաղաքականություն էր, բայց, այնուամենայնիվ, կարևորվում էր հավատարմության գաղափարը, և մարդկանց գիտակցությունից սղվում էր «դավաճանություն» բառը։ Իսկ տիրոջը հավատարիմ զինվորը հավատարիմ կլինի նաև զինակից ընկերոջը, ընտանիքին, հայրենիքին, հավատին, ինքն իրեն…
Գուցե պատճառը միջնադարյան Ճապոնիայի ինքնամեկուսացումն էր արտաքին աշխարհից, որը մտածելու, ճիշտ ելքեր գտնելու հնարավորություն ու միասնականության ու հավատարմության գաղափար է ծնել։

Մի կողմից էլ մենք՝ հայերս, չէ՞ որ միատարր ազգ ենք և նույնպես ունենք այդ հնարավորությունը, բայց ո՞ւր է մեր հավատարմությունը, երբ մարտի մեկեր են լինում, երբ հայը կարող է իրեն ոչ միայն դավաճանություն թույլ տալ, այլև անգթորեն ձեռք բարձրացնել իր իսկ ազգակցի վրա։

Մարդու կյանքում ընդամենը մի րոպեն, մի միտքը, մի ցանկությունը, մեկի կարծիքը կարող է լինել շրջադարձային։ Երկու-երեք տարի առաջ, երբ ինձ հարցնում էին հիմնական նախասիրության, ապագա մասնագիտության կամ աշխատանքի մասին, ես վստահ պատասխանում էի, որ լավագույն նախասիրությունս ու հետագա պլաններս կապված են միայն գերմաներենի հետ, իսկ այժմ սիրած զբաղմունքներիս առաջին հորիզոնականը գերմաներենը կիսում է լրագրության հետ։ Զարմանալի է, ո՞վ կպատկերացներ՝ ես, որ միշտ բացառել եմ լրագրողի մասնագիտությունը ու միշտ բացասական վերաբերմունք եմ ունեցել լրագրողների հանդեպ, մի օր, մի մտքի ազդեցության տակ կզբաղվեմ լրագրությամբ ու դեռ ավելին՝ որոշ հաջողությունների կհասնեմ։

Առաջին քայլերս այս ասպարեզում հեռանկար չունեին, այլ պարզապես դպրոցական ձանձրալի առօրյայից բացի ինչ-որ այլ բան անելու ձգտման արդյունք էին, մի քիչ էլ տարիքային սկզբունքի հարց՝ չէ՞ որ դպրոցի ակտիվ սաներից շատերը որոշել էին մասնակցել 17.am-ի հետագա աշխատանքներին ու ցանկություն էին հայտնել թղթակցելու։ Ահա և 17.am-ի բազմաթիվ հետաքրքիր հոդվածների շարքում տպագրվեց նաև իմ առաջին հոդվածը գերմաներենի մեր խմբակի մասին։ Արձագանքներն ու գովեստի խոսքերը ոգևորեցին ինձ, ու ես սկսեցի մեկը մյուսի հետևից հոդվածներ գրել, գտնել հետաքրքիր մարդկանց, հետաքրքրվել քաղաքիս առօրյայով ու լինել ավելի տեղեկացված։

Առաջին ամենալուրջ, ամենակարևոր ձեռքբերումներիցս մեկը «Մանանա» թիմի հետ ծանոթանալն էր, այդ մեծ ու ջերմ ընտանիքի մի անդամը դառնալը։ Հենց 17.am-ն էլ դարձավ դեպի այլ՝ անսպասելի ձեռքբերումներ ու հաջողություններ տանող լուսավոր ուղին։ «Մանանայի» մրցանակաբաշխությանը մասնակցելուց ու անակնկալ կերպով լավագույններից մեկը ճանաչվելուց հետո, լցվեցի անսահման սիրով թե՛ լրագրության, թե՛ լրագրողի դժվար աշխատանքի հանդեպ։ Հենց այդ օրվանից էլ որոշեցի ամեն հնարավորություն օգտագործել լրագրությանն ավելի մոտ կանգնելու համար։ Ամիսներ անց հանկարծ ստանում եմ հրավեր՝ մասնակցելու լրագրության սեմինարների։ Միանշանակ համաձայնում եմ, ընդլայնում գիտելիքներիս սահմանները՝ շուտով ընդունելով նաև հաջորդ առաջարկը՝ asparez.am-ին թղթակցելու։

Ի տարբերություն 17.am-ի, այստեղ ամեն ինչ խիստ աշխատանքային էր ու դժվար, քանի որ հարկավոր էր գործ ունենալ նաև տեղական ինքնակառավարման մարմինների հետ, վերահսկել նրանց գործունեությունը, հետազոտել, քննադատաբար մոտենալ, ինչն ինձ համար դժվար էր, քան կարող էի պատկերացնել։ Դրան էլ հարմարվեցի, իսկ հաջորդ քայլս եղավ հեռուստալրագրության դասընթացներին մասնակցությունը։ Այն հաճելի ու ավելի թեթև թվաց ինձ, երբ գրելուց, լուսանկարելուց բացի, ռեպորտաժներ պատրաստելով, տարբեր հնարքներով հնարավորություն ունես դիտորդին փոխանցել լուրը։ Այցերը հեռուստատեսություն, սեփական հեղինակային ռեպորտաժներ պատրաստելը չափազանց պարտավորեցնող էին։ Դե քանի որ ես էլ սիրում եմ իմ հասցեին ուղղված շնորհավորանքներ ու դրանցից հետո անասելի ոգևորվում ու գերագնահատում եմ ինձ, ի վերջո որոշեցի անել մի բան, որ երբեք չէի համարձակվի։ Համացանցում տեղադրված երիտասարդ լրագրողների միջազգային մրցույթի մեկնարկի մասին կարդալուց հետո մեկ շաբաթ չէի կողմնորոշվում՝ մասնակցել ու գրել հոդված, թե՞ չմասնակցել, քանի որ որպես Հայաստանը ներկայացնող լրագրող պետք էր արժեքավոր ու հետաքրքրաշարժ ինչ-որ նյութ ներկայացնել։ Կկարողանայի՞ արդյոք։ Դասընկերներիս հորդորներից հետո որոշեցի գրել դասընկերուհուս մասին ու պարզապես մասնակցել՝ առանց հաղթանակի հույսի։ Շուտով հոդվածս իր տեղը գտավ մրցույթի մասնակիցների այլ հոդվածների, տեսահոլովակների, ֆոտոշարքերի կողքին։ Անցավ մոտ մեկ ամիս, ոչ մի լուր չկար, ու արդեն մոռացել էի, որ թե՛ հաղթելու, թե՛ պարտվելու դեպքում մեզ հաղորդագրությամբ տեղեկացնելու են արդյունքների մասին։ Օրեր առաջ կեսգիշերն անց հանկարծ ստացա ռուսերեն հաղորդագրություն՝ Поздравляем Вас  с победой (Շնորհավորում ենք Ձեզ հաղթանակի կապակցությամբ)… Անտարբեր կարդացի, սկզբում չհասկանալով, թե ինչ հաղթանակի մասին է խոսքը, իսկ հասկանալուց հետո սկսեցի ուրախությունից թռչկոտել սենյակից սենյակ՝ արթնացնելով ընտանիքիս անդամներին, միաժամանակ մտովի հիշելով անցած ճանապարհս, դժվարություններն ու դրանց արդյունքում ունեցած երջանիկ պահերը, որոնցից մեկն այդ րոպեներին էի վայելում։  Հաղթողների շարքում էի… Հաղթողներին հնարավորություն էր տրվելու ստանալ ուղեգիր 20 օրով դեպի Մոսկվա՝ մասնակցելու մեդիաֆորումի՝ հագեցած տարբեր ուսուցողական ծրագրերով։ Առայժմ չգիտեմ՝ կհաջողվի՞ օգտվել ստեղծված հնարավորությունից, բայց երջանիկ եմ հաղթելու առաջին վայրկյաններից, որ հաղթանակներս սկսվեցին հենց 17.am-ից։

Գրիչս լռում է արդեն երկար ժամանակ, լռում՝ չցանկանալով մատնել ճեպընթացի արագությամբ առաջ շարժվող կյանքս: Երբ ակամա բացում եմ գրասեղանիս անկյունում դրված նոթատետրս, որի էջերն արդեն կարոտել են թանաքի բույրին, մտովի հասնում եմ այն հեռավոր ժամանակահատվածին, երբ հասցնում էի նկարազարդել ու կյանքիցս որոշ դրվագներ թողնել այդ փոքրիկ տետրակի գծավոր էջերում: Գրիչս իմ ձեռքում համառորեն լռում է արդեն բազում անգամներ, երբ ցանկանում եմ գրել վերելքներիս ու վայրէջքներիս, ձեռքբերումներիս ու կորուստներիս, մարդկանց՝ ընկերներիս ու անծանոթների մասին:

Ամառս ծանրաբեռնված է, հոգնեցուցիչ, զբաղված եմ լինում ամբողջ օրվա ընթացքում, բայց օրվա վերջում միշտ մի ներքին համոզմամբ ինձ մեղադրում եմ, որ ոչինչ չարեցի: Ընկերներիս հետ լինում եմ գրեթե ամեն օր, բայց սոսկալի միայնակություն եմ զգում ու միշտ ձգտում դուրս: Ոչ թե այն դուրսը, որը միշտ տեսել եմ պատուհանիցս, այլ բնություն, անշշուկ ու լուռ մի վայր, որտեղ ոչ հեռախոսն է հասանելի, ոչ մարդկային ձայները, ոչ էլ մտքերը: Ծրագրեր, ճամբարներ, դասընթացներ, զվարճանքներ… Eրբևէ կմտածեի՞ արդյոք, որ այդ բոլորը ձանձրալի են դառնալու, իսկ գիրքը ձեռքս առնելուն պես հորանջելու եմ ու մի կողմ դնելու, չնայած այնքան փափագում եմ սերտել տողերի ողջ պարունակությունը: Կյանքս եռում է լիությունից, բայց ինձ կարծես մի բան պակասում է, մի կարևոր բան, որ երբեք աչքաթող չէի արել, իսկ հիմա տեղն էլ չգիտեմ… Գուցե պատասխանատվությո՞ւն: Չէ՞ որ ամառն իր վերջին է հասնում, բայց դպրոցի մասին դեռ նույնիսկ մտքիս ծայրով էլ չեմ անցկացրել:

Այժմ էլ, երբ ուզում եմ ճմլված այս տողերից ակնարկ քանդակել, բառերս հաջորդաբար շարել, աչքերիս առջև տառերը կարծես ընկնում են վար՝ մեկն այս կողմ, մյուսն՝ այն: Զգում եմ, որ փիլիսոփայել եմ, բայց միաժամանակ պատմել եմ ակտիվ երիտասարդներից շատերի (գուցե նաև քո) առօրյայի մի մասի մասին, զգում եմ, որ դու էլ հոգնածություն զգացիր գրածս կարդալով, բայց, այնուամենայնիվ, ուզում եմ տողերս քեզ փոխանցել, որ չծուլանամ, որ վերջապես համոզեմ անուժ մատներիս դարձյալ գրիչը վերցնել, իսկ գրքերի մեջ ոչ թե հորիզոնական տողեր ու բառեր տեսնել, այլ մի պատմություն՝ ֆիլմի նմանվող: Գուցե սա՞ օգնի:

«Մանրո՜ւքը, մանրուքն է գլխավորը»։

Ֆ. Մ. Դոստոևսկի

Նստել եմ պատշգամբում, հայացքս նետել եմ անհայտ ուղղությամբ ու լռում եմ կամ գուցե բակի աղմուկի ներքո վայելում եմ իմ լռությունը։ Մի պահ փորձում եմ ոչինչ չմտածել, թողնել մտքերը երկրի վրա ու հոգեպես անէանալ, բայց նկատում եմ, որ գլխումս նորանոր մտքեր են ծնվում չմտածելու մասին. «Կարծես թե ստացվում է… վե՛րջ, էլ չեմ մտածում»։

Փաստորեն միտքը շատ հազվադեպ է լքում մեզ։ Երբ մտածում ես, որ չմտածելը մանրուք է, ու փորձում ես չմտածել, հասկանում ես, որ մանրուքն այդքան էլ փոքր բան չէ, որքան թվում է։ Որոշեցի բակ իջնել, հետո քայլել քաղաքի փողոցներով ու ուշադրություն դարձնել թվացյալ մանրուքներին։

Բակում մի խումբ երեխաներ վիճում էին, ինչը սովորական երևույթ է, երբ երկու թիմ խաղում են, իսկ թիմերից մեկը երբեմն խարդախություն է անում։ Քաոսային իրավիճակից քիչ այս կողմ՝ ասֆալտի վրա, ծալապատիկ նստել էր Հակոբիկը՝ բակում ամենակրտսեր տղաներից մեկը։ Ուշադրություն չդարձնելով վեճին ու աղմուկին՝ նա նախ գետնից վերցրեց ապակու կտորներից մեկը, անշտապ մոտեցրեց կոշիկներին ու սկսեց ապակու օգնությամբ կտրել կոշիկի՝ իրեն խանգարող ձևավորումը։ Ապա ձեռքն առավ մի մեծ քար ու սկսեց մանրացնել ապակու կտորները, ճզմել խոտերը։

-Էս դու կռվի մեջ չկա՞ս,- հարցնում եմ։

-Հեսա բարիշելու են, էլի խաղան,- պատասխանեց Հակոբիկը՝ հողե թմբեր պատրաստելով։

Իրոք որ, քիչ անց վեճը դադարեց, խաղն էլ վերսկսվեց։ Փաստորեն փոքրիկն ավելի հեռատես էր գտնվել։ Որոշեցի թողնել բակն ու մինչև քաղաքի հրապարակ գնալ։ Խանութների առջևով էի անցնում, փորձում այս անգամ ամեն մանրուքի, ամեն խոսակցության ուշադրություն դարձնել։
Ձկնավաճառն իր փոքրիկ, բացօթյա խանութի առջև կանգնած զրուցում էր մեկ այլ առևտրականի հետ։ Այդ ընթացքում մի մեծ, սև շուն մոտեցել էր ձկներին ու հոտոտում էր։ Ձկնավաճառը, կռահելով շան մտադրությունը, հեռացրեց վերջինիս ձկների մոտից ու կրկին զրույցի անցավ։ Մինչ նրանց զրույցը վեճի կվերածվեր, սև շունը հասցրեց երկու ձկան պոչ իր երախն առնել ու փախչել։ Նկատելով դա՝ ձկնավաճառը բղավեց.

-Էդ ո՞ւր ես տանում ձուկս,- ու լրջորեն շարունակեց,- Տա՜ր, տար, տենամ՝ առանց խաց իմա՞լ ես ուտելու։

Ա՜յ քեզ ծիծաղաշարժ մանրուք։ Ճանապարհս շարունակում եմ, ու հանկարծ ուշադրությունս գրավում է երկու պապիկի խոսակցությունը: Նրանք կարծես դիտավորյալ «շ» տառի բաղաձայնույթով էին խոսում։ Լսողությունս լարում եմ ու փորձում գլուխ հանել զրույցից։
Նրանցից մեկն, ով ավելի ալեհեր էր, պատմում էր.

-Ասում են՝ բարձրագույն կրթությունն էլ են ուզում սարքեն անվճար, հա՞։ Է, որ սարքեն, ի՞նչ պտի փոխվի։ Մկա ճժերը սորվում են, սորվում են, վերջում դառնում են կարտոլ հիստկող։ Տենց սորվելը վի՞ն ա պետք։ Մեր վախտով չորս ախպերով մե շորտիկով դասի ինք էթում։ Շորտիկն էլ խո շորտիկ չէ՞ր, թելով կապում ինք, մեկ էլ ճամփին, որ թելը բրդում էր, տենց փորներիս բռնուկ մե կերպ չուր դպրոց ինք խասնում։

Դեռ պապիկը խոսքը չէր ավարտել, երբ մյուս մայթին, սոցիալական տարածքային գործակալության գրասենյակի առջև տեսա մի կնոջ, ով մտնելուց առաջ խաչակնքվեց։ Առաջին հայացքից մանրուք էր, բայց արի ու տես, որ այդ կինը գուցե աղոթում էր, որ իր ընտանեկան նպաստը չկտրեն։

Զարմանալի են մանրուքները, երբ մեր ուշադրության կենտրոնում են. դրանք ավելի կարևոր դեր են կատարում, քան հենց ինքը՝ բուն գործողությունը։ Չարժե ոչինչ մանրուք համարել։