Երբևէ լսե՞լ եք, որ ասում են՝ վանաձորցի երեխաները արևը քառակուսի են նկարում, որովհետև գրեթե երբեք չեն տեսել։ Ճիշտ են ասում։ Վանաձորում ամառն ունի 2 ամիս, որովհետև օգոստոսին արդեն աշուն է։ Ու չնայած, որ ես աշունն ու իր հետ եկող հետևանքները ( ցուրտ, մշուշ, ամպ, թախիծ անհուն, տխրանք հեզ) չեմ սիրում, էս օգոստոսին սկսեցի նորից սիրել Վանաձորը։ Ու օգոստոսներն ինձ միշտ ստիպում են սիրել Վանաձորը, էս մռայլ, բայց ջերմ քաղաքը։

Երբ ինձ հարցնում են, թե ինչին կամ ում եմ շնորհակալ, պատասխանում եմ` ծնողներիս ու Վանաձորին։ Այդ քաղաքը, ինչպես ծնողներս, իմ կայացման, բնավորության մեջ մեծ հետք է թողել։ Մենք մեծացել ենք իրար հետ, հասունացել, հազար կարծիք ու մտածելակերպ փոխել։ Ու ժամանակի ընթացքում փոխվել է նաև իմ վերաբերմունքը Վանաձորի հանդեպ։ Սկզբում չէի սիրում, չէի ընդունում, հետո, ինչպես միշտ է լինում սենց դեպքերում, երբ սկսեցի ավելի լավ հասկանալ իրեն, սիրեցի էդ քաղաքը՝ անվերջ ու միշտ։ Երևի դեռահասական ծայրահեղությունների շրջանն էր պատճառը, որ հնարավորինս վանում էի քեզ ինձնից ու ինձ փակ պահում։ Բայց հետո դու ինձ սովորեցրիր սիրել ընկերներիս, ընկերներս էլ սովորեցրին սիրել քեզ։ Նրանք չլինեին, ես երևի էդպես ծայրահեղ դեռահաս էլ կմնայի։

Մենք իրար հետ հեղափոխություն արեցինք՝ իմ ներսում, քո ներսում, մեր կառավարության մեջ։ Երկուսս էլ ներամփոփ էինք, «անձրևոտ», չշփվող, մի փոքր երկչոտ (գիտական֊գրական տերմիններով ասում են «ինտրովերտ» ), իսկ հիմա… Հիմա ամեն ինչ ուրիշ է։ Երկուսս էլ ավելի համարձակ ենք, «արևոտ», պատրաստակամ ավելի նորն ու լավը ընդունելուն։ Ցավոք, ես հիմա պետք է տեղափոխվեմ էն քաղաք, ուր միշտ ուզել եմ քեզնից փախչել (հիմա չեմ ուզում)։ Բայց ուրախ եմ, որ քեզ լքում եմ էս դրական ու բարի նոտայի վրա։

Հաջող, Վանաձոր։ Հուսով եմ՝ էն ծանոթ֊բարեկամներից չենք լինի, որ իրար տեսնելիս ասում են՝ ես քեզ չհիշեմ, դու ինձ չես հիշի։ Հուսով եմ՝ ամեն անգամ գրկաբաց կդիմավորենք իրար ու շատ ջերմ հաջող կանենք՝ նորից տեսնվելու ակնկալիքով։

Կարոտելու եմ ես քեզ ու բոլորին, բայց ինչ արած, մնաս բարով։

Նկատեցի՞ք՝ ամառը էլի վերջացավ։ Բոլոր ամառները աննկատ վերջանալու սովորություն ունեն։ Իհարկե, գարունն ու աշունն էլ են վերջանում, բայց դանդաղ, կամաց-կամաց, որ հասցնես համակերպվել։

Բրազիլական սերիալներում հերոսուհիները մի առավոտ արթնանում են ու հասկանում, որ ավելիին են արժանի, թողնում են ընտանիքը ու գնում շատ-շատ հեռու՝ նոր կյանքի հետևից։ Ամառն էլ բրազիլական սերիալների հերոսուհիներից է։ Մի առավոտ թողնում-գնում է՝ իր հետ տանելով տան եղած-չեղածը՝ այդ թվում մեր բոլոր չիրականացած պլանները։ Ընդ որում, եթե աշնանային պլանները բավարարվում են «Էս տարի լավ կսովորեմ»-ով, ապա ամառային պլանները շատ ավելի հավակնոտ են լինում։

Հաջողված ամառը չափելու շատ տարբերակներ կան։ Եթե ամառը չափենք կարդացած գրքերով ու նայած ֆիլմերով, ապա իմ ամառը միջին վիճակագրական էր,  բայց այ, կորցրած հնարավորությունները միջինից շատ էին։

Այս ամառվա ընթացքում համահայկական խաղերի կամավոր էի։ Ավելի քան երկու շաբաթ՝ 20 ամառային օր՝ կարդացած 2  անհետաքրքիր կամ 4 հետաքրքիր գիրք։ Խաղերի մասին խոսելիս լրատվամիջոցները անպայման նշում են մասնակիցների ու կամավորների թիվը, պատմում են նրանց համատեղ աշխատանքի ու ընկերության մասին։ Մեծամասամբ հենց այդպես է որ կա, բայց մենք մեր պատվիրակության հետ չընկերացանք։ Իրար նվերներ տվեցինք, շնորհակալություն հայտնեցինք բայց չընկերացանք։ Իհարկե, վերջում տխրեցինք, երևի որովհետև միշտ տխուր է, երբ ինչ-որ բան վերջանում է, կամ էլ ուրիշների տրամադրությունից էինք ազդվել, չգիտեմ։ Խոստացանք հաջորդ խաղերին հանդիպել, բայց դե բոլորս էլ հասկանում էինք, որ էլ իրար երբեք չենք տեսնելու։ Այսպիսով, +1 կորցրած հնարավորություն ու -4 հետաքրքիր գիրք։

Վերջում կարելի էր բոլորին խորհուրդ տալ ճիշտ օգտագործել ամառային բոլոր 92 օրերը, բայց ես ամենալավ խորհուրդ տվողը չեմ, ինքներդ որոշեք։ Իսկ մինչ այդ ամառը վերջին անգամ նայում է հետ, բրազիլական սերիալի գեղեցկուհու նման թափահարում է մազերը ու փակում է դուռը։

Ահա և սկսվում է նոր ուսումնական տարին։Նոր աշխուժություն է տիրում բոլորի սրտերում, նոր դառարկաներ, ուսուցիչներ, դասախոսներ, նոր մտահոգ և աշխույժ դեմքեր։ Որոշ երիտասարդներ ցանկանում են իրենց առօրյան հետաքրքիր դարձնելու համար ինչ-որ բաներ ծրագրել, որոշները` պարզապես գալ դասի և վերադառնալ տուն։ Ոմանց մոտ քննական շրջան է սկսվում, այո, բարդ կլինի երեք ամիս շարունակ արձակուրդում գտնվելուց հետո, կենտրոնանալ և անցնել դասերին, բայց` բա ի՞նչ պետք է անենք, որ չհասցնենք։ Տրամադրությունից շատ բան է կախված, եթե կարողացար մեկ անգամ տրամադրվել, այդպես էլ կշարունակվի։ Մի մտածիր, ամեն-ինչ լավ է լինելու, մի մտահոգվիր։

 Իսկ այն երիտասարդները, ովքեր բողոքում են, թե ոչ մի հետաքրքիր զբաղմունք չկա բացի դասերից, պարզապես կասեմ, որ դուք ևս երիտասարդության մի մասնիկն եք և դուք ևս կարող եք առաջարկություններ անել, միջոցառումներ կազմակերպել, ձեր օրը հետաքրքիր դարձնել։ Պարզապես հասկանանք, որ բողոքելով ոչնչի չենք կարող հասնել։ Հիշենք, որ մենք ևս ունենք իրավունքներ և պարտականություններ ու եթե մի փոքր ակտիվ լինենք և հետաքրքրված մեր միջավայրի հիմնախնդիրներով, ապա կունենանք այն ամենը, ինչ մենք ցանկանում ենք։ Բողոքելու և դժգոհելու փոխարեն քայլ անենք, չէ՞ որ յուրաքանչյուրիս մեջ էլ մի հետաքրքիր միտք կա, որը պարզապես հարկավոր է կյանքի կոչել:

Անենք այնքան, որքան կարող ենք, պարզապես կյանքի կոչեն մեր գաղափարները: Անենք այն, ինչ սիրում ենք և կտեսնենք, թե ինչ լավ է, և բողոքելու առիթ էլ չենք ունենա:

Երկու օրից կսկսվեն մեր 10 թերթանոց լեկցիաները, 90 րոպեանոց դասերը և մեր բոլորիս ամենօրյա բողոքները։ Նոր ուսումնական տարվա կապակցությամբ բոլորիս մաղթում եմ նորանոր ձեռքբերումներ, հաջողություններ, հասարակական ակտիվություն, իսկ քննական շրջանում գտնվողներին` բարձր գնահատականներ։

«Ապագան մեր ձեռքերում է»,-շատ եմ սիրում այս խոսքերը…

Անկեղծ եմ ասում, եթե ինձ մի անգամ էլ ասեն, որ սրանք իմ կյանքի լավագույն տարիներն են, ապա ապագայի հանդեպ լցված չարությամբ կպայթեմ: Դե, եթե հիմա` լավագույն տարիներիս շրջանում ամեն ինչ, մեղմ ասած, այդքան էլ «լավագույն» չէ, ապա ապագա՞ն ինչ է լինելու:

Բոլորը գրում ու ոգևորում են առաջին կուրսեցիներին, բայց ոչ-մեկը չի խոսում երկրորդ կուրսեցիների մասին:
Այդ մեկը կլինեմ ես, խնդրեմ:

Միանգամից ասեմ, եթե դու երկրորդ կուրսեցի ես ու պատկերացնում ես, որ բոլոր մոլորված առաջին կուրսեցիներին կարող ես օգնել, ապա սխալվում ես, որովհետև մեկը լինի քեզ օգնի:
Եթե մտածում ես, որ երբեք սուրճից կախվածություն չես ունենա, ապա զգուշացնեմ, որ սկսես քիչ-քիչ գումար հավաքել` սուրճի վարկերը մարելու համար:

Երկրորդ կուրսեցի լինելն այդքան էլ հեշտ չէ, որովհետև ամեն օր պարտավոր ես ժպիտը դեմքիդ մտնել ուսումնական հաստատություն, որ հանկարծ առաջին կուրսեցիները չվախենան ու վատ չզգան իրենց: Ամեն օր կլսես «արդեն մեծ եք, առաջին կուրս չեք» սաստող ու խորհրդավոր արտահայտությունը, ու ոչինչ, որ անցյալ տարի լսել ես «արդեն մեծ եք, դպրոցական չեք» նույնչափ խորհրդավոր ու իմաստուն խոսքերը:

-Էս ինչ տխուր դեմք ա:

Ինձ սա ասում են բոլորը, ե՞րբ` միշտ: Դե արի ու բացատրի, որ այդ տխուր, տանջված, տառապած, վրաերթի ենթարկված դեմքն իմ սովորական դեմքն է:

Չգիտես ինչու, բայց բոլորն իրենց սուրբ պարտքն են համարում հարցնել քեզ քո մասնագիտական առարկաների մասին: Ոչինչ, որ սեպտեմբերի երեքն է, ու դու դեռ գրքերդ չես ստացել:
Դե, քոլեջում երկրորդ կուրսից ես մասնագիտական առարկաներ անցնում, ինչը նշանակում է, որ երկրորդ կուրսում նոր-նոր պատկերացում ես կազմում, թե «էս ինչ կրակի մեջ ես ընկել»:

Երկրորդ կուրսում պատկերացնում ես, որ կողքի սրճարանի աշխատողին կարող ես ասել «ինձ ինչպես միշտ», ու նա ժպիտով քեզ կտա քո թունդ ու դառը սուրճը, բայց սովորաբար տեղի է ունենում հետևյալ երկխոսությունը.

-Բարև ձեզ, ինձ ինչպես միշտ:
-Դու ո՞վ ես: Ու մի քիչ արագ, էլի, հերթը խեղդում ա:

Բան չասացի, երկրորդ կուրսում գոնե լսարանների տեղերը հիշում ես ու դասախոսների ազգանունները չես շփոթում:

Չգիտեմ, թե երրորդ կուրսում ինչ տանջանքների ու փորձությունների միջով եմ անցնելու, բայց մի բան կմնա անփոփոխ` դուք կրկին ստիպված կլինեք իմ բողոքները կարդալ ու մտովի ասել, որ ձեր ժամանակ ամեն ինչ ուրիշ էր:

Արագացրեք, լեկցիան սկսվեց:

«Այգի զբոսնելու համար և անսահմանություն` խորհելու:  Կարո՞ղ էր արդյոք նա ավելին պահանջել: Մի քանի ծաղիկ ոտքերի տակ և աստղեր` գլխավերևում»,- սա Վիկտոր Հյուգոյի խոսքերն են: Այս պահին անգլիացի գրողի չհիշեցի, ով այգիների, զբոսայգիների մասին մի իմաստուն միտք ասած լինի: Բայց որ ասած կլինի, չեմ կասկածում, քանի որ եթե ապրել է Լոնդոնում, պարզապես իրավունք չունի չասելու:

Լոնդոնը աշխարհի մեծագույն մեգապոլիսներից մեկն է: Ենթադրաբար` պետք է լիներ աղմկոտ, փոշոտ, ծխի մեջ կորած: Բայց շտապեմ առարկել: Լոնդոնն աշխարհի ամենականաչ քաղաքներից մեկն է:  Եթե անգամ առանձնապես զբոսայգիների սիրահար չեք, լինելով Լոնդոնում, չեք կարող անտարբեր անցնել բոլոր այն զբոսայգիների կողքով, որոնք միավորում են Լոնդոնի թաղամասերը իրար: Չգիտեմ, գուցե սխալ եմ արտահայտվում, քանի որ հարյուրավոր հեկտարներ ձգվող զբոսայգիները, կարծես ոչ թե միավորում են, այլ իրենց շուրջն են հավաքում Լոնդոնի թաղամասերը:

Լռություն, մարգագետիններ, որտեղ կարելի է հենց նստել խոտերի վրա, դարավոր ծառեր, լճակներ, ճեմուղիներ, արձանիկներ, շատրվաններ, երբեմն միջնադարյան դղյակներ, ձիավարության, հեծանվորդների համար նախատեսված ճանապարհներ, խաղահրապարակներ, մարզադաշտեր, լռություն, հանգիստ, ոչ մի սրճարան, ոչ մի կոմերցիոն տարածք… Այստեղ միայն հանգստանում են: Ցավով փաստեցի, որ Երևանի գողտրիկ կանաչ անկյունները վաղուց չկան, կամ այնքան են կառուցապատվել, որ միայն անունն է մնացել զբոսայգի:

Նրանք, ովքեր իրենց սրճարանը հենց զբոսայգու սրտում են կառուցել, երևի չհասկանան լոնդոնցիներին, որոնք հարյուրավոր հեկտարները քաղաքի հենց սրտում չեն դարձրել շահույթի աղբյուր: Նրանք, ովքեր չգիտեն, ասեմ, որ Լոնդոնն աշխարհի ամենաթանկ քաղաքներից է, որտեղ անշարժ գույքը աստղաբաշխական թվերի է հասնում, բայց ոչ մեկի մտքով չի անցնում կտրել ծառերը «էլիտար» շենքեր կառուցելու համար: Փոխարենը ամեն ծառուղում դրված նստարանի վրա կարող եք կարդալ, թե ում հովանավորությամբ է տեղադրվել այն, կամ ի հիշատակ ում:

Ես լուսանկարիչ չեմ, բայց փորձել եմ մի քանի լուսանկար անել իմ այցելած զբոսայգիներից` Քենսինգթոնյան այգիներ, Հայդ պարկ, Ռեջենթ պարկ, Հալլանդ պարկ, Գրինվիչ…

Եթե կհետաքրքրի, կարող եմ ամեն մեկի մասին պատմել, կամ էլ կարող եք ինքներդ որոնել տեղեկություններ:

Հա, ու ինչ էի ուզում ասել. գուցե հենց դուք լինեք այն սերունդը, որ կստեղծի հայաստանյան անկրկնելի զբոսայգիները: Ի դեպ հիշատակի հավերժացման լավագույն ձևն է: Չե՞ք հավատում: Հիշեցնեմ. Խոսրով թագավորը այդ ե՞րբ էր, որ հիմնեց Խոսրովի անտառը: Ի դեպ, Լոնդոնի զբոսայգիներն էլ ժամանակին հիմնել են արքաները իբրև որսատեղի, բայց հետագայում դրանք բացվել են լոնդոնցիների առաջ, դարձել սիրելի զբոսավայրեր:

Մի բան էլ հիշեցի մեր գրիչներից, ձեռագիր մատյանի լուսանցքում արված մի գրություն.

«Մաշի ձեռս, դառնա ի հող,

Գիրս մնա հիշատակող…»

Այգիներ հիմնելու ժամանակն է:

Մի քանի օր առաջ վերջացրեցի Մարկ Տվենի «Արքայազնը և աղքատը» վիպակը: Այդ գիրքը արքայազնի և աղքատ տղայի մասին է, նրանք հանդիպելով, որոշեցին մի քանի ժամով ապրել մեկը մյուսի կյանքով, սակայն այդ մի քանի ժամը դարձան երկար և շատ դժվար օրեր: Երբ կարդում էի, մտածեցի.

«Կարո՞ղ եմ արդյոք մի օր ապրել  գրքերի «կյանքով», կարո՞ղ եմ  24  ժամ լռել»:

Մտածեցի և հասկացա, որ ոչ, հաստատ չեմ կարող և որոշոցի գրել իմ պատկերացումները գրքերի և մարդկանց կյանքի տեղափոխության մասին:

Մարդիկ խոսում են, արտահայտվում, երբ մեր կողքին կանգնած նրանք հանկարծ լռում են, հարցնում ենք.

-Ինչո՞ւ լռեցիր: Ի՞նչ պատահեց:

Իսկ ինչո՞ւ ենք նկատում այն լռությունը, որը րոպեներ է տևում, ինձ համար պատասխանը պարզ է:

Այն մարդը, որը լռեց, նա միշտ խոսել է, և նրա լռությունը անսովոր է:

Իսկ այն մարդիկ, ովքեր չեն կարողանում խոսել (նկատի ունեմ համրերին), նրանք իրենց խոսքը արտահայտում են շարժումներով:

Մտածում եմ.

«Ինչո՞ւ մենք չենք նկատում մեր կողքին հավերժ լռող իրերին, նրանք մեզանից ավելին գիտեն, ավելի հարուստ են, քան մենք, բայց միշտ լուռ են»:

Գրքերի մասին է խոսքս, նրանց մեջ այնքան բան կա կուտակված, որ կարող էին խոսել մի ամբողջ դար, բայց լուռ են նրանք:

Եթե մեզ պատկերացնենք գրքերի փոխարե՞ն.  հարուստ  լինենք տեղեկություններով, պատմություններով, բայց լռենք:

Մենք հաճախ կարծում ենք, որ լռելը ինչ-որ տեղ օգտակար և ճիշտ կլինի, արդյո՞ք կարող ենք լռել մի ամբողջ կյանք, ինչպես գրքերը:

Երբ մեր ձեռքերը գրիչից թանաքոտվում են, աշխատում ենք հնարավորինս շուտ մաքրել, բայց երբ այդ նույն գրիչով տեսնում ենք, որ ինչ-որ մեկը նկարում է գրքի վրա, չենք մտածում` ի՞նչ է զգում գիրքը: Ճիշտ է, գիրքը համարվում է անշունչ  առարկա, բայց նրա թերթերի ներսում քանի շունչ կա, քանի իմաստ…

Ի՞նչ ենք սովորում մենք գրքերից: Հաճախ եմ  լսում.

- Ուղղակի պատմություն է, հորինված է…

Ես գրքերից սովորել եմ լռել և շարադրել մտքերս: Լռել, բայց շատ իմանալ և պարունակել:

Ահա այսքանը անհնարին փոփոխության մասին: Հնարավոր է մարդիկ լինեն, որ համաձայն չլինեն իմ տեսակետի հետ, համենայնդեպս. «Կյանքը պետք է լցված լինի գրքերով, որոնք լի են կյանքով»,- ասել է Մարկոս Ավրելիոսը:

Հ.Գ. Երկու օրից սեպտեմբերի մեկն է, Գիտելիքի օրը: Ապրենք ինչպես գրքերը` լցվենք իմաստությամբ: