Ուզում եմ խոսել մի գրքի մասին, որն ինձ իսկապես շատ բան սովորեցրեց: Խոսքը հոգեբան Էրիխ Ֆրոմի «Սիրելու արվեստը» գրքի մասին է: Հաճախ, երբ շրջապատում սիրո և սիրելու մասին խոսակցություն է սկսվում, չգիտես` ինչու, բոլորի մտքին առաջինը գալիս է սեր հակառակ սեռի նկատմամբ: Բայց չէ՞ որ սեր մենք տածում ենք նաև մեր ծնողի, մեր եղբոր, մեր դրացու հանդեպ: Գիրքը կարդալուց հետո հասկացա, որ իրոք, սիրելը արվեստ է:

Որևէ արվեստ սովորելիս, օրինակ` նկարչություն, մենք առաջինը փորձում ենք սովորել, թե ինչպես կտավը ձգել, ինչպես գույները խառնել, նույնիսկ սովորում ենք, թե որտեղից ներկերը գնել, որ մատչելի լինի, սովորում ենք ստվերների կարևորության մասին: Սիրելու ժամանակ դա նույնն է. մենք հաճախ սիրում ենք միայն այն ժամանակ, երբ մեզ են սիրում, հաճախ ուրախանալու փոխարեն ուրիշի երջանկությամբ, նախանձով ենք լցվում, հաճախ ընկածի կողքով անտարբեր անցնում ենք, որովհետև նա լավ տեսք չունի, գետնին նստած է, կեղտոտ է, և հնարավոր է` բակտերիաները մեզ կծեն: Հավատացեք, ես երբեք մուրացկանների գումար չեմ տվել, իհարկե, կան բացառություններ (եթե տեսնում եմ, որ տեղաշարժվելու խնդիր ունի՝ տալիս եմ, իսկ երբ հակառակն է, այսինքն՝ աշխատունակ է, բայց ընտրել է հեշտ ճանապարհը, չեմ տալիս), բայց գիրքը շատ բան փոխեց: Ես արդեն երեք անգամ գումար հավաքող, տեղաշարժվելու որևէ խնդիր չունեցող մուրացկանի առանց մեկ վայրկյան անգամ մտածելու գումար եմ տվել:

Գիրքը հոգեբանական վերլուծություններով լեցուն է, որն ավելի է իմաստ հաղորդում բովանդակությանը: Կային տողեր, որ երկու և ավելի անգամ եմ կարդացել, որպեսզի իմաստը ճիշտ հասկանամ:

Խակ սերն ասում է` ես քեզ սիրում եմ, որովհետև քո կարիքն ունեմ, հասուն սերն ասում է` ես քո կարիքն ունեմ, որովհետև սիրում եմ քեզ: Այս տողերը գրքում ներառված էր այն բաժնում, որտեղ ներկայացված է սիրահարվածության մասին նյութ (սիրո բնույթը դա էր), բայց ես պետք է այս տողերը նաև վերագրեմ թե՛ ծնողական սիրուն, թե՛ եղբայրական, թե՛ դրացիական: Ես իմ ծնողին չեմ սիրում այն բանի համար, որ նրա կարիքն ունեմ, այլ ես նրա կարիքն ունեմ, որովհետև սիրում եմ նրան, և նույնը եղբոր, քրոջ, հարազատի, հարևանի, ընկերուհու և այլոց նկատմամբ:

Երբ մեզանից օգնություն են խնդրում մարդիկ, վերցնենք ամենապարզ օրինակներից ինձ համար. ընկերուհիս հանդիսության է պատրաստվում, և նրան համապատասխան զգեստ է պետք: Նա բնականաբար կդիմի ինձ, ես կամ կմերժեմ նրան, կամ կխաբեմ, կամ ճիշտը կասեմ` գիտես, ես իմ հագուստը չեմ սիրում տալ այլ մարդկանց, կամ էլ մեծ սիրով կտամ, ժպիտով էլ պայման կդնեմ` ինչպես տվել եմ, այնպես հետ ստանամ: Եթե նա ինձ է դիմել, ուրեմն վստահ է եղել, որ կարող եմ օգնել, որ ես այն մարդն եմ, որ իրեն այդ հարցում կաջակցեմ, իսկ եթե մերժեմ, հուսախաբ կանեմ մի մարդու, ով ինձ իր ընկերուհին է համարում: Դա էլ է սիրել նշանակում, դա էլ է արվեստ, մենք պետք է դետալ առ դետալ սովորենք օգնել այն մարդկանց, ովքեր մեզ են դիմել, իսկ եթե ձեզ չեն դիմել օգնության խնդրանքով, բայց ակնհայտ է, որ օգնության կարիք կա, մի առաջարկեք ձեր օգնությունը, քանի դեռ նա ձեզ չի դիմել: Սա էլ ընդունեք որպես հորդոր-խնդրանք ապագա հոգեբանից:

-Կա՜ր, դու երջանի՞կ ես,- երևանյան մի խաղաղ երեկո պատուհանից թափանցող զովի ներքո հնչում է անիմաստ թվացող այս հարցը, երբ քրոջս հետ վայելում ենք ազատ օրվա ջերմ գիտակցությունը՝ մի գավաթ սուրճի ընկերակցությամբ:

-Երջանի՞կ… (մտածում է) դե՜, գիտես… Երջանիկ չլինելու պատճառ չունեմ:

-Չէ՛, դա ուրիշ է, դու երջանի՞կ ես,- Փոքրիկ Իշխանի անկոտրում համառությամբ նորից հարցնում եմ և նույնքան համառությամբ ստանում պատասխանը՝ ուղղակի երջանիկ չլինելու պատճառ չունեմ (և այսպես մի քանի անգամ):

-Իսկ գիտե՞ս՝ ես երջանիկ եմ, ո՛չ թե որովհետև երջանիկ չլինելու պատճառ չունեմ, այլ հենց երջանիկ եմ և շա՜տ…

-Ասում են՝ երջանիկ պետք է լինել լուռ,-նկատում է քույրս:

-Իսկ ես չե՛մ ուզում լուռ լինել: Ուզում եմ կիսել այն, բաժանել, որ բոլորը վարակվեն երջանկության ճաճանչներով: Էյնշտեյն պապիկն ասում էր՝ կարելի է ապրել և վստահ լինել, որ հրաշքներ չեն կատարվում, և կարելի է ապրել ու հավատալ, որ կյանքն ինքը հրաշք է: Կա՜ր, ես զգում եմ այդ հրաշքը:

Քույրս ինձ է հառում այն ջե՜րմ, ներողամիտ ժպիտներից մեկը, որ մենք նվիրում ենք ժպտացող փոքրիկ երեխաներին կամ անուղղելի երազողներին: Եվ խորհրդավոր խոսակցության տրամաբանական ավարտը լինում է խորհախորհուրդ մի լռություն:

Լռությո՜ւն… Իսկ ինձ չի լքում այդ երջանկության յուրահատուկ զգացումը, հայացքս էլ ավելի հաճախ է երախտագիտությամբ երկինքները չափչփում:

Բայց ինչո՞ւ երջանկությունը հայտնվում է ամենադժվար պահին և զուգահեռվում հոգու փոթորկուն հողմերի, հույզերի բորբ հրաբուխների ժայթքման հետ, և զարմանալի է՝ երջանկությունը սոսկ հաճույքներից ու վայելքներից չի բխում. մեկի քանակական աճը սպառում է մյուսի համը: Ու հիշում եմ արքայազնին, որ աշխարհեաշխարհ երջանիկ մարդու շապիկն էր փնտրում, իսկ նա… Շապիկ չուներ:

Իրականում երջանկությունն ավելի բարդ բաղադրություն ունի, որտեղ տառապանքներն ու դժվարությունները միահյուսվում են, վերելքներն ու անկումները զուգակցվում, բարձրանում է հիասթափության իններորդ ալիքը և հեղվում արցունքների գուռի մեջ, կյանքի զոհասեղանին ժպիտներ են մորթվում և ժխորի մեջ կորչում անմահ կուռքին նվիրաբերվողի աղեկտուր ճիչերը:

Աշխարհի հոշոտող աչքերի դեմ մե՛րկ լինել և կարողանա՛լ պահպանել հաղթողի հպարտ կեցվածքը, մե՜ն-մենակ մարտնչել ծովի խելագար, անիմաստ ալիքների դեմ և մնալ կանգուն՝ նվիրական նպատակն արդարացնող բոլոր միջոցների գործադրմամբ: Մենա՜կ, իսկ ո՞վ էր ասել, թե ոտքերս ծակծկող փոշեպատ ուղիներում ուղեկից պիտի ունենայի: Մենա՜կ, իսկ ո՞վ էր ասել, թե նետվող բազմաթիվ քարերից հովանոցի պես թիկունքս պաշտպանող պիտի ունենայի: Մենա՜կ, և մի՞թե մարդ մենակ չպիտի անցնի սեփական առեղծվածը բացահայտող խավարամած ուղին, որ հետագայում վայելի բարձունքների բերկրանքը, ինչպես հեքիաթների իմաստուն ծերունին է սիրում ասել:

Մարդը երջանիկ է, երբ գտնում է սեփական առեղծվածի բանալին, և ոտքերիս տակ ի՛մ առեղծվածի առաջին աստիճաններն եմ զգում…

Ով արհամարհալից համարձակությամբ ձեռնոց է նետում կյանքին, մտնում է արյունաբույր ճակատամարտի մեջ, բայց կյանքը հարգում է հավասար խաղացողներին:

Նպատակի ուժն է, որ լեռներ է ճեղքում. ես լեռներ չեմ ճեղքի, ես կփոշիացնեմ մարդկանց հոգու ժայռերը ո՛չ թե բիրտ քամիների շուրթին ցանելու, այլ իմ քրտինքով ու արցունքներով ջրելու համար, և հավատում եմ՝ ժայռափոշին մի օր արգասաբեր հող է դառնալու, որի վրա խանդաղատության վարդեր պիտ բուսնեն:

Երբ առավոտը բացվում է մեղմ անձրևի ականջահաճո մեղեդով, իսկ հեռվում մառախլապատ հորիզոնի ճերմակաթույր կտավն է, մշուշում է հոգիս և միտքս լողում Հադեսի ոտքը տանող ճանապարհների գնահատման մեջ. կարծում էի՝ մարդուն սպանում են տաք ու սառը զենքերով, նույնիսկ՝ խոսքերո՜վ, բայց ո՛չ, մարդուն անտարբերությա՛մբ են սպանում, իսկ արևընթաց ճանապարհին նույնիսկ մահը սարսափելի չէ:

Երևանում շատ շոգ է, երբեմն չափազանց։ Շոգի դեմ պայքարելու ամենաարդյունավետ միջոցը երևի թե տատիկիս տան պատշգամբն է։ Պատշգամբ, որը լի է բազմաթիվ հիշողություններով՝ թե՛ուրախ, և թե՛ տխուր։

-Սուրճ կեփե՞ս մեզ համար,- լսում եմ տատիս ձայնը պատշգամբից։

Եփում եմ սուրճը, տանում պատշգամբ, ակամա հայացքս հառում պատշգամբի պատին։
-Տա՛տ, մեր նկարած նկարները համարյա չեն երևում, լրիվ գունաթափվել են։

-Ափսո՜ս, թարմացնող չկա, է՜հ, արդեն մեծացել եք։

Հիշում եմ, թե ինչ ոգևորությամբ էինք չորս թոռներով նկարում պատին` մրցելով, թե ով ավելիգեղեցիկ կնկարի:

-Տա՜տ, տե՛ս, իմն ա, չէ՞, ամենասիրունը։

-Երեխեք, կարմիր գույնը վերջացա՜վ, բա ի՞նչ անենք։

Դեռ մի քանի տարի առաջ սովորություն ունեի ժամերով նստելու պատշգամբում ու թարմացելու մեր` թոռներիս պատին նկարած նկարները, որ չջնջվեն։ Իսկ հիմա արդեն համարյա ամբողջովին ջնջվել են, ու թարմացնող չկա։ Երևի իրոք մեծացել եմ։

Դե, վերջերս 18 տարեկան դարձա։

Տատիկս նույնն է, նույն 5 տարեկան Սոնայի տատիկը` զմրուխտե, կանաչ աչքերով, թախծոտժպիտով, կյանքի ծանր հարվածները ընդունած, բայց կյանքից երբեք չնեղացած։ Գուցե մի քիչծերացե՞լ է։ Իսկ մի՞թե միայն ֆիզիկապես են ծերանում։

Գիտե՞ք` ֆիզիկապես ծերանալը այնքան սարսափելի չէ, ինչքան հոգով ծերանալը, իսկ հոգինկարող է երբեք չծերանալ, և հենց սա է երիտասարդ մնալու գաղտնիքը։ Տատ, բացահայտեցի երիտասարդությանդ գաղտնիքը, դեմ չես, չէ՞։

Պատշգամբում քամի սկսվեց, բավականին ուժեղ։

Տանը շոգ է, մեր ներսում էլ մեկ-մեկ շոգ է լինում։

-Գնանք այգի, հովանանք։

-Տատ, կկարողանա՞ս։

-Ձեռնափայտս կվերցնեմ։

Հասնում ենք այգի։ Շուրջբոլորը մարդիկ են, աղմուկ, երեխաների ճիչ։

-Գոնե նստարան գտնենք։

-Լավ, չկա, ինչ արած։

-Արի նստենք շատրվանների մոտ։

-Կթրջվենք, ախր։

-Կարևորը` կհովանանք, տատ։

-Ի՞նչ ես կարծում` սիրտներս նո՞ւյնպես կհովանա։

Նստում ենք։ Ամենաղմկոտ տեղը երբեմն կարող է ամենահանգիստը թվալ։

-Տա՛տ, իսկ ի՞նչն է պատճառը, որ մենք գիտակցված որոշումներ ենք կայացնում, որոնք կարող են կործանել մեզ։

-Խիղճը։

-Այսինքն` խղճով լինելը կարող է կործանե՞լ մարդուն։

-Կամ կործանում է, կամ փոխում մարդուն դեպի ավելի լավը։

Արցունքի երկու խոշոր կաթիլ գլորվում են տատիս աչքերից։

-Չե՛մ լացում։

-Տատ, գիտե՞ս, երբեմն ավելի լավ է արցունքները թրջեն դեմքդ, քան հոգիդ թաքուն լացի։

-Երևի ճիշտ ես։

-Տատ չե՞նք փակի պատշգամբը, չէ՞։

-Եթե մեր հոգու պատշգամբը միշտ բաց պահենք, ուրիշ պատշգամբներն էլ երբեք չեն փակվի։

-Ուշ է, գնա՞նք տուն։

-Գնանք…

-Տա՜տ գուցե քամի լինի, պատշգամբի դուռը փակե՞մ։

-Չէ՛, թող բաց մնա, հաստատ կդիմանա…

Բարև: Ուզում եմ քեզ մի բան պատմել, եթե դեմ չես: Ասում են` առաջինը լինելը դժվար է, (դե՜, այո, այդպես է), սակայն ինչքա՜ն հաճելի է լինել առաջինը, (դե, իհարկե, լինում են նաև բացառություններ):

Իմ կյանքում «առաջին»-ը մի տեսակ լինում է ավելի շատ, քան կցանկանայի, որ լիներ: Սկսեմ սկզբից: Երբ ես և իմ հասակակիցները սկսեցինք դպրոց հաճախել, կրթությունը դարձրին 12-ամյա, և մենք դարձանք ճիշտ տասներկու տարի դպրոց գնացած առաջին դասարանը: Այս ընթացքում եղավ նաև գնահատման սանդղակի փոփոխումը 5-ից 10-ի: Դե դա անցավ, լավ:

Ահա եկավ նոր Հայաստանի գաղափարը, և ամենալավը սկսվեց հենց այստեղից: Մենք դարձանք նոր Հայաստանի առաջին շրջանավարտները, և հետևաբար տվեցինք առաջին ընդունելության քննություները նոր Հայաստանում: Եվ ընդունվեցինք: Այնքան հաճելի է գիտակցել, որ շուտով՝ հենց ծննդյանս օրը, որն առաջին անգամ կնշեմ նոր Հայաստանում, առաջին անգամ ոտք կդնեմ համալսարան և կդառանամ նոր Հայաստանի առաջին առաջին կուրսեցիներից մեկը:

Եվ հուսանք, որ մենք կլինենք այն առաջինները, ովքեր բարձրագույնն ավարտելուց հետո գործազուրկ չեն մնա:

Հավատա, հաճելի է լինել առաջինը:

Մթություն, լռություն, փոքրիկ լամպ, որի լույսը նշմարվում է թույլ` թղթիս վրա արտացոլելով գրչիս շողքը:

Այս պայմաններում ինձ այցի են գալիս մտքերս, խառնվում են զգացմունքներս, անցյալս ու ներկաս նստում են կողք կողքի և սկսում զրուցել միասին իմ արածի և չարածի, գտածի և կորցրածի մասին: Դա մի կախարդական պահ է, երբ երազի է նման վայրկյանը:

Հարցերին և փաստերին դեմ հանդիման ելնելով` անցյալս և ներկաս սկսում են վիճել, իսկ վերջում ես եմ հաղթող դուրս գալիս, որովհետև կարողանում եմ կառավարել դրանց:

Պատահական մտքիս եկավ «Լուսամփոփի պես աղջիկ» երգը, երեկոյի հետ շատ համահունչ էր, սեղանին դրված լամպը շարունակում էր արտացոլել գրչիս արագ ընթացքը թղթի վրայով, ես էլի ու էլի սիրահարվեցի թղթին ու գրիչին:

Մի պահ աչքերս փակվում էին, սթափվելու համար վերցրի սեղանին դրված ջրով լի բաժակը և խմեցի, ինձ թվաց, թե լամպի մեջ եղած նավթի հոտը կպել է բաժակին: Ծիծաղելի է, բայց ասես յուրահատուկ ինչ-որ խմիչք էի խմում: Խմեցի և հետո ձեռքս վերցրի գրիչս ու սկսեցի նայել հետ՝ անցյալիս: Փոքր ժամանակ երազում էի շուտ մեծանալ, և ինչքան անխելք եմ եղել ես, իսկ հիմա մի ժամանակի մեքենա կուզեի, որ գնայի անցյալ զուտ երազանքներս փոխելու, որոշ մարդկանց կյանքիցս ջնջելու համար:

Եվ այդպես մեկ ժամ կռիվ տվեցի անցյալիս և ներկայիս հետ, մտքերս գնացին անսահման հեռուն ու ափսոս, գրիչս չէր հասցնում ընթանալ մտքերիս համընթաց:

Լամպը շարունակում էր թրթռալ մինչև այն պահը, երբ լույսերը տվեցին: Ասես «Մոխրոտիկ» հեքիաթը լիներ, կախարդանքը մեկ վայրկյանում չքացավ:

Ես սիրում եմ մթությունը, երևի այն բանի համար, որ շատ կեղծավոր դեմքեր չեմ տեսնում այդ ժամանակ: