Պարապմունքներ, դասեր ու ցուրտ օրեր: Ամեն օր չուզենալով արթնանալ ժամը յոթին ու գնալ դասի, դպրոցում յոթ ժամ մի կերպ մնալ ու հետո էլ` գնալ պարապմունքի ու օրվա վերջում, հոգնած ամեն ինչից, վերադառնալ տուն: Է~ , չեմ հավատում, կամ էլ, հա, ճիշտ եք, չեմ ուզում հավատալ, որ ամառը վերջացել է, ու սկսվել են իմ դաժան օրերը:

Այս ծանրաբեռնված օրերիս երազում եմ ամռան մասին ու մտքով հետ գնում դեպի ամառային օրեր ու հասկանում, թե ինչքան թանկ է ինձ համար տարվա այդ եղանակը:

Էլի ամառ բերեք, խնդրում եմ: Տաք օրերը թող շատ լինեն: Ամռան օրերին դու կարողանում ես ժպտալ, որովհետև ոչ ոք քեզ չի ստիպում նստել ու էդ մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի գրքի դասերը կարդալ, որից ուղեղդ սկսում է բթանալ: Ամառը ստիպված չես հայոց լեզվի «քառահաստահատորափոր» շտեմարանները լուծել ու ամբողջ օրը Ռուբինա Նազարյանի «Մայրենին բոլորի համար» գիրքը ձեռքդ ման տալ, որ ազատ ժամանակ կարդաս (Հա, հա, դեղին գույնի գիրքը, հայոց պարապողները կհասկանան):

Ախր, ամռանը ամբողջովին ազատ ես թողնում մտքերդ: Դե, չէ, սխալ հասկացաք: Էլի կարդում ես, մի բան սովորում, բայց էդ դասագրքերի նեղ շրջանակից դուրս:

Եկեք մտածենք, թե ինչ են մեզ սովորեցնում դպրոցում: Խորը մտածել պետք չէ. միանգամից հիշում ենք գրականությունից` Թումանյանին, Ֆիզիկայից` Նյուտոնին, Երկրաչափությունից` Պյութագորասին, Ինֆորմատիկայից` Պասկալին… Դե, ասեք, որ այսպես չէ: Ահա, հենց այսպիսի մտքի շրջանակներ է գծում դպրոցը:

Բայց ախր, ես ուզում եմ ավելին իմանալ, իսկ դասերի հետ դա համատեղել չեմ կարողանում: Որքան էլ որ ցանկանամ համաշխարհային գրականության գոհարներին ծանոթանալ, չեմ կարողանա` կա պարտադիր գրականության ցանկ, իսկ դրանք կարդալուց հետո ժամանակ չի մնում…

Լավ, համաշխարհային գրականություն չէ, ինչո՞ւ ժամանակակից հայ գրողներին չենք ծանոթանում: Ու էսպես լիքը-լիքը ինչուներ, որոնց պատասխանները դպրոցը մեզ չի տալիս: Տալիս է դասագիրք ու ասում` սովորիր: Հիմա էլ պարապում եմ ու հասկանում, որ դպրոցը ավելի է խանգարում:

«Ավագ դպրոցը պետք է այնպես անի, որ աշակերտը պարապելու անհրաժեշտություն չունենա»,- վստահ եմ, շատ եք լսել: Բայց ախր, ո՞նց: Ես ընտրել էի հումանիտար հոսք, որ խորացված հայոց լեզու անցնեմ, իսկ հոսքը չբացվեց, որովհետև աշակերտները քիչ էին: Ու ես ստիպված երեք տարի է` բնագիտական առարկաներ եմ ուսումնասիրում: Ինչո՞ւ չփոխեցի դպրոցս: Ասեմ, ես չէի կարող ամեն օր ժամը վեցին արթնանալ, որ մեր տնից հասնեի մեր մյուս ավագ դպրոցը, չէի կարող թողնել ինը տարվա ընկերներիս ու ուսուցիչներիս ու դուրս գալ դպրոցից: Պատկերացնո՞ւմ եք, ինչ դժվար է գրականություն, հայոց լեզու, պատմություն սիրող աշակերտին սովորել լոգարիթմներ լուծել, գտնել տանգեսը և կոտանգեսը, հաշվել բուրգի ծավալը…

Եկեք անկեղծ լինենք` ամռանն ավելի շատ ես նորություններ ու տեղեկություններ իմանում, քան դասերի ժամանակ: Ու ավելին ես իմանում, որովհետև դու ինքդ ես կարդում, դու ես ընտրում այն, ինչ ուզում ես սովորել, այն, ինչ իրականում քեզ պետք է` ընտրության հնարավորություն ես ունենում:

Լավ է, ինչևէ ուզում եմ` դպրոցը աշակերտին ինքնուրույն մտածելու հնարավորություն տա, գրքային սահմանափակումներ չդնի: Մենք էլ ենք, չէ՞, ուզում բազմակողմանի գիտելիքներ ունենալ, իսկ դպրոցի դասերը, թեմաները մեզ խանգարում են: Ջնջեք այդ շրջանակը, թողեք մեր միտքը ազատ տարածվի:

Ասածս ինչ է ` ամռանը լավ էր: Հետ տվեք ժամանակի անիվը. մի հատ էլ ամառ…

Ռազմիկ Արամյանը 18 տարեկան է, սովորում է ԵՊՀ-ի ֆիզիկայի ֆակուլտետում, ապագայում ցանկանում է դառնալ տեսաբան-ֆիզիկոս: Նրա հետաքրքրության առարկաները տարբեր են`տիեզերագիտություն, հրթիռաշինություն, բնապահպանություն: Նա ամեն ինչի մեջ բացահայտում է ֆիզիկան:

-Ռազմիկ, կպատմե՞ս ինչպես քո մեջ սեր առաջացավ դեպի ֆիզիկան: 

-Ինձ միշտ ճշգրիտ գիտությունները դուր են եկել: Սկզբնական շրջանում մաթեմատիկան էր շատ դուր գալիս, հետո, երբ արդեն ծանոթացա ֆիզիկա առարկայի հետ և սկսեցի խորանալ, ինձ շատ գրավեց: Ես ինձ այդ բնագավառում գտա և հիմա առանց ֆիզիկայի չեմ պատկերացնում օրս: Իր մեջ գիտության տրամաբանությունը ինձ շատ է դուր գալիս:

-Իսկ եղե՞լ է մի շրջան, երբ ցանկացել ես թողնել ֆիզիկան և այլ հետաքրքրություն գտնել: 

-Ընդհակառակը: Ինչքան գնում է, էնքան ավելի շատ եմ սիրում ֆիզիկան: Իմ կյանքը չեմ պատկերացնում առանց ֆիզիկայի: Առանց ֆիզիկայի ապրել չի կարելի: Չկա մի երևույթ, որ ընդհանրապես առնչություն չունենա ֆիզիկայի հետ: Ֆիզիկայով դու կարող ես անընդհատ բացահայտել աշխարհը: Ֆիզիկայով ինչ-որ բան չեն ստեղծում, ֆիզիկան օգնում է բացահայտել աշխարհը:

-Հաճախ ասում են, որ երեխաները իրենց ծնողների մասնագիտությունն են ընտրում: Արդյո՞ք ծնողներդ դեմ չեն եղել մասնագիտության ընտրությանդ:

-Իմ հայրը ֆիզիկոս է, սկզբնական շրջանում մի քիչ տարաձայնություններ կային, նույնիսկ մի շրջան եկավ իմ կյանքում, որ չէի ուզում ֆիզիկոս դառնալ: Դա նրանից էր, որ մեր տանը իմ մասնագիտության հետ կապված խոսակցությունները շատ էին: Բայց դե իմ որոշումը փոխելը այդքան էլ հեշտ չէ: Ու այսօր ես հասա իմ ուզածին և սովորում եմ իմ նախընտրած ֆակուլտետում:

-Դե երևի դպրոցում ամենալավը բնագիտական առարկաներն էիր սովորում: 

-Ես դպրոցում լավ չեմ սովորել: Գիտե՞ք ինչու, որովհետև չեմ սիրում, երբ ինձ ստիպում են ինչ- որ բան անել: Իսկ ինձ անընդհատ ստիպում էին դասեր կարդալ, տնայիններ անել, իսկ ես չեմ սիրում, երբ ինձ կաղապարում են: Հետո եկավ մի շրջան, երբ ես դասագրքերը մի կողմ դրեցի ու սկսեցի ինքս բացահայտել ֆիզիկան ու ավելին իմացա, քան դասագրքերում գրված էր, և այդ ժամանակ էլ սկսեցի սիրել ֆիզիկայի ոչ դասագրքային տարբերակը: Ու սկսեցի ավելի լուրջ զբաղվել ֆիզիկայով: Հետո հետաքրքրությունը փոխվեց սիրո:

-Ինչ-որ մրցույթների մասնակցե՞լ ես:

-Մրցույթներ միշտ չեմ սիրել, ու գտնում եմ, որ գիտությունը այն ոլորտն է, որտեղ մրցակցություն չպիտի լինի: Փոխարենը` ազատ ստեղծագործելու մթնոլորտ պիտի լինի: Եթե քեզ ասում են, թե ով է ավելի լավ, ով ավելի շուտ, ով ավելի արագ կարողանա խնդիրը կամ երևույթը բացահայտի, դա իմ կարծիքով, ֆիզիկայի տեսանկյունից ընդունելի չէ: Ո՞նց կարող ես նկարչին տալ ժամանակ ու ասել նկարիր: Դրա համար ժամանակ է պետք, մուսա ասվածը պիտի գա, որ կարողանաս ստեղծագործել: Խորհուրդ եմ տալիս չմտնել մրցակցության մեջ, եթե ինչ որ մեկի մոտ էդ պահին լավ է ստացվում, իսկ իրենք չկարողացան, չհիասթափվեն ու չմտածեն ,որ իրենք թույլ են ու չեն կարող:

-Ինչպե՞ս ես պատկերացնում քո ապագան:

-Կրթությունս ուզում եմ շարունակել Գերմանիայում կամ Ամերիկայում:

-Ի՞նչ պետք է անել, որ Հայաստանում էլ գիտությամբ զբաղվելու համար նպաստավոր պայմաններ լինեն, և այստեղ էլ գիտությամբ զբաղվող շատ լինի: 

-Մարդկանց գիտակցության մեջ պետք է մի շատ կարևոր բան փոխել, որ կրթությունը դա ամոթ բան չի, դա անկախ ու լավ ապրելու ամենակարևոր նախադրյալն է, առանց որի հնարավոր չի ապրել: Հայաստանի դեպքում իմ կարծիքով գիտությունը պետք է առաջին տեղում լինի, որովհետև փոքր պետությունները կարող են գոյատևել, և ինչու չէ, մրցակցել հենց գիտելիքի որակով: Մենք աշխարհին կարող ենք տալ նոր տեխնիկա, նոր սարքավորումներ, բացահայտումներ, ու հենց դրա համար առաջին նախապայմանը գիտելիքն է: Պետք է արտասահմանում ապրող մեր հայրենակիցները, ժամանակակից գիտությամբ զբաղվողները հետ գան Հայաստան, իրենց գիտելիքները փոխանցեն հետաքրքրվողներին, փորձի փոխանակում և սերտ կապ լինի արտասահմանի գիտնականների հետ: Իմ կարծիքով, Հայաստանի գիտությունը մի տեսակ մեկուսացած է: Բայց դե ցանկությունն ու կամքն է, որ պակասում է մեզ:

-Ռազմիկ, ինչ-որ բան ունե՞ս ավելացնելու:

-Ուղղակի ուզում եմ պատկերավոր ասել, որ գիտությունը անմշակ հողերը սարքում է մշակովի: Ժամանակակից տեխնոլոգիաները դրանք բերքն են, որոնք մենք ստանում ենք: եթե չլինի գիտությունը, մենք կունենանք սահմանափակ քանակությամբ մշակված հող, որի վրա շատ քիչ բերք կարող ենք ստանալ: Առանց գիտության կյանքը կկանգնի, կգա կհասնի մի սահմանի, որից հետո էլ գնալու տեղ չի ունենա: Գիտությունն է, որ մեզ ստիպում է բացահայտել աշխարհը:

Ինձ նորից հարցրեք այն անցած դասերից.

Այն անցած խոսքերից անհամար,

Ու եթե սխալվեմ, ուղղեցեք ինձ նորից,

Ես հավե~րժ աշակերտ ձեզ համար:

Արամայիս Սահակյան

Երբ փոքր էի, մտածում էի շուտ մեծանալ ու դպրոց գնալ: Հիշում եմ, առաջին սեպտեմբերի մեկս, իմ առաջին ուսուցչուհուն: Երբ տեսա նրան, նայեցի աչքերին, լսեցի նրա խոսքերը, անկախ ինձնից ցանկացա նրան նմանվել: Իմ ընկեր Պողոսյանին, իմ առաջին գիտելիքների համար հենց նրան եմ շնորհակալ: Անցել է տասներկու տարի, բայց այսօրվա պես հիշում եմ ուսուցչիս խոսքերն ու խորհուրդները` «Ժամանակը ոսկի է երեխաներ, մեկ րոպեում գիտե՞ք ինչքան բան կհասցնենք սովորել: Սովորեք, միշտ հիշեք. ինչքան շատ սովորեք, այնքան լավ մարդ կլինեք»:  Տասնյակ սերունդներ կրթած ուսուցիչի խոսքերը շատ կարևոր էին մեզ` աշակերտներիս համար: Հիմա էլ արդեն կավարտեմ դպրոցս, բայց ընկեր Պողոսյանի` իմ առաջին ուսուցչուհու խրատները ու խորհուրդները միշտ ինձ հետ են լինելու: Տեսնում եմ ուսուցչուհուս, բայց արդեն ճերմակած մազերով ու հիշում Սահակյանի տողերը.

             Սիրելի ուսուցիչ,տեսնում եմ ձեզ նորից,

             Բայց արդեն ճերմակած ավելի:

              Եվ գիտեմ, որ մեկն էլ` այդ ճերմակ մազերից,

              Եղել է իմ մեղքով երևի:

Ներեցեք մեր չարաճճիությունների համար, ներեցեք, որ երբեմն չենք լսել ձեզ, խանգարել ենք դասը: Բայց դուք միշտ մեզ ներել եք, փոխարենը պահանջել` լավ սովորել:

Լավ է, երբ քո ուսուցիչը քեզ համար է և ուսուցանող  է, և հարազատ: Մարդ, ով հասկանում է քեզ, օգնում, խորհուրդներ տալիս, ցույց տալիս կյանքի ճիշտ ուղին, բացահայտում քո բոլո~ր ինչուների պատասխանները:

Ավարտում եմ դպրոցս  այս տարի, բայց ձեզանից ունեցած հուշերս միշտ ինձ հետ են լինելու: Շնորհակալ եմ ձեզ` իմ ուսուցիչներ, իմ այսպիսին լինելու համար: Բոլորդ էլ իմ կյանքում մեծ դեր ունեք:

Ու էլի Սահակյան

Նոր ենք հասկանում, որ մեր մշտական

  Ուղեկիցներն եք ու միշտ կլինեք:

   Մեր լավի համար ձեզ ենք պարտական,

   Իսկ վատի համար մեղավոր ենք մենք:

Նստած մտածում եմ, մտածում ու չեմ հավատում, որ իմ վերջին դպրոցական սեպտեմբերն է: Չեմ հավատում, թե չեմ ուզում հավատալ. չգիտեմ: Է~ , ոնց անցավ ժամանակը, էդպես էլ չհասկացա: Բայց մի բան հաստատ է. դպրոցական օրերն անփոխարինելի են: 

Հիշում եմ առաջին սեպտեմբերի մեկս: Իմ երկու պոչիկները, մի ձեռքով մայրիկիս ձեռքն էի բռնել, մյուսով` ծաղիկները, առաջին ուսուցչիս համար գնված: Պայուսակս եմ հիշում մեծ ու ծանր, որը հազիվ էի  գցում ուսերիս, դասընկերներիս ժպիտներն եմ հիշում…  Հիշում եմ ու չեմ հավատում, որ ես արդեն տասներկուերորդ դասարան եմ փոխվել: Ախր, ե՞րբ անցավ ժամանակը:

Ամեն տարի օգոստոսին սպասում էի դասերի սկսելուն, որ սկսեմ լավ սովորել: Դեռ մի բան էլ խոստանում էի բարձր գնահատականներ ստանալ: Ճիշտ է, մենակ խոստանում էի: Թե ասա` Գայանե ջան, դու մաթեմից բարձր ստացո՞ղ ես, որ խոստումներ ես տալիս: Մնացածը բարձր ստանալ ստացվում էր, բայց հանրահաշիվն ու երկրաչափությունը չէր ստացվում: Հետո ի՞նչ, բնագիտամաթեմատիկական հոսքում եմ սովորում. հոգով հումանիտար եմ:

Երկար պատմություն է: Չբացվեց հումանիտար հոսք, ես էլ ուրիշ դպրոց չգնալու համար այդ հոսքում մնացի: Բայց միչև հիմա զարմանում եմ, թե ոնց եմ կարողացել ամեն օր մաթեմատիկա ու ֆիզիկա սովորել: Ապրի Գայանեն: Դե լավ, հերիք է բողոքեմ, մեկ է` սովորածս ինձ պետք է գալու (Հա, բա չէ՞):

Այսօր առաջին անգամ հանդիպեցի հայոց լեզու պարապող ուսուցչուհուն` կրկնուսույցիս, ով ինձ համար պետք է բացահայտեր շտեմարանների անծայրածիր աշխարհը: Առաջին հայացքից բարի, բայց միևնույն ժամանակ, խիստ թվաց ինձ: Դե ի՞նչ ասեմ, առաջին տպավորությունս լավ էր: Սպասենք մնացած տպավորություններիս:

Ահա, սկսվում են իմ դաժան օրերը: Շտեմարան, շտեմարան, շտեմարան ու էլի` սովորել, սովորել, սովորել: Հենց առաջին օրով ուսուցիչս հանձնարարություններ տվեց, ես էլ խելոք-խելոք լսում էի ու սպասում, որ հասնեմ տուն ու անեմ: Առաջին օրերին միշտ էլ սիրով ես դաս անում,  բայց այ, հետո…

Ըհը, դպրոցից էլ զանգեցին` գրքերը ստանալու ժամանակն է: Ո՞վ է հասցնելու պարապող առարկաների հետ այլ առարկա էլ սովորել, չեմ հասկանում: Այնքան էլ հաստ գրքեր են, ափսոս, շատերը չեմ էլ բացելու: (Անկեղծանում եմ, կներեք, ուսուցիչներ, փաստը մնում է փաստ: Դուք եք ասում, որ ստել չի կարելի):                                                                                                                         Խոսում եմ, էլի, բայց թե այսքանը ոնց եմ հասցնելու, չգիտեմ…