Տատը երեկ էր մահացել։ Արդեն ծեր էր։ Բայց տատ էր։ Չոր բազմոցին պառկած նա մտածեց, որ եթե իր տատի երեխաներից ոչ մեկը մահացած չլիներ` ինքը հիմա մեկ հորաքույր կունենար, ու մեկի փոխարեն՝ երեք հորեղբայր։

Հորաքույրը ու հորեղբայրներից մեկը մահացել էին, երբ դեռ խոսել չէին կարողանում։ Իսկ մյուս հորեղբայրը մահացել էր, երբ ինքը նորմալ խոսել չգիտեր։

Տատն էր մահացել։ Տպավորությունը ծանր էր։ Ինքը հասկացավ, որ իր տատը արդեն ծերացել է, երբ առաջին անգամ մոռացավ շնորհավորել իր ծնունդը։ Նա ծեր էր, հիշողությունը արդեն վատ էր։ Իսկ լսողությունն ու տեսողությունը` ոչ։ Ամառային արձակուրդներին ինքը նստում էր գյուղի տան պատշգամբում ու գիրք կարդում։ Հետո գնում էր այգուց իրենց ամառային խնձորներից բերելու։ Տատը վերցնում էր գիրքը, կարդում մի քանի տող ու փակում այն` կորցնելով բացված էջը։ Ինքը այգուց գալիս էր, գտնում ընդհատված տեղը ու շարունակում կարդալ` տողերը համեմելով հյութեղ խնձորով։ Ինքը խնձորը ամբողջական էր ուտում։ Ու գիրք էր կարդում։ Խնձորից մնում էր միայն պոչը։ Պոչը դեն չէր նետում, դնում էր գրքի թերթերի արանքում։ Դա էջանիշ էր դառնում։ Իսկ տատը հանում ու դեն էր շպրտում։ «Խնձորի պոչը բա գրքի մեջ կդնե՞ն»։

Նա ծերացել էր։ Վերջնական համոզվեց, երբ սկսեց օրը միայն մեկ անգամ հաց ուտել և շատ անգամներ տալ նույն հարցը, պատմել նույն պատմությունը, ու ամեն անգամ սկսելուց առաջ ասել, որ այս պատմությունը ոչ ոքի չի պատմել։

Ինքը օրը մի անգամ հաց էր տալիս տատին ու մի անգամ էլ սուրճ։ Քաղցր, շատ քաղցր սուրճ։ Ամեն անգամ զարմանում էր, թե ինչպես կարելի է սուրճը շատ քաղցր խմել։ Կամ հակառակը` լրիվ դառը։ Ինքը լրիվ դառը խմում էր միայն, երբ գլուխը ուժեղ ցավում էր։ Սուրճը եփում էր գազօջախի վրա։ Երևի բոլոր մարդիկ սուրճ եփելու համար օգտագործում են լուցկու մեկ հատիկ, կամ երկու, կամ չեն օգտագործում, որովհետև իրենց գազօջախը կայծով է։ Իսկ նա մի բաժակ սուրճ եփելու ընթացքում սրճեփի տակ երբեմն մի ամբողջ տուփ լուցկու հատիկ էր այրում։ Հատ-հատ այրում էր։ Մինչև հատիկը վերածվում էր մի սև գծի, որը փշրում էր մատների ծայրով։ Ինքը հաճույք էր ստանում դրանից։ Հաճույք էր ստանում սուրճի եռալուց։ Տատին էր տալիս քաղցր սուրճը։ Հիմա էլ չի տա։ Ու էլ իր սուրճի մեջ էլ երբեք շաքարավազ չի ավելացնի․ իր գլխացավերը դարձել են ամենօրյա։

Նստում էր պատշգամբում, շարունակում կիսատ գիրքը։ Դժվար էր զուգահեռ հետևել երկու պատմության։ Իսկ տատը միշտ ինչ-որ բան պատմում էր։ Լինում էին դեպքեր, որ նա պատմությունը ավարտում էր, ու հենց վերջին խոսքով նորից սկսում նույն պատմությունը․․․

Բայց տատը երեկ էր մահացել։ Ու այսօր ինքը պառկած է տանը` բազմոցի վրա։ Ու շարունակելու է ապրել։ Ապրել այնպես, ինչպես բոլոր նրանք, որոնց տատը մահացել է։ Ապրել են բոլորը։ Ու բոլորից հետո էլ ապրում են․․․

Ամառվա շոգ օր էր։ Արևի դեղին ստվերները պատուհանի բացվածքից ներս էին ընկել, ու տունը մի քիչ դեղին էր դարձել։ Ու պատուհանից դուրս կանաչ ծառերն էին։ Էլի մի քիչ դեղին դարձած։ Ինքը պատուհանից դուրս նայեց։ Պատուհանի առջև լոբուտն էր։ Մայրը սիրում էր առավոտյան մտնել լոբուտը։ Ինքը չէր հասկանում այդ սիրո իմաստը։ Չէր էլ հասկանա, եթե մի օր ինքն էլ առավոտյան չմտներ այնտեղ։ Լոբիները` երկար, կանաչ, կամ` երկար ու մանուշակագույն կախված էին թփերից։ Ինքը դրանք երբեք չէր տեսել առավոտյան։ Հիմա դրանց վրա ցող կա։ Առավոտյան դրսում ամեն ինչի վրա էլ ցող է լինում։ Ծառերի տերևները ծանրացած են լինում։ Ինքը եկել է լոբի քաղելու։ Ուշքը լոբուտի մեջ մտած ծիրանի ծառի ճյուղերին է։ Նրանց վրայի դեռ կիսահաս պտուղները թթվաշ են։

Կանաչ ու երկար կամ` երկար ու մաուշակագույն լոբիները այս ժամին ավելի կանաչ էին, ավելի մանուշակագույն էին։ Մոր մատները մի քիչ ծռմռված էին։ Ու մի քիչ ծռմռված լոբիները քաղելուց հետո դրանք ճարպկորեն հավաքվում էին մի ձեռքում։ Հետո ձեռքը չէր կարողանում դրանք պահել ու լցնում էր մեջքին կապած փեշի մեջ։ Լոբիները երկար էին։ Կանաչ էին։ Առավոտյան` լոբուտի ներսից լոբուտին նայելիս, կանաչը աչքերը կուրացնում էր։ Երկնքի կապույտը կանաչ էր դարձել։ Մոր աչքերը ոչ կանաչ էին, ոչ կապույտ։ Իրենը սև էին։ Երբ լոբուտի միջից նայում էր առավոտվա երկնքին, դժվարանում էր տարբերել` կանա՞չն էր կապույտի վրա, թե՞ կապույտն էր կանաչի տակ։ Դրանք միասին էին` խառնված։ Մոր աչքերի մեջ էլ լոբուտը խառնվել էր երկնքին։ Բարձր, բարձր երկինքն ու կանաչ երկար լոբիները մոր աչքերում էին։ Ու մոր ամենասիրած գործը լոբի քաղելն էր։

Մայրը վաղ տարիքում էր ամուսնացել։ Տատի հետ լավ էր եղել։ Մայրը շատ բաներ անել տատից էր սովորել։ Այն մեկից, որը երեկ մեռավ, ու որի նկարը իրենց տան պատին կախեցին։

Վաղամեռիկ պապի նկարը կախված էր իր սենյակում` իր մահկաճալի հենց գլխավերևում։ Ինքը փոքր ժամանակ վախենում էր, որ պապի նկարը մի գիշեր իր գլխին կընկնի։

Հիմա չոր բազմոցին պառկած մտածում էր, որ ամռանը ինքը կարող է պատշգամբում գիրք կարդալ ու լսել մի պատմություն միայն։ Կարող է գրքի համար էջանիշ չդարձնել խնձորի պոչը։ Այս տխուր աշնան մեջ ամառային խնձորների մասին հիշելը փոքրիկ մեղք թվաց։

Աշունը կավարտվի։ Այս գյուղի բոլոր աշուններում ինչ-որ մեկը մահանում է։ Այս բոլոր մահացու աշունների արանքում գարնանային մի օր ծնվել էր ինքը։

Շատ ամառներ առաջ մահացել էր իր պապը։ Ու դա երևի առաջին ամառն էր, որի ժամանակ այս գյուղում երիտասարդ մարդ մահացավ։ Քանի՞ մարդ է աշխարհում մահացել ամռանը։ Ու նրանցից քանի՞սն են եղել 31 տարեկան։ Իր պապը նրանցից առաջի՞նն է եղել։ Ամառ է եղել։ Ու իր պապի հայրը սարից ոտքով Երևան է հասել` տղայի վերջին ժամերին։ Այդ պատմությունը լսելիս ինքը միշտ Գիքորին էր հիշել։

Ու այս աշունն էլ վերջանալու էր, ինչպես բոլոր այն ամառները։ Երբ 31 տարեկան մարդ է քաղցկեղից մահացել։ Երբ 31 տարեկան մարդ է կախվել։ Երբ 31 տարեկան մարդ է մեքենան ձորը գլորել։

Իր տատը ծերությունից էր մահացել։ Այս աշունը հաստատ անցնելու էր․․․

Դեղնանարնջագույն նոյեմբեր… Արևը սառնագույն ու նուրբ շողերով փաթաթվեց այգու ամբողջության միակությանը: Աղջիկը մտամոլոր ու փնթի քայլերով հաշվում էր հսկայական այգու երկարությունը: Տերևները՝ դեղին, կարմիր, բայց առավելապես շագանակագույները, նրան ընկերակցում ու օգնում էին… Նրանցից յուրաքանչյուրը դասավորված էր յուրահատուկ կերպով, որոնց ետնամասում աղջիկն ինչ-որ նշումներ արեց ու հեռացավ: Տուն տանող ճանապարհն այնքան տհաճ ու միաժամանակ հեռու էր թվում, որ նա առաջին իսկ պատահած նստարանը դարձրեց իր տունը: Չէ՜, ցուրտ չէր… Տերևները տաքությունն ամբողջությամբ ապահովում էին. Դե՜, էլ ինչ էր պետք երջանիկ զգալու համար. գույներ, մի քիչ ջերմություն ու նոթատետրը…

Անդադար գրում ու ջնջում էր, լացում, իսկ արցունքները միահյուսվելով կապույտին, մաքրում էին կոպիտ տառերը սահուն գույնով:

Մի քանի բառ ընթեռնելի էր. այնպես, հենց, արև, քար…

Փորձեցի նորից ստեղծել ջնջվածը, ու արդյունքում ստացվեց. «Կյանքում հենց այնպես ոչինչ չի լինում, հենց այնպես արևն անգամ չի շողում: Անձրևը նույնպես այնպես չի գալիս, կապույտը կամար չի կապում այնպես, բայց հիշիր՝ կյանքում արև ու անձրև, կանաչ ու կապույտ, քեզ ուղեկցում են «հենցայնպես» ճամփով:

Շարժվիր դու առաջ, առանց «այնպես»-ի, որ կյանքում հանկարծ չբախվես «հենց»-ի:

Ուզում եմ հասնել անծայր արևի ես հենց կենտրոնին

առանց «այնպես»-ի ու առանց «հենց»-ի,

Միշտ պայծառագույն հստակ քայլերով:

Ու հիշի՜ր, աղջիկ, այդ ճանապարհին քեզ կկանգնեցնեն ամենահսկա քարերն այն սուր, բայց դու չընկճվես ու չվախենաս, քայլերդ ամուր կսեղմես գետնին ու կբարձրանաս ու դու կհասնես հենց այն կենտրոնին` ամենաանծայր արևի կողքին…

Աղջիկը փակեց նոթատետրը, հավաքեց իրերն ու հեռացավ:

Ճանապարհին բախվեց դեղնակարմիր, բայց առավելապես շագանակագույն տերևին, ոտքն անմիջապես ետ քաշեց, որ չտրորի… Հետաքրքի՜ր էր, թե ինչու այդքան երանգավոր ու նոր տերևների կողքին հենց դա ընտրեց: Հենց այդ տերևն էր, որ թույլ չտվեց նրան շարունակելու անիմաստ չափումներն ամբողջ այգով: Վերցրեց ու ամրացրեց նոթատետրին: Արևն էլ չէր շողում, նստարանը դատարկ էր, իսկ գետինը համարակալված տերևներով. Այգու ծայրամասում գունավոր աղջկա վերջին շողքն էր, որ չքացավ…

Սիրուն էր, շատ  ամեն ինչ, ամեն բան ամեն ինչի ներսում, դրսում էլ: Մեզ մնում է մեր մտքերը համարակալել այնպես, ինչպես աղջիկը՝ տերևները: Մեզ մնում է չվախենալ միայնության զգացումից ու քայլել, իսկ միայնության վախը կանցնի հենց իմ ստեղծած ամենատարբեր գույներն ունենալով գրպանում, հոգում ու ամեն-ամեն տեղ…

Դեղնանարնջագույն նոյեմբեր… Աշնան վերջը ու էլի` ես:

Քո անձիգ հոգու նուրբ տատանումներից

Հյուսվում է աշխարհում չքնաղ ու նոր մի երգ,

Կարծես տատանվում են տխուր արտասվող ջութակի լարեր,

Ասես մի աղեղ ջութակի փոխարեն հոգիդ է սիրել։

 

Քո անեղծ մտքի նրբագույն պատկերներից

Հյուսվում են աշխարհում քնքուշ երազներ,

Կարծես բնությանն է երանելի մի երազ պատել,

Ասես մայրամուտը երկնքի փոխարեն հոգուդ է փարվել։

 

Քո խորախորհուրդ լռություններից են

Հյուսվում աշխարհում դյութող գիշերներ,

Կարծես գիշերը քո անրջային էությամբ է օծվել,

Ասես քո հոգու խաղաղ խորքերից է այն մի օր ծնվել։

 

Քո թափանցիկության չափ անկեղծ աչքերից

Ամպերից հյուսվել են հանդարտ անձրևներ,

Կարծես երկնքից քո արտասուքներն են դեպ երկիր հոսել,

Արցունքներովդ է փոշոտված աշխարհն այդքան մաքրվել։

 

Դու կանգնիր մի պահ

Դու կանգնիր մի պահ

Ու լուռ հետևիր

Քեզ հմայված նայող աչքերին՝

Անցյալ օրերից, անցած հուշերից։

 

Անխոս հետևիր

Քեզ ժպտադեմ գրկող հայացքին՝

Միշտ նվիրական, միշտ կարոտագին։

Ձեռքդ երկարիր ժամանակի միջով,

Դիպչիր այն միակ ձեռքին լուսավոր՝

Քեզ միշտ մեկնված, դեպի քեզ ձգված։

 

Դու կանգնիր մի պահ

Ու հոգուդ ներսում

Նրա հոգու հետքի

Նշմարանքը զգա։

Լռության քողով քո մտքերի ճամփաների մեջ

Անդուլ թափառողի հետագիծը զգա։

 

Դու բացիր աչքերդ

Ու կհասկանաս,

Որ կյանքիդ մրրիկը դարձել է մի օր խաղաղ մի քամի,

Մութ խավարը՝ լույս,

Թանձր գիշերը՝ հոգու արշալույս,

Սրտիդ ծանր բեռը՝ թեթև մի ծանրոց՝

Անձայն տանելի,

Մեկի գոյությամբ՝ քեզ համար գուցե

անիմանալի, անտեսանելի…

Հայրենի’ք, ես էլ չեմ նայում քո աչքերին, որ մեր հայացքները չհանդիպեն,

 Նստած եմ Սարյանի պուրակում, ուր նա Կոմիտասի ու Խաչատրյանի հետ

Դատապարտված է նայել խաչմերուկի ձանձրալի երթևեկությանը,

Որ մերթընդմերթ ընդհատվում է «վկաներիդ» ցույցերով,

Իսկ ես չեմ նայում քո աչքերին, որ որոշումներ չկայացնեմ,

Հայրենիք, ես սկսել եմ քո ստվերներում քայլել, պարտքերն ուշացրածի պես։

Մոլորեցնող առօրյայի ֆոնին, ուր մենք վազվզում ենք, հաստ շերտով տխրություն է նստել,

Որ մեկ֊մեկ խառնվում է նույնիսկ ծորակից լցրած ջրին,

Իսկ մեկ֊մեկ մառախուղի պես սարերն է քաշվում, ներքև սահելու վտանգը սրտներումս թողած, արդեն ծանոթ արհավիրքի պես,

Չտեսնելու ենք տալիս, մի կարճ ժամանակ մեզ «մարդ» զգալու համար։

Վազում եմ արդեն ինչքան ժամանակ է քեզ մեջքով շրջված,

Բայց հանդիպում եմ քեզ ամեն անգամ, երբ էլի մի անհրապույր չոլի եմ

սիրահարվում հողիդ վրա,

Մինչ սկսում է մերը ուրիշ թվալ, ու սկսում է պատասխանատու թվալ «մերը» բառը,

Ես էլի վազում եմ, որ խնդիրներդ կյանքիս չխառնեմ,

Բայց դու թանձր տխրություն ես արդեն ծորակից բաժակիս մեջ լցված։

-Ես հիվանդ եմ երևի,- սպիտակ կահավորված սենյակի միակ կարմիր աթոռին զգույշ նստելով՝ սկսեց Կ.-ն՝ մոտ երեսուն տարեկան, կոկիկ հագուկապով, կարմրամաշկ ու ամրակազմ մի տղամարդ,- Ես ոչ մի տեղից չեմ կարողանում փախչել։

-Ինչու՞ փախչել,-հարցնում է իր առջև նստած հոգեբանը՝ վստահություն ստեղծելու համար հնարավորինս բնական ժպիտ դեմքին նկարելով։

-Դե…- տղամարդը թմբիրից նոր արթնացածի նման տրորում է աչքերը ու շարունակում,- քանի դեռ տունդ չես գտել, անընդհատ փախչելու ես։

-Ո՞ւր։

-Դուրս։ Երբևէ լսե՞լ եք, թե երեկոյան ժամերին ինչպես է ծփում ծովը Գուրդոնի լեռներից այն կողմ։

-Ցավոք, երբեք չեմ եղել այնտեղ…

-Ես էլ։ Բայց ես լսում եմ։ Եթե սա հիվանդություն է, ապա ես արդեն տասը տարի է` տառապում… չէ, ներեցեք, ապրում եմ դրանով։

Առաջին անգամ ինձ կանչեցին հրանունկները. անթիվ արևագլխիկներ, ցողուններից կախված, օրորվում էին քամու տակ՝ կանաչ ու երկնքի նման անեզր դաշտով մեկ սփռված։ Տապ էր։ Միայն տզզոցն ու թևերիս ծակծկոցներն էին թույլ տալիս կարծել, որ արևի ճառագայթների տակ հազիվ երևացող, փոշու հատիկներ հիշեցնող սև, արագ տեղաշարժվող կետերը մժղուկներ են։ Նրանք օգտվում էին իմ արյունից։ Ես ինձ առաջին անգամ պետքական էի զգում։

-Ի՞նչ հարաբերություններ եք ունեցել ծնողների հետ,- ոգևորված այն փաստից, որ Կ.-ն միանգամից սկսեց մանրամասնել, ընդհատեց հոգեբանը՝ տնակի տանիքի նման հոնքերը վեր բարձրացրած։

-Ոչ-ոչ, միշտ էլ ծնողներիս ուշադրության կենտրոնում եմ եղել, բանն այն է… Ուրեմն, երկրորդ անգամ մի ճնճղուկ թռավ, կանգնեց պատուհանագոգիս։ Սկսեցի ամեն օր հացի փշուրներ թողնել այդտեղ ու սպասել իմ հյուրին։ Շուտ ընկերացանք. նա մի քանի անգամ կտցահարում էր գարու հատիկի չափ հացը, իսկ ավելի մեծ պատառները շուտով ագռավներն էին թռցնում։

Երբ նորից ականջիս ձայներ հասան, այս անգամ՝ Աա գետից, ես ստիպված կողպեցի բնակարանս, անորոշ ժամանակով մեկնեցի դեպի կանչը ու էլ չտեսա թռչնին։ Այդ անգամ ձայնն ահազանգի էր նման։ Քչքչոցն ականջներումս կանացի ճիչ էր հիշեցնում՝ բարակահունչ ու չարագույժ «աա՜»։ Շտապում էի՝ ասես փրկության հասնելու։

-Այսինքն՝ առանց հեռանկարի ճանապա՞րհ ընկաք։

-Իհարկե։ Միշտ պետք է հետևել ձայներին։

-Փրկեցի՞ք կնոջը,-հեգնեց հոգեբանը։

-Ոչ… Այն հատվածում, որտեղ գետը Հյուսիսային ծովին էր միախառնվում, ճիչն ամենաուժգինն էր։ Գետն ամեն անգամ ծովին հանդիպելիս ճիչով մեռնում էր՝ հավիտենական շրջապտույտի մեջ ընկած։

Հոգեբանը ներողություն խնդրեց ու մի պահ դուրս եկավ աշխատասենյակից։ Երբ դռան հետևում ոտնաձայները մարեցին, Կ.-ն կանգնեց, մի կողմ քաշեց երկնակապույտ վարագույրը, բացեց աշխատասենյակի՝ դեպի քաղաք բացվող պատուհանը և նորից իր տեղը վերադարձավ։

-Ինձ համար որոշ բաներ դեռ պարզ չեն,-ակնհայտ շփոթված ներս մտավ հոգեբանը,-ասում եք՝ հաճա՞խ եք ճանապարհորդել։

-Ես պարզապես հասել եմ աշխարհի ցանկացած կետ, որտեղ ինձ սպասել են։

-Դուք գանգատվում էիք, որ չեք կարողանում ոչ մի տեղ փախչել։ Բայց շրջագայությունները…

-Դուք մոլորվել եք, տիկի՛ն,-համբերատար ժպտաց Կ.-ն,- Լսե՛ք։ Իմ 15-րդ կանչը Հենշան լեռան կողմից էր։ Այդ անգամ ես ոչ թե զգացի, այլ երազ տեսա։ Հսկա լեռը կնոջ կերպարանքով էր՝ կրակե մազերը լանջերին փռած։ Չգիտեմ՝ ինչից է՝ կանացի սկիզբն է միշտ ուղիներ գծում ինձ համար։ Հենշան ասաց ինձ.«Ես հող եմ էությամբ, բայց կրակից եմ ծնված…»։ Հաջորդ օրը դարձյալ ճանապարհ ընկա…

-Ներեցեք, ներեցեք, պարո՛ն, միայն մի ճշտում,- խոսեց կինը՝ թևին կապված ժամացույցը գլխիվայր շրջելով,-միգուցե ևս մեկ հանդիպո՞ւմ նշանակենք վաղը, այսօր աշխատանքային ժամս արդեն ավարտվում է։

-Վաղը չեմ կարող, Գուրդոն պետք է մեկնեմ, գուցե այնտեղ էլ գտնեմ ճնճղուկին։

-Իսկ դուք ասում էիք, որ չեք կարող փախչել, -խորամանկ ժպտաց հոգեբանը։

-Այո, փախչել չեմ կարող, որովհետև փախչելու տեղեր չեն մնացել, բոլոր ուղիները գծված են, բոլորն ասֆալտապատ։ Իսկ արդեն սահմանված ճանապարհով գնալը փախչել չէ։ Բացի այդ՝ մեկը անձնագիրդ է ստուգում, մյուսը ստիպում թղթեր լրացնել ուզածդ վայրում գոյություն ունենալու համար, երրորդը քեզ վռնդում է, որովհետև ուղղակի լեռը շրջանցելիս ինչ-որ երկրի սահման ես հատել… Դե հասկանում եք, չէ՞։

-Իհարկե, անշուշտ,-վրա բերեց հոգեբանը,-պարզապես կարծես թե փոքր-ինչ մրսել եմ, հիվանդացել, այնքան էլ առույգ չեմ զգում։ Ձեզ հարմար կլինի՞ ուրբաթ օրը հաջորդ խորհրդատվությանը գալ։

-Հուսով եմ,-ժպտաց Կ.-ն, ջերմորեն մեկնեց ձեռքը՝ հրաժեշտի, անշտապ քայլեց դեպի դուռը։ Դուրս գալիս մի պահ հետ նայեց ու տեսավ, թե ինչպես է հոգեբանը ծածկում պատուհանը երկնակապույտ վարագույրով։

Հազար ինը հարյուր իննսուներեք թվական

Պատը

Արևմուտքում վերջալույսի լուսեղեն հրդեհը կամաց-կամաց սկսեց մարել, ու լճի ալիքների վրա երևաց երիտասարդ տղամարդու խեղդված դին: Մինչ արևը կշրջվեր Գեղամա լեռների հետևը և կամպեր` բոթը հասավ գյուղ: Մինչ դա` մեկ շաբաթ առաջ գյուղապետ Հակոբ Մելիքյանը վաճառելով ունեցվածքի կեսը, ազատեց որդուն ծառայությունից, իսկ ավելի շատ` պատերազմից: Երեք օր անդադար որոտաց երկինքը, ու անձրևը չդադարեց: Հին հյուրանոցի նեղլիկ արահետով գնում էր գյուղապետի ավագ որդու թաղման թափորը: Հյուրանոցից վերև, լեռան փեշերին քամուց ծփում էին կարմիր կակաչները, իսկ անձրևի կաթիլները հոսում էին թերթիկների վրայով: Լսվում էր ողբի ձայնը, որը պտտվում-պտտվում, դիպչում էր ժայռերին ու ետ դառնում, բարձրանում, մխրճվում գագաթները: Քանի այդպիսի ողբեր են լսել լեռները, երևի համարք չունի:

Թաղմանից ամիսներ հետո Հակոբը կրտսեր որդուն արտասահման ուսման ուղարկեց և կնոջ` Սիլվայի հետ սպասեց միակ որդու վերադարձին: Գյուղապետի երբեմնի մեծ ու շքեղ տունը դարձավ լուռ դամբարան: Նախկինի պես այլևս ոչ ոք չէր համարձակվում այցելել նրանց, և նրանք էլ խուսափում էին մարդկանց հետ շփումից, միայն շատ մտերիմ հարազատներն էին երբեմն այցելում, հատկապես Սիլվային, ով ծվարել էր տան մի անկյունում ու ժամերով լուռ հագուստ էր գործում:

Գյուղը լուռ սպասում էր պատերազմի ավարտին և ցանկացած բամբասանք շատ արագ մարում էր կամ փոխակերպվում կարեկցանքի: Պատերազմի ավարտից երկու շաբաթ առաջ բերեցին ձկնորս Արմանի որդու դին: Կրկին գյուղին պատեց խորը վիշտը:  Թաղման արարողությանը մասնակցեցին Հակոբն ու նրա կինը: Արմանն ու Հակոբը մանկության ընկերներ էին և այժմ ավելի քան երբեք հասկանում ու սփոփում էին միմյանց:

Շուտով ավարտվեց պատերազմը` հաղթանակով և գյուղամիջում մեծ սեղան փռվեց: Հավաքվեցին ահել-ջահել, կին-տղամարդ, մի առանձին սեղան երեխաների համար դրվեց ու նշվեց տոնը` մերթ թնդությամբ, մերթ ոտնկայս լռությամբ: Խնջույքի ժամանակ Հակոբը իր դրկից հարևան քանդակագործ Սարգսին խնդրեց մի հուշակոթող կառուցի և վրան փորագրի զոհված տղաների անուն-ազգանունները: Սարգիսը համաձայնվեց և հաջորդ օրվանից անցավ աշխատանքի:

Գյուղում կյանքն անցավ իր առօրեական ռիթմին: Հակոբը վերադարձավ իր աշխատանքին, բայց առաջվա պես այլևս երկար չէր մնում գյուղապետարանում, անդադար բողոքում էր սրտի ծակոցից ու արյան ճնշման տատանումից, շուտ հոգնում էր, աչքերը վատ էին տեսնում, քայլում էր ծանր շնչառությամբ: Կինը` Սիլվան, դժվարությամբ էր դուրս ու ներս անում և երբ ամուսնն որևէ հյուրի հետ էր տուն գալիս` փախնում էր, թաքնվում սենյակում, փակվում ինքն իր մեջ ու այդպես փակվելով անդադար փոքրանում, կնճռոտվում: Երեկոները ձոր էր իջնում, ծաղիկներ հավաքում որդու նկարի դիմաց դնելու համար և այդպես մայրամուտին սև հագած թափառում էր դաշտերում` մեկ ողբում էր բարձրաձայն, մեկ բարձր ծիծաղում, որովհետև ցավեր կան, որոնք խելակորույս ծիծաղի են նման: Գյուղում շշնջում էին, թե գժվել է, բայց բժիշկը պնդում էր, որ որոշ ժամանակ հետո կանցնի:

Շուտով զորացրվեց Սարգսի որդին: Վահրամի տուն մտնելուն պես հայրը գառ մորթեց, հրավիրեց հարազատներին, ընկերներին ու մեծ շուքով նշեց: Սեղանի շուրջ խոսակցություն բացվեց գյուղապետի հանձնարարած հուշակոթողի մասին: Ինչ որ մեկը հարցրեց, թե արդյոք գյուղապետի որդու անունն է՞լ է լինելու այդ հուշակոթողի վրա: Գինովցած Սարգիսը պատասխանեց.

-Ինչու՞ պիտի նրա անունը լինի: Հերը վախկոտի պես փող տվեց, վերևներին կաշառեց` որդուն ազատեց, բերեց նստեցրեց տունը` մոր փեշի տակ, որ ապահով լինի, էն էլ գնաց լողալու` խեղդվեց: Վերևն Աստված կա, ամեն մեկին արժանին տալիս ա, խի՞, մեր երեխեքից ինչո՞վ էր լավը,- ասաց ու խմեց: Մինչև լույս շարունակվեց գինարբուքը, այնինչ ասված խոսքը մի երկու բառով էլ ճոխացվեց ու հասավ գյուղապետին:

Կեսօրին Հակոբը սաստիկ բարկացած գնաց Սարգսի տուն ու դուրս կանչեց: Տղամարդիկ սկսեցին վիճել, հավաքվեցին երկու կողմերի հարազատները, վեճը մեծ կռիվ դարձավ: Նրանց բղավոցներից թնդում էր ամբողջ գյուղը:

-Դու իմ տղուն նոր սառած արյան վրա ինքնահաստատվու՞մ ես: Ձեռդ մի քիչ փող լիներ,  դու էլ կազատեիր, ու բոլորդ կազատեիք: Բա հեր եմ, բա սիրտս ցավում էր երեխուս վրա, գիտես հիմա չի՞ ցավում,- բղավում էր Հակոբը:

Վեճը ավարտվեց այն ժամանակ, երբ Հակոբը սրտի կաթված ստացավ և ուշագնաց եղավ: Նրան շտապ քաղաք տեղափոխեցին: Ոչ ոք չհամարձակվեց Սիլվային ասել, թե ինչ է եղել իրականում: Միայն բարեկամներից մեկը խնդրեց նրան զանգահարի ու տուն կանչի որդուն, որ մոր կողքին ապավեն լինի: Որդին` Արսենը, մեկ ամիս հետո տուն է վերադառնում: Այս անգամ մի նոր վեճ է բռնկվում Վահրամի ու Արսենի մեջ և ավարտվում ծեծկռտուքով: Արսենն ու հայրը սկսեցին քարե պարիսպ շարել իրենց ու Սարգսենց տան միջև: Այնքան երկարեց պարիսպը, որ կարծես գյուղը բաժանեց երկու մասի: Այսուհետև գյուղացիները գյուղի մյուս ծայրը գնալու համար պետք է մեկ փողոց ավել իջնեին կամ բարձրանային: Իհարկե, սա դժգոհություններ առաջացրեց, բայց ոչ ոք ոչինչ չհամարձակվեց ասել: Միայն տարիներ հետո ճանապարհը փակող հատվածը քանդվեց:

Շուտով Արսենը բանակ զորակոչվեց: Սարգիսը հրաժարվեց իր պաշտոնավարումից ու փակվեց տանը: Այդ տարի ձմռանը մահացավ Սիլվան:

Գարնանը, մայիսի իննին գյուղի կենտրոնում դրվեց հուշակոթողը: Դպրոցականները երգեցին ու ասմունքեցին` հիշելով ու գովերգելով նահատակվածների փառքը, փոխարենը պատերազմի մասնակիցները լուռ հառաչեցին: Հուշակոթողը ծածկվեց ծաղիկներով: Գիշերը Հակոբը միայնակ քայլեց դեպի հուշակոթողը, երկար նայեց, լաց եղավ ու կաղալով տուն վերադարձավ: Իր որդու անունը այդպես էլ չգրվեց կոթողին, բայց գուցե գրվեր, եթե տուն չբերեր, կամ նա այժմ տանը լիներ: Հակոբը երբեք էլ չէր իմանա հետո ինչ կարող էր լինել ու այդ մտքով էլ սփոփում էր իրեն:

Արսենը վերադարձավ ու սկսեց գյուղատնտեսությամբ զբաղվել: Արտասահմանում ստացած գիտելիքներով սկսեց մեծ գումարներ աշխատել: Հայրը լուռ հետևում էր որդու հաջողություններին, և երբ Արսենը սիրահարվեց ձկնորս Արմանի դստերը, հայրը տվեց իր օրհնությունը: Արսենն ու Աշխենը ամուսնացան: Այդ տարի ամուսնացավ նաև Վահրամը:

Արսենի ընտանիքում մոտ մեկ տարի հետո ծնվեցին նրանց զույգ որդիները, իսկ երեք տարի հետո նրանց դուստը` Մարիամը: Ծնվեց  նաև Վահրամի միակ որդին` Արամը:

Տարիներ առաջ կառուցված պարիսպի վրա կանաչ մամուռ էր աճել, պատերի հովի տակ վեր էին խոյացել փարթամ եղինջները, որոնց երկու կողմից էլ քաղհան անող չկար:

 

Երկու հազար քսան թվական

Կարմիր կակաչներ

Աշուն էր, մռայլ աշուն: Սարերից իջնող մշուշը գրկում էր գյուղը իր ձեռքեով, իսկ քամին պոկում էր լեռնաքարերի արանքներում աճող կակաչների նուրբ թերթիկները ու քշում ներքև` գերեզմանատուն, ուր մի քանի օր առաջ հողարկավորեցին Վահրամի որդուն` Արամին: Պատերազմ էր:

Կապտավուն սարերի նեղլիկ արահետով քայլում էր Մարիամը երեխան գրկին:

Արամն ու Մարիամը դպրոցական տարիներից միասին էին, ու չնայած ընտանիքների թշնամությանը` մինչ Արամը բանակ կգնար, միասին փախչում ու ամուսնանում են: Փախնելու օրը Արսենը ընտանիքի և մոտ բարեկամների հետ գնում է Վահրամի տուն` պատվով պահանջելու դստերը: Ու չնայած, որ Վահրամն էլ բարկացած էր որդու այդ անմիտ արարքից, հրաժարվում է նրանց առաջարկից, Մարիամն իր հերթին տուն վերադառնալ չէր ցանկանում: Երկար ու հանգիստ զրուցում են Արսենն ու Վահրամը: Զրույցի ավարտին Արսենը Մարիամին ասում է, որ այլևս հայրական տուն իրավունք չունի վերադառնալու:

Ամուսնության օրից սրվում են Արամի մոր ու Մարիամի հարաբերությունները: Առավոտ կանուխ լույս բացվում էր թե չէ, մայրը անասուններին սար քշելու հետ մեկտեղ բողոքում էր հարսից.

-Գործ անել չգիտի,- պատմում էր նա,- որ մի բան էլ խրատում եմ, տղուս աչքին դառնում եմ վատամարդ, ասում է, թե որ էսպես շարունակես, կնգաս կառնեմ կգնամ:

Ամռանը Արամին բանակ տարան: Մարիամն արդեն հղի էր: Փոխվեց Արամի մոր ու Մարիամի հարաբերությունները, հաշտվեցին միմյանց ներկայության հետ, մեկը տանն էր գործ անում, մյուսը` դրսում: Վահրամը անկախ ամեն ինչից, սիրով էր ընդունել հարսին, ու երբ կինն իր ներկայությամբ փորձում էր կշտամբել, նա ասում էր.

- Ախր, դեռ էրեխա է:

-էրեխա է, թող իրա հոր տանը մնար…

Գարնանը, մինչ Արամի բանակ գնալը, Մարիամի հետ փախչում էին, գնում ձորերը, հետո գյուղամեջ իջնում, հավաքում ջահելներին: Նայում էր պատշգամբից Աշխենը դստերը, կարոտում ու ափսոսում. «Ախր, հլը շատ ջահել էր, գնաց ու խալխին կին դառավ, հիմա էլ ոչ գալիս է, ոչ հիշում»:

Սկսվեց պատերազմը:

Առավոտյան հորթին սար քշելիս Աշխենը մոտեցավ Արամի մորը ու կցկտուր հարցրեց.

-Երեխեքը ո՞ նց են, Արամը զանգե՞լ է:

-Երկու օր առաջ ենք խոսել, Աշխեն ջան:

- Ասում են…

-Գիտենք, բայց Աստված մեծ է:

Մեկ ամիս հետո բերեցին Արամին: Սուգն ու վիշտը գյուղ վերադարձավ:  Բարձրահասակ, գանգուր մազերով, սև, խոշոր աչքերով տղա էր Արամը: Գյուղում սկսեցին պատմել բոլոր պատմությունները նրա հետ կապված ու ափսոսել:

Արամի որդին վաղաժամ ծնվեց, ու հույս չէին տալիս, որ կապրի: Ծանր էր նաև Մարիամի առողջական վիճակը: Աշխենն ամուսնուց գաղտնի այցելում էր դստերը, իսկ երբ հիվանդանոցից տուն են վերադառնում Մարիամն ու որդին, այցելում են նաև հայրն ու եղբայները: Այցելությունները դառնում են հազվադեպ: Արսենն իր ձեռքով է օրորոց պատրաստում թոռան համար: Ու թեև մայրը որդու Արմեն անունն էր դրել, տատիկները Արամ էին ասում: Ձմռան սկզբին երկու ընտանիքների տղամարդիկ  քանդում են պատը, որպեսզի գնալ-գալու համար ճանապարհը կարճանա, իսկ գարնան սկզբին նախկին պատի երկայնքով Մարիամը կակաչներ տնկեց:

Աշուն էր, մռայլ աշուն: Արևմուտքում վերջալույսի լուսեղեն հրդեհը կամաց-կամաց սկսեց մարել, ու հին հյուրանոցի նեղլիկ ճանապարհին երևաց Մարիամը` որդուն գրկած, ծաղիկները ձեռքին քայլում էր դեպի գերեզմանատուն: Հյուրանոցի գլխին կռնչյունով պտտվում էին ճայերը: Երեխան մոր գրկից ձեռքերը պարզել ու իր մոտ էր կանչում  թռչուններին:

«Գրողը քեզ տանի, անիծյալ Բելլա»,- գոռաց մեկը սևացած պատերով շինության չորրորդ հարկում ու ինչ-որ բան ձեռքից թափով շպրտեց լուսամուտից դուրս։ Ես հանկարծակի կանգ առա ու քարացա տեղումս, մինչև կվերջանար սպիտակ խալաթավորների խառնված շքերթը ուղիղ վրայովս ու կդադարեր ականջներումս խշշացող անվտանգության ազդանշանների սահուն տեմպը։

Երբ հոսքը խաղաղվեց մի քիչ, շարունակեցի փնտրել ինձ անհրաժեշտ 217-րդ պալատը, ասես արտառոց ոչինչ չկար․․․ Միջանցքում խմբված հավաքարարներից փորձեցի պարզել 217-ի տեղը, որը միշտ մոռանում էի՝ չնայած մի քանի շաբաթը մեկ էստեղ էի, հավաքվածների այլայլված աչքերից կաթկթում էր մի արտահայտություն, որ էստեղ պիտի վաղուց սովորական դարձած լիներ։

- 217-ի հիվանդը վերջերս ագրեսիվ է իր մոտ էկածների հանդեպ․․․ Մի որոշ ժամանակ էդ սենյակ չի կարելի մտնել,- վերջապես, խմբից անջատվելով ու առաջ գալով, պատասխանեց մի կիսապառավ, ում դուրս ցցված այտոսկրերի ու փոս ընկած աչքերի սարսափը էնպես համակեց ինձ, որ առաջին պահին կասկածեցի սրա ով լինելու մեջ

- Իսկ Դուք ո՞վ եք,- սպասում էի, որ հիմա կհայտնի, թե ինքը ծովակալ Նելսոնն է, սրանք էլ իր ռազմանավի սպաները, որոնց հետ շտապում է Բոնապարտի ճամփան կտրել, բայց կինը շատ հանգիստ պատասխանեց․

- Ես հերթապահ բուժքույրն եմ, բժիշկը արգելել է 217 մարդ թողնեմ՝ անվտանգությունից ելնելով,- ապա, աչքերով ամբողջ միջանցքը չափելուց հետո, նորից նայեց վրաս, հիշեց, կարծես, որ ես դեռ էստեղ եմ,- իսկ դուք Արսենի հետ ի՞նչ ունեք։

Արսենը 217-ի հիվանդն էր․․․ Համատեղության կարգով նաև նախկին դասընկերս․․․  2-7-րդ  դասարաններում ես ու Արսենը իրար կողքի էինք նստել՝ երկրորդ շարքի առաջին զույգ նստարանին, ու ինչպես նման դեպքերում է լինում, շատ մտերիմ էինք․․․ Ավարտական դասարանում մի երեկո Արսենը հորից թաքուն մեքենան վերցնում է քաղաքում մի պտույտ տալու համար, բայց ողբերգական պատահարը կիսատ է թողնում խրախճանքը: Ոստիկանական մեքենան, ուրեմն, սկսել էր Արսենի հետևից քշել, իսկ էս հիմարը, որ վարորդական իրավունք չուներ, փորձել էր ծլկել տեսադաշտից և ուշք ու միտքը ոստիկաններին տված, չէր նկատել, թե ոնց երկու հոգի հայտնվեցին իր գրողի տարած մեքենայի անիվների տակ… Արսենը իրեն դուրս էր նետել մեքենայից, գրկել չորս տարեկան աղջնակին, ով մոր հետ Աստված գիտե՝ ուր էր գնում, բայց մինչև կփորձեր մի բան անել, երեխան հենց իր ձեռքերի մեջ մահացել էր..․ Դրանից հետո Արսենը դարձավ էս գժանոցի 217-րդ պալատի մշտական բնակիչը: Մենք դասընկերներով պայմանավորվել էինք, որ ամեն ուրբաթ մեզնից մեկը Արսենին պիտի այցելի ու ամբողջ շաբաթվա մեր սովորածը պատմի նրան: 217-ում նույնիսկ գրատախտակ ու կավիճներ էինք տեղավորել․ պատանեկան ապուշ սենտիմենտալություն, բայց ինչպես միշտ է լինում՝ տխմար սովորություններին դժվար է հրաժեշտ տալ, ու մենք ավարտելուց հետո էլ, շարունակում էինք էստեղ երևալ, միայն թե, ամեն ուրբաթ Արսենին այլևս պատմելու դաս չունեինք: Հաճախ գալիս էինք, նստում, լռում ուղղակի, պարտքը կատարում ու առանց մի բառ ասելու թողնում հեռանում մեզնից արդեն լրիվ օտարացած էս խելագարի սենյակից։

Դասարանի աղջիկներին տեսնելիս Արսենը վազում էր ընդառաջ, ծնկի գալիս ու ներողություն խնդրում մեր երեխաներին սպանելու համար։ Բուժքույրերը պատմում էին, որ իրենց տեսնելիս էլ նույնն է անում: Բժիշկն էլ եզրակացրեց, թե շիզոֆրենիայի էս փուլում մեղքի զգացումը էնքան է աճել, որ խեղճը կարծում է՝ ոչ թե մի հոգու է սպանել, այլ աշխարհի բոլոր երեխաներին։

Մինչև բուժքրոջից, որ կարծես նորեկ էր էս հարկաբաժնում, Արսենի վատանալու պատճառն էի ուզում հասկանալ, միջանցքում նորից իրարանցում սկսվեց: Սպիտակ զսպաշապիկով, գզգզված մազերով մի գեղեցկադեմ երիտասարդի ինչ-որ տեղ էին տանում: Սա երևի հանգստացնող էր ստացել, հազիվ պառկել էր պատգարակի վրա՝ գլուխը դրանից դուրս կախված, աչքերը չռած, միայն անլսելի մրմնջում էր․

- Ես քո հախից կգամ, սատանայի բաժին Բելլա․․․ Դե կտեսնենք՝ ով կհաղթի։

Հասկացա, որ քիչ առաջ աղմուկ բարձրացրած հիվանդն է։ Բուժքույրը, որ հաստատ նորեկ էր ոչ միայն հարկաբաժնում, այլ էս աշխարհում, ձեռքերով դեմքը մի քանի վայրկյան փակած գլուխը տարուբերելուց հետո, սկսեց․

- Աղջիկս, դու 21-րդ դարում լսած կա՞ս, որ մարդ սիրուց գժվի:

Գլուխս թեթև շարժեցի դեպի խոսողը, ու թեև էս շենքում ոչնչից զարմանալ պետք չէր,  բայց տեսարանը մի քիչ ազդել էր վրաս։

Բուժքույրը, որ հավանաբար շատ էր ուզում մեկի մոտ թափել ներսում հավաքածը, հետ-հետ գնաց ու իրեն նետեց միջանցքում շարքով դրված աթոռներից երկուսի վրա (հաստլիկ էր)։ Ես ավտոմատ հետևեցի նրան։

- Մի շաբաթ է, ինչ էստեղ աշխատանքի եմ անցել, բայց երևի դուրս գամ, թե չէ մի քանի օրից ես էլ եմ տեղափոխվելու էս պալատներից մեկնումեկը։

Լուռ էի: Արսենի մասին էի մտածում:  Հետո Բելլայի, հետո հանկարծ ինձ սկսեց հետաքրքրել երեխայի անունը, որին Արսենը հողի բերանը գցեց ժամանակից շուտ: Չլինի՞ անունը Բելլա է: Չգիտեմ՝ ինչու նման հիմարություններ էին պտտվում ուղեղումս։

- Բոլորն են խղճալի վիճակում, բայց էս տղան,- գլխով պատգարակը ցույց տվեց, որ դեռևս երևում էր միջանցքի հեռավոր ծայրին,- էս տղան ուրիշ դարաշրջանից է, ու չգիտեմ՝ որ մոլորակից։

Դեռ լուռ էի: Մտածում էի․ տեսնես էդ երեխայի (որի անունը կարող էր և Բելլա լինել) ծնողները ինչքա՞ն են ատում Արսենին: Տեսնես` մեզ էլ են ատո՞ւմ, որ Արսենի համար գրատախտակ ճարեցինք։ Ես իրենց փոխարեն հաստատ կատեի։

Բուժքույրը աչքերն էր սրբում ու ձեռքի հետ էլ հայացքով ինձ հանդիմանում, թե ինչո՞ւ չեմ միանում իր ողբին, իսկ ես դեռ հիշել էի փորձում, թե ո՞ր թվականին Արսենը էդ էրեխու գլուխը կերավ ու եթե չուտեր, հիմա էդ երեխան քանի՞ տարեկան կլիներ։

- էս թվին ո՞վ կխելագարվի սիրուց,- համառաբար շարունակում էր բնականից առանց էդ էլ զարհուրելի իր դեմքն ավելի այլանդակած էս կինը, ում խալաթի ուսերը, ինչպես բոլոր հաստլիկ բուժքույրերի պարագայում է լինում, պետք եղածից ավելի բարձր էր թռել։

Մտքերով չգիտեմ՝ ուր էի հասել․․․ Ուղեղումս պտտվում էր իտալական մի երգ «…․բելլա չաո, բելլա չաո, չաո, չաո.․․»: Էդ ընթացքում բուժքույրն արդեն ջուր դարձած իր անձեռոցիկն էր շրջում, դեռևս չթրջված մի գրողի տարած հատված փնտրելով, դարձյալ թրջելու համար։ Տեսնես` ավելի շատ ո՞ւմ լացն է լացում՝ էս գժերի՞, թե՞ մեր բոլորի, որ դեռ երկար սրանց գժությունների հանդիսատեսն ենք լինելու: «Բելլա չաո, չաո, չաո․․․»

Չնկատեցի` ոնց սկսեցի վերջին բառերը բարձր կիսաերգելով, կիսաասմունքելով փնթփնթալ։

Բուժքույրը, Բելլա բառը լսելուն պես, նորից վերագտավ իր ողբի նախկին ուժգնությունը։

- Ախր, մի աղջկա համար գժվե՞լ։

- Բելլայի՞ համար,- վերջապես նայեցի կնոջը:

- Չէ, ի՞նչ Բելլա: Սիրած աղջկա անունը ոչ մեկին չի ասում: Ասում է՝ գերեզման եմ իջեցնելու հետս: Երկու տարի անընդհատ աղջկան սիրո խոստովանություն է արել, բայց աղջիկը մերժել է: Ասում են՝ սրան գժանոց բերելու նախորդ օրը էդ աղջիկը ամուսնացել ու թռել է Ամերիկա: Սա էլ ո՛չ տվել է, ո՛չ առել։

- Իսկ Բելլան ո՞վ է,- հարցնում եմ ու մտածում. «էսպես ո՞նց կլինի, ախր, ո’չ գժերին եմ հասկանում, ո’չ էլ տգեղ դիմագծերով գժապահներին»։

- Բելլան էդ անտեր հեռախոսի գյուտի հեղինակն է․․․ Չէ՛, մի րոպե, Բելլա չի անունը, սա սխալ է արտասանում: Էդ հեռախոս ստեղծողը տղամարդ է էղել: Սպասի, սպասի,- գլուխը կախելով ու ցուցամատը շրթունքներին մոտեցնելով փորձում էր անունը մտաբերել,- ախր, էրեկ աղջկաս հարցրի, է․․․ Դու ասա, է․․

- Ալեքսանդր Բե՞լլ,- միևնույն է, ոչ մի բան չհասկանալով, հուշեցի:

- Այ, ապրես,- համարյա ծափ տալով, վեր թռավ տեղից,- էդ Ալեքսանդր Բելլի հետ է սրա կռիվը,- ու սկսեց պատմել քսանհինգը դեռ չանցած էս դժբախտի պատմությունը։

Որն էսպիսին էր: Հոգեբուժարանում հայտնվելուց հետո էս տղան ամեն կերպ փորձում է ձեռքն ընկած բոլոր հեռախոսներով զանգել իր սիրած աղջկան, բայց հավանաբար ամեն անգամ համարն է սխալ հավաքում, ու երբեք իր զանգերին ոչ ոք չի պատասխանում, (թեև ի՞նչ տարբերություն, եթե ճիշտ էլ հավաքեր, միևնույնն է, պատասխանը իր սրտով չէր լինելու)։ Շարունակ անպատասխան զանգերից հետո, ուրեմն, տղան հասկացել էր, որ էս աշխարհում մի թշնամի ունի, ու դա հեռախոսի գյուտարարն է՝ Ալեքսանդր Բելլը, որի անունը, առանց վերջինիս համաձայնության, իգականացրել էր` Բելլա սարքելով։

Բուժքրոջ բառերով ասած «․.․Սա էդքան էլ գիժ չի, ավելի ճիշտ, գիժ է, բայց ուրիշ գիժ, փիլիսոփա գիժ է…»: Էս խեղճ պառավը որտեղի՞ց գլխի ընկնի, որ բոլոր փիլիսոփաներն էլ մի օր հոգեբուժարան են նետվում ՝ չափից դուրս շատ բան հասկանալու ցավից։ Երբ հետաքրքրվեցի, թե ինչի՞ց է ենթադրում, «որ սա փիլիսոփա է», պատասխանեց, թե երբ երկու օր առաջ մտել էր սենյակը կարգի բերելու, տղան շատ հանգիստ էր եղել, իրեն «կուլտուրական դեպուտատի նման» հարցրել էր. «Մայրի՛կ, դու գիտե՞ս, թե էդ գրողի տարած Բելլան ինչի համար հեռախոս ստեղծեց»: Կինը պատասխանել էր` «Դե, երևի, որ մարդիկ իրար զանգեն»:

- Էդ դեպքում, ինչի՞ իմ զանգերին ոչ մեկ չի պատասխանում,- լաց էր եղել «ուրիշ գիժը»,- էդ սատանա Բելլան բոլորիդ հեռախոսները ճիշտ է սարքել, իմ հեռախոսը սարքելուց երևի «պերերիվի» ժամն է եղել ու գլխառադ է արել։ Ես դրան կբռնեմ ու մռութը կջարդեմ։ Հետո նայել էր պատուհանից երկար ու տխուր,- Բելլան սխալ արեց, որ փչացած հեռախոս ստեղծեց։ Պիտի չաներ…

Էդ օրը, երբ պառավ բուժքույրը պատմում էր ինձ էս ամենը, հերթական անգամ տղան հեռախոս էր ճարել, նորից անպատասխան զանգ արել ու կատաղել Բելլի վրա, ով երևի, շատ կնեղվեր, երբ իմանար իր անվան անպատվաբեր հնչյունափոխության մասին։

217 պալատը… Չէ՛, էնտեղ հիվանդը ագրեսիվ է դարձել։ Չորս տարեկան երեխային մեքենայով տրորելուց հետո դա ամենաքիչն էր, որ կարող էր լինել 217-ի հիվանդի հետ, ով ինչ որ մի ժամանակ դասընկերս էր ու կողքիս էր նստում։

Երբ դուրս եկա հոգեբուժարանից, արդեն մթնշաղ էր, անտանելի պառավը կարճ կապել չսովորեց։ Կասկած չունեմ՝ նրա վախերը արդարացված են. մի քանի օրից, անշուշտ, պալատներից մեկում է տեղավորվելու։

«Բայց իմ ի՞նչ պետքս է»,- մտածում եմ ու  թիկունք դարձնում տուֆից սարքած էս շինությանը, որի չորրորդ հարկում միշտ տարօրինակ բաներ են կատարվում… Ասենք, կարծում եմ, բոլոր հարկերում էլ էդպես է։

Տեսնես, եթե էդ չարաբաստիկ գիշերը Արսենը հոր զանգերին պատասխաներ, էսօր 217 պալատը ու 4 տարեկանի գերեզմանափոսը դատարկ կլինեի՞ն։

Ա՜խ, գրողի տարած Բելլ, ինչի՞ էս գժանոցում բոլորի հեռախոսները թարս սարքեցիր,- դուրս եմ տալիս, հետո ձեռքի մի շարժումով գրողի ծոցն ուղարկում 217-ն է՛լ, աղջիկ դարձած հեռախոս ստեղծողին է՛լ, պառավ բուժքրոջն է՛լ, որ կարծես, գիժ դառնալու հակումներ ունի ու հեռանում շենքից, որի ներսում, երևի, հենց էդ պահին նորից իրարանցում է։

Թույլ տուր նկարեմ քեզ իմ գունատ վրձնով,

Որ երանգոտվի հոգիս քեզանով,

Որ քո պատկերով մութս լուսացնեմ,

Ու քո գույներով կտավս լցնեմ։

 

Թույլ տուր նկարեմ քեզ իմ մաշված վրձնով,

Որ ինձ կորցնեմ՝ քեզ որոնելով,

Որ իմ գտածով գույներ հորինեմ,

Ու հորինածով ես քեզ պատկերեմ։

 

Թույլ տուր նկարեմ քեզ իմ թշվառ վրձնով,

Որ տեսնեմ աշխարհս՝ քո աչքերով,

Որ տեսածովս կուրորեն լռեմ,

Ու լռության մեջ նորից քեզ տեսնեմ։

 

Թույլ տուր նկարեմ քեզ իմ անպետք վրձնով,

Որ արժեվորվի կտավս քեզնով,

Որ խենթ նկարչի պես պատկերդ գրկեմ,

Ու մթության մեջ ես քեզ որոնեմ։

 

Թույլ տուր նկարեմ քեզ իմ անշուք վրձնով…

Քաղաքն այսօր տխուր է: Լուսաբացի վրա կարմիրով իր հետքն է թողել նախորդ օրվա մայրամուտը:

Ես գիտեմ, որ աշխարհի վրա ոչինչ հաստատ չէ…

Բացում եմ պատուհանը. դրսում շշուկներ են աշնան գալու մասին:

Ասում են` եկել է, բայց ինչու՞ այսքան ուրիշ, ինչու՞ այսքան կիսատված…

Այս աշնան գլխին կարոտներ են կախված, այս աշունը ծանր է շնչում, ու արտաշնչի պահը կարծես չի գալիս:

Շուտով, երբ քամիները դադարեն, աշունը կներկի քաղաքն իր գույներով, և այս լռությունը, որի մեջ ճիչերը խլացել են համատարած, կձուլվի աշնանը:

Շուտով, երբ վերջապես կլռի այս աղմուկը, ուզում եմ դուրս պրծնել խոսքերից այս սին և խաղաղվել:

Արկերի ձայները խլացնում են միտքը, բայց ոչ երբեք սիրտը…

Այս աշունը քայլում է ինձ հետ` բերելով երեկը…

Կտավն անավարտ է. նկարիչը չի շարունակել.

շարունակելու համար հոգի է պետք,

իսկ հոգուն` ապրեցնող մի որևէ բան:

Փողոցում այսօր վառվեց վերջին լապտերի լույսը…

Անկյունի սրճարանը, խանութում կուտակված հերթը, ծաղկավաճառը, շարժասանդուղքը, այս խարխուլ պատերը…

Թվում է` ամեն բան նույնն է, բայց ոչինչ էլ նույնը չէ. ոչինչ այլևս առաջվանը չէ…

Քաղաքն այսօր տխուր է:

Լուսաբացի վրա կարմիրով իր հետքն է թողել նախօրդ օրվա մայրամուտը…

Այնքա՜ն իրական և այնքա՜ն անգո ես դու,

Այնքա՜ն հպատակ և այնքա՜ն տեր ես դու,

Դիմացս հազար աչքեր եմ տեսնում,

Բայց, ավաղ, միայն քոնն եմ նկատում…

 

Աչքերդ, կարծես, ինձնից գողացած մի երգ են երգում.

Ինչ-որ անծանոթ, բայց շատ հարազատ մեղեդու ձայներ,

Մի բուռ ակորդներ, անիմաստ շարված, իրար են հրում,

Ու խզված ձայնով երկուտառանի մի բառ են ասում՝ ԴՈՒ…

 

Այնքա՜ն հարազատ և այնքա՜ն օտար ես դու,

Այնքա՜ն լիարժեք և այնքա՜ն կիսատ ես դու,

Քո լրիվությամբ ինձ կիսատ թողիր, որ քո կիսատով ես լրիվանամ,

Բարձրաձայն լռեմ ու անունդ տամ ու ինքս ինձնից միշտ դժգոհ մնամ…

 

Այնքա՜ն կրկնվող և այնքա՜ն տարբեր ես դու,

Այնքա՜ն հասարակ և այնքա՜ն ճոխ ես դու…

Ու իրարամերժ քո այդ տեսակով ստիպում ես գրչիս քո կողմը թեքվել,

Բոլորին հաղթող քո այդ հայացքով ստիպում ես միայն քո մասին գրել…

Եվ ես իմ կյանքում առաջին անգամ պարտվեցի իմ հպարտությանը,

Պարտությունս մեկն էր՝ խամրած տողերիս գույն տվող այդ երկու տառը.

Այդ ԴՈՒ-ն…