45 թիվն էր, մտանք Բեռլին… Չէ, չէ, մի րոպե, ուրիշ բան էր։ 45 թիվն էր, Աննա Ֆրանկը մահացավ, իսկ մենք մինչև հիմա գիտենք իր մասին, կարդում ենք, գնում տեսնում ենք տուն-թանգարանը։ Աննան իր ժամանակին գրի էր առել էն ամենը, ինչ եղել էր իր հետ։ Իսկ հետո էդ գրառումները լույս տեսան, հրապարակվեցին ու հասանելի դարձան բոլորին։ Մարդիկ կարդում էին, հիանում, իրենց Աննայի տեղում պատկերացնում։ Հետո Աննայի տունը դարձրին թանգարան, որ տեսնենք էն միջավայրը, որտեղ ինքը ստեղծագործել է, ու անվերջ հիանանք։

2018 թիվն էր, ևս մեկ անգամ հեռուստացույցով ցույց էին տալիս «Մալավիտա» ֆիլմը։ Կինոյի վատ տղերքից մեկը գրում էր իր կյանքի մասին, մաֆիոզի եղած տարիներն էր նկարագրում, «անգամ եթե ոչ ոք չկարդա»՝ ոնց ասում է ինքը։ Բայց կարդում են նրա ընտանիքի անդամները, ծանոթ ոստիկանը, ֆիլմում չի ասվում, բայց երևի հետո էլի մարդիկ կլինեն, որ կկարդան։

Ամերիկացի մաֆիոզիի կյանքը հրեա աղջկա՝ Աննայի կյանքին հավասար ներկայացվում է ամբողջ աշխարհին։ Ու ոնց մտածում եմ, էս ամենի կողքին իմ կյանքն էլ կարող է իր տեղը գտնել ու «Նյու Յորք Թայմս»-ի լավագույն բեսթսելլեր դառնալ։

Որ գրեի, ամեն ինչից կգրեի՝ ամեն քայլիցս ու մտքերիցս բռնած։ Օրինակ․

«Դեռ 18 թիվն էր։ Ես անցնում էի Բլուրով։ Եվս մի անգամ բացահայտեցի Լիբանանի դեսպանատունը՝ էս անգամ արդեն վստահ լինելով, որ Լիբիան չի։ Ամպամած էր։ Իսկ, օրինակ, Անգլիայում ձյուն էր գալիս էս օրը։ Քայլում էի ու հպարտանում ինձնով, որ գիտեմ Քեռու փողոցի տեղը։ Հպարտանալու առիթս շատ կասկածելի էր, բայց հեռավոր անցյալում, երբ ինձ մոտեցավ մի կին ու հարցրեց, թե որտեղ էր էդ փողոցը, ձեռքով-ոտքով բացատրեցի, քարտեզը գծեցի, որ գնա, չկորչի։ Ու հիմա, եթե կյանքում ինձ պետք էլ չգա, օրինակ, հավանական վարկածները հերքել կարողանալու ունակությունը, արդեն էդքան էլ չեմ նեղվի։ Քեռու փողոցը որ պետք եկավ, էդ էլ իր տեղը կգտնի։ Մի անգամ, որ էս կողմերով գնում էի, նկատեցի, որ նոր էին ներկել գետնի ճանապարհային նշանները։ Հետո մեկ էլ տեսա աշխարհիս «ամենաժուռնալային» տեսարանը։ Սենց կողքերս լրիվ դեղին էր ասֆալտը, վառ գազարագույն դարպասներով ու կեղտոտ դեղին պատերով տուն էր, դիմացն էլ՝ մի հատ դեղին-դեղին վոլգա։ Նայում էի, չէի կշտանում։ Հեռախոսս հանեցի, արագ նկարեցի։ Գոհ էի ինձնից, երջանիկ էի։ Մի քիչ էլ գնացի ու գետնին գտա մեքենան օդափոխելու էն «յոլըչկեքից»՝ Ամերիկայի դրոշով։ Էդ էլ նկարեցի։ Այսինքն՝ չէ, լավ չստացվեց։ Մարդիկ հավաքվեցին, տարօրինակ էին նայում ինձ արդեն, արագ գնացի։ Հետո եկա տուն ու պատահաբար անվերադարձ ջնջեցի վոլգայի նկարները։ Աշխարհիս հիմարն էի զգում ինձ։ Ու էդ օրվանից ի վեր ամեն անգամ, երբ անցնում եմ Բլուրով, սպասում եմ էդ վոլգային ու գետնին թափած աղբի մեջ ման եմ գալիս «յոլըչկան»։ Բայց էլ չկան, երկուսն էլ չկան։ Ու ինստագրամիս չփոստված նկարները, չհավաքված լայքերը լուռ տխրում են անկյունում։ Ֆեյսբուքի մշտահայությունն էլ տենց էլ կարոտ մնաց նկարներիս տակ քոմենթներ գրելուն»։

Իմ իրականությունն էլ սենց դասավորվեց, կգրեմ էն, ինչ կա։

Բայց մինչև էս ամենը գրեմ, մինչև սրա արժեքը հասկանան ու կարդան, հաստատ շատ ժամանակ անցած լինի։ Ու կարդացողին անծանոթ են լինելու լիքը-լիքը բառեր, օրինակ՝ հեշթեգ, մեմ, մեմասիկ, աճող ձնագունդ, ջեռուցում, անձրև, Հոլանդիա կամ Երևան (մի հաշիվ է լինելու), օդ (օդը լեգենդ է լինելու տարիներ հետո), օզոնի շերտ, վերջիվերջո՝ լումա։ Կարդացողը կուզի մտնել Գուգլ, որ հասկանա, թե ինչի մասին եմ գրել, թե ինչ իրականությունում եմ ապրել, բայց ախր, Գուգլ էլ չի լինի շատ ու շատ հետո։ Ուղղակի կանցնի էդ մասերը, իսկ վերջում իմ իրականության հուշերը իր համար ուղղակի գիտաֆանտաստիկա են դառնալու։

Դե, եթե քեզ էլ թվա, թե երեկվա կատարվածը ուղղակի պատահականություն էր, ոչինչ. սկզբում ինձ էլ նույնն էր թվացել։ Երևի բոլորիս հետ էլ պատահում է։ Ինչևէ։

Գիտե՞ս քեզ ինչ խորհուրդ կտամ: Ամեն ինչ այդքան մոտ մի ընդունիր սրտիդ, ու ոչ էլ ձևացրու, թե հետաքրքիր է մի բան, որ իրականում նույնքան անէական է քեզ համար, ինչքան Գերմանիայի թենիսի հավաքականի խաղերը։ Դե, այնքան, որ չգիտես էլ նման բան կա՞, թե՞ չէ: Ասում էիր, որ անտարբեր ես դարձել։ Նորմալ է, հավատա: Իսկ գուցե նույնիսկ լավ։ Եսիմ։

Հիշում եմ՝ մի անգամ խորհուրդ էի տվել շատ երազանքներ ունենալ։ Ասում էի՝ իրականանալու ձգտում ունեն դրանք։ Ու չեմ մոռանա պատասխանդ.

-Իմ երազանքները միշտ էլ իրականանում են… Ուրիշների մոտ։

Մեր հաղթանակն էլ նա է, երբ ուրախանում ենք, թե ոնց են ուրիշները տոնում մեր այն երազանքները, որոնց մասին իրենք երևի չէին էլ մտածել։
Վերջերս ես էլ շատ բաների (մարդկանց) հանդեպ անտարբեր եմ դարձել։ Չգիտեմ ՝ ինչից է: Մտածում էի, որ կամ արժեքներս են փոխվել կամ մարդիկ։ Կամ, որ ավելի հավանական է՝ երկուսը միասին։ Ուղղակի, տեսնես ինչի՞ էդպես միաժամանակ։

Մի քանի օր առաջ՝ փետրվարի վերջին, Երևանի իմ ամենասիրած (չհավատաք, ուղղակի գրում եմ) փողոցով էի քայլում ու տեսա կամ հասկացա, որ չնայած բոլորն իրենց «վալենտիններին» են գրկած քայլում, իսկ ես՝ Դոստոեվսկու «Ապուշը», դրանից ոչինչ չի փոխվում։ Ու ես պակաս անտարբեր չեմ դառնում աշխարհի նկատմամբ։ Չէ, ուղղակի էդ գիրքն էին ինձ նվիրել, նույն հաջողությամբ դա կարող էր, ասենք, «Ալքիմիկոսը» լինել։

Բայց, եթե ճիշտ եմ հիշում, հենց նույն օրը մի բան ստիպեց աշխարհին ժպիտով նայել, դե, գոնե մինչև երեկո։ Տիգրան Մանսուրյանն էր՝ «զեբրաների» վրայով անցնելիս։ Այ, թե տասներեք վայրկյանի փոխարեն այդքան ժամեր ունենայի… Իսկ տասներեք վայրկյանը լրիվ բավական էր ժպտալու ու նրա պատասխան ժպիտը տեսնելու։ Էդպիսի ժպիտ մեկ էլ Կոմանդոսի աչքերում էի տեսել։ Մեծ մարդիկ երևի բոլորն իրենց մեծության չափ են համեստ: Փոքրերն էլ, երևի… Չնայած, գուցե դու կամ մեկ ուրիշը հիմա ասի՝ փոքր մարդիկ չկան։ Բայց մենք հո՞ գիտենք, որ կան։

Իսկ մեզ մի քիչ սովորելու ունակություն կամ ցանկություն է պետք։ Մեծանալու համար։ Թվերով չէ։

Հետո շարունակում եմ քայլել։ Էն նշածս փողոցը, որ իրականում շատ էլ չեմ սիրում, երկար է, իսկ ես դրանով օրը երկու անգամ անցնել եմ սովորել՝ մի ծայրից մյուսը։ Ու ծանոթ եմ նույն ժամին էնտեղով քայլող բոլոր դեմքերին։ Չգիտեմ, իրենք էնքան հավես ունեցել են ինձ էլ նկատելու, թե չէ: Բայց դա ինձ հետաքրքիր էլ չի։ Ուղղակի գիտեմ, որ ամեն մեկն էլ էդ ու դրան նման փողոցներով քայլելիս մտքում կամ գուցե բարձր ասում են.

-Ինձ ի՞նչ քո խնդիրները, ես սեփականներն ունեմ, ու դրանք ինձ լրիվ բավական են։

Ինձ էլ։ Ու ի՞նչ հոգ, թե նա քայլելուց հանկարծ ընկավ, ու դու ուղղակի չմոտեցար նրան օգնելու՝ պատճառ ունեիր շտապելու կամ ոչ, կամ թե այնքան հոգնած էիր, որ մի պահ վախեցար կանգնել ու տեղդ մեկին զիջել։ Կարող է լինել, չէ՞։ Երևի կասես՝ չէ։ Ես էլ կարող եմ նույնը ասել։ Բայց երկուսս էլ հո՞ գիտենք, որ հնարավոր է։

…Գլխով բարևում եմ ավտոբուսում ինձ հետ ու ինձ հավասար կանգնած ծանոթիս, հանում ականջակալներս, խոսում ամենաշաբլոն մի երկու թեմայի մասին ու դնում ականջակալներս։ Գիտեմ, կախվածություն է։ Չգիտեմ էլ՝ ուզո՞ւմ եմ հաղթահարել դա, թե՞ չէ։ Հիմա էլ դրանք ականջներումս են։ Ու ես հանել չեմ ուզում։ Երևի ազատվել էլ չեմ ուզում դրանցից։ Չէ՞ որ «անտարբերիս» կերպարը իրենք ավելի իրական են դարձնում։ Լավ, է:

Տուն եմ հասնում։ Էստեղ է երևի, որ անտարբեր չեմ։ Անտարբեր չեմ նույնիսկ գրիչներիս բազմագույն տեսականու, նոր ստացած ու հին գրքերիս նկատմամբ: Իսկ սա այս պատմության երևի ամենալավ կետն է։