Այն, ինչ պետք է պատմեմ հիմա, տեղի է ունեցել պատերազմը սկսվելու պահից։ Հստակ օրերն արդեն ինքս էլ չեմ հիշում։ Մինչ այժմ կարծում էի, որ ավելի լավ կլիներ պատերազմից հետո գրել՝ դրվագներ հիշելով, ինչպես վատ երազն են հիշում արթնանալիս, որպեսզի պակաս զգացմունքային ու ավելի իրատեսորեն արտահայտվեմ։ Բայց այսօր լռելը մեղք է։

Երեկո էր։ Պատերազմի մասին բոթն արդեն շրջանառվում էր ամենուր։ Լսել էի, որ համառ մարտեր են ընթանում, և երկու կողմերի տրամադրվածությունն էլ մարտական է, բայց քանի որ նոր էինք տեղափոխվել Երևան և տունը դեռ ամբողջ տեխնիկայով չէինք հասցրել կահավորել ու տանը դեռ հեռուստացույց էլ չունեինք,  հեռախոսիս ինտերնետ կապի վրա էլ հույս դնել չէր կարելի, անհամբեր սպասում էի այս ու այն կողմից ստացվող լուրերին։ Դրսում կռիվ-կռիվ խաղացող երեխաները ճայթուկներ էին պայթեցնում, ու քանի որ ծնողներս էլ աշխատանքի էին, տանը մենակ մնալով՝ ամեն փոքր աղմուկից վեր էի թռնում։

Այդ երեկո հյուրեր ունեինք՝  մոտերքում ապրող Գավառի մեր հարևանները։ Տիկին Անուշը իր աղջկա՝ Արմինեի ու թոռնիկների հետ միասին (բոլոր անունները փոխված են)։ Ձմեռային լուսնի նման գունատ էին։ Ինչ թեմայից զրուցեցինք, միշտ մի բան պակասում էր։ Բոլորս ուզում էինք էդ անիծյալ պատերազմից խոսել, բայց շրջանցում էինք։ Երեխաներին կողքի սենյակ ուղարկելուց հետո մեծերը սկսեցին խոր հոգոց հանել։

-Գնաց Արան,- թրջված աչքերը խոնարհելով սկսեց Արմինեն,- Երեկ գիշեր իրենց տղերքն եկան հետևից։ Տղես շորերը հագել էր, նստել, որ հորը ճանապարհ դներ, բայց չդիմացավ, նստած տեղը քնեց։

Ամբողջ օրը Արայից լուր չէին ստացել։ Այդպես ձգվեց օրեր շարունակ, մինչև կապը վերականգնվեց։

-Գրիգորին էլ են կանչել,-խեղդված ձայնով մրմնջաց տիկին Անուշն իր որդու մասին,-իրեն չեմ ասել։ Գիտեմ, հենց իմանա, կգնա։ Ո՞նց թողեմ գնա, ո՞ւմ հույսին մեզ թողի… Չէ՜, չեմ ասի։

Ցուրտ էր։ Սարսռում էի, բայց չէի հասկանում՝ ցրտի՞ց, թե՞ անորոշությունից եմ դողում։ «Տաք Երևանում արդեն ցուրտ է,-մտածում էի,-հիմա սահմանին կանգնած տղաների համար էլ է ցուրտ…»։

Փոքրիկներն էլ ամեն ինչ գլխի էին ընկել։ Աղջիկը կրկնում էր.

-Պապան Երևանում ա։

Եղբայրը սաստում էր.

-Պապան հեռու տեղ ա գնացել, էսօր չի գա։

Երեխաները նույնքան անհանգիստ էին, նույնքան սպասումով լցված ու ասես միանգամից այնքան հասունացած, որ կարողանում էին սատարել մորը։ Ինչո՞ւ… Ինչո՞ւ մանկությունը վայելելու փոխարեն փոքրերը պետք է պայթյունի ձայնից կուչ գան անկյունում, կամ կռիվ-կռիվ խաղան, իրենք իրենց մտածելով, որ եթե մի օր թուրքի առերեսվեն, այ, էդպես են դնգստելու։

Ի վերջո Գրիգորն էլ կամավոր գնաց…

Հիշում եմ՝ տարիներ առաջ պատերազմի մասին շարադրություն էի գրել, որտեղ «ատում եմ պատերազմը» արտահայտությունը ուսուցչուհիս ընդգծել էր՝ թե պետք չէ ատել, անխուսափելի բան է, որ Երկրի մարդաքանակը կարգավորելու նպատակ ունի։ Եթե դա դեռ նույն նպատակն ունի ու այսքան անմեղ զոհերի հաշվին, ուրեմն ես այդպես էլ ապրել չսովորեցի, որովհետև դեռ ԱՏՈՒՄ ԵՄ ՊԱՏԵՐԱԶՄԸ։

Ռադիո եմ լսում։ Ամենուր օգնություն է հավաքվում։ Տղաները սահմանին են պայքարում, քաղաքացիները՝ թիկունքում, սփյուռքահայերը՝ դրսում։ Ամեն կողմից աղաղակում են ճշմարտությունը, բայց ողջ աշխարհը կուրացել ու համրացել է, իսկ մեր թղթե շերեփն այդպես էլ երկաթ չդարձավ։

Պատերազմը միայն խլում է, տանում ու ոչինչ, ոչի՜նչ չի տալիս։ Զոհվածների անուններն են կարդում։ Ամեն նոր անունի հետ մորս դեմքն այլայլվում է, իսկ հորս զայրույթը, որ մի կերպ է թաքցնում, պայմանավորված է իր հիշողությամբ։ Այս օրերին ամեն ինչ վերապրում է. մերթ ուզում է ինքն էլ գնալ, բայց մորս ամեն ինչ ասող հայացքին բախվելով հանդարտվում է, մերթ աշխարհն անարդար համարում ու ափսոսում, որ էս երկրի համար ինքն էլ է դժոխքի միջով անցել։ Իսկ ես… Ես պարզապես աղոթում եմ, որ այդ բոլոր անունները հորինված լինեն, որ պատահաբար ոչ մի ծանոթ անուն չկարդամ։ Բայց ի՞նչ տարբերություն ծանոթ են, թե անծանոթ, երբ մեր տան մոտ գտնվող եկեղեցում ամեն օր մեկի հոգեհանգիստն է անցկացվում։ Ո՞նց մոռանամ այդ մայրերի ողբաձայնը, որ տնից էլ է լսվում, ու՞ր փախչեմ, որ փողոցներում չտեսնեմ աչքերը սրբող երիտասարդ աղջիկների, ինչպե՞ս խաղաղություն խնդրեմ, որ ձայնս մինչև Աստված հասնի, ինչպե՞ս համոզեմ ինձ, որ խելագարվելու փոխարեն ինձ համար զոհվածների չապրած կյանքը ապրել է պետք ու հաղթել, անպայմա՜ն հաղթել, նրա՛նց համար հաղթել…

Դասընկերներիս բանակ ճանապարհելու օրը թղթի վրա այդ օրվանից հուշեր էինք թողել՝ ինչ-որ բաներ գրելով։ Պայմանավորվել էինք ծառայությունից հետո նորից հանդիպել։ Բայց մեզնից մեկը արդեն պակասում է, այնքա՜ն է պակասում, որքան ավելացել է աշխարհի արտասուքը… Այդքան շատ է պակասում։ Ունայնության այս փուլը ծանր խրոնիկ հիվանդության է նման, որ ոչ մի դեղամիջոցով չի բուժվում և գնալով ավելի ու ավելի է խորանում, հասնում սրտիդ, ուղեղիդ կամ նյարդերիդ ու դանդա՜ղ քայքայում քեզ ներսից։

Այս պատերազմը ոչ մի այլ նպատակ չի հետապնդում, եթե ոչ`  ոչնչացնել այն ազգը, որը պատմության չափ հին է, բայց չի դադարում ժամանակի հետ նորանալ։

Մենք հաղթելու ենք, մենք հաղթում ենք և հաղթել ենք արդեն իսկ, որովհետև մեզ հաղթել չի՜ լինի։ Բնաջնջել այն ազգին, ով գիտի որտեղից է գալիս և ուր է գնում, ով ամուր կառչած է իր արմատներին,  գեներին, ինքնությանն ու պատմական ժառանգությանը, պարզապես անհնար է։

Հ.Գ. Համալսարանում ընկ. Էլոյանին խոստացել ենք ապագայում յուրաքանչյուրս 10 հայորդի պարգևել հայրենիքին։

Սարսափի՛ր թշնամի, դողա՜ թուրք…

-Սպասումի քաղաք է էս ձեր Երևանը,- կանգառում երթուղայինին սպասելիս ասացի արդեն երկար ժամանակ Երևանում բնակվող ընկերուհուս,- Ժամերով պատրաստ եք սպասել կանգառում, որ ինչ-որ թվանշանով մեքենա գա ու ձեզ հասցնի պետք եկած տեղը։ Հետո մեքենայի մեջ սպասում եք, թե երբ եք հասնելու։ Հենց թվում է, թե հասել եք, պետք է նորից սպասեք, որ լուսակիրը կանաչ նշանը ցույց տա, շքամուտքում սպասում եք, որ վերելակը ներքև իջնի, ապա կրկին սպասում, որ ձեզ ուզած հարկը հասցնի։ Դուռը թակելուց հետո սպասում եք, որ բացեն… Ու սա դեռ ամենապարզ ու առօրյա շղթան է։

Ես ծիծաղեցի ու շարունակեցի.

-Իսկ գիտե՞ս՝ ես ինչ կանեի, եթե Գավառում լինեի։ Ինձ պետք եկած ուղղությունը բռնած՝ ոտքով կիջնեի այնքան, մինչև երթուղայինի կհանդիպեի, իսկ եթե չէ՝ մեծ բան չէ, բնավ չեմ էլ օգտվում. քաղաքի մի ծայրից մյուսը մեկ ժամում կարող ես հասնել։ Կհասնեի հինգհարկանի շենքին, վազելով վեր կբարձրանայի ու կսպասեի միայն, որ դուռը բաց անեն։

-Բայց պետք է, չէ՞, ինչ-որ բանի սպասել, ու թույլ տալ, որ որևէ տեղ ինչ-որ մեկը քեզ սպասի,-առարկեց ընկերուհիս,-իսկ մեջտեղում դու շահում ես մտածելու ժամանակ։

-Է՜, մտածել… Ամեն երկրորդ մարդ ինքն իրեն զբաղեցնում է կանգառներում։ Մեկը հեռախոսի մեջ է խրված, մեկին զանգել են, չհաշված, որ մեծամասնության ականջներում ականջակալ կա։

-Դեռ սկիզբն է, կընտելանաս,- ժպտաց ընկերուհիս,- կարոտել ես, դրա համար էլ սկսել ես համեմատել, ինքդ քեզ համոզել։

Ես լռեցի։ Մեկը մյուսի հետևից սլանում էին մեքենաները։ Մարդիկ անցնում էին իրար կողքով՝ առանց միմյանց վրա հայացք գցելու։ Ես հասկանում էի, որ մեծ քաղաքում դա ավելի նորմալ է, քան ամեն պատահած մարդու հետ զրույցի բռնվելը։ Ընկերուհիս նշան արեց, և միասին բարձրացանք կանգառում արգելակած վարդագույն ավտոբուսներից մեկը։ Պատուհանից այն կողմ շտապում էր աշխարհը։ Շենքերից մեկի վրա հասցրեցի կարդալ. «Մի շփոթիր շարժումը գործողության հետ»։

-Շարժումը գործողություն կդառնա, եթե այն նպատակային է,- մտքումս գտա պատասխանը ու սկսեցի մոտավորապես պատկերացնել, թե ուղևորներից ով ինչ նպատակով է շարժվում քաղաքի մի մասից մյուսը։

Վերջապես վերհիշեցի նաև իմ նպատակը, որ շարժումս գործողության պետք է վերածեր ու առույգացա։

-Գիտե՞ս՝ ինչ բան է հայմվեհը,- հանկարծ դարձա ընկերուհուս։

-Համեղը՞,-հարցրեց։

-Հայմ-վեհ, գերմաներենից բառացի՝ հայրենիքացավ, այսինքն՝ տուն դառնալու ցանկություն, կարոտ,- արտասովոր զվարթությամբ սկսեցի բացատրել։

Ընկերուհիս չփորձեց անգամ քաղաքավարությունից դրդված ծիծաղը զսպել, որովհետև լավ էր ճանաչում ինձ։ Ես գտել էի մի հույս, որից պետք էր կառչել փոփոխությանն ընտելանալու ու նոր իրականությունն ընդունելու համար։ Չէ՞ որ իզուր չէի այստեղ հայտնվել։

-Ասածս այն է, որ թեկուզ միայն այդ բառը սովորելու համար արժեր Երևան հասնել,- ժպտալով արդարացա ես ու մտածեցի, որ ամեն մանրուք ու պատահականություն կարող են հույս ներշնչել, երբ առաքելությունդ իրագործելու ճանապարհին ես։ Չէ՞ որ գիշերը պարզապես լույսերի հանգման արարողություն է, երբ կարող ես լուսաբացն անտարբերությամբ դիմավորել։ Իսկ երբ գիշերային լույսերն անգամ որպես կախարդանք ես ընդունում, առավոտդ դիմավորում է քեզ հարազատ մոր պես ջերմ, որտեղ էլ որ արթնացած լինես՝ քո տանը, թե մեկ այլ քաղաքում։

Իրիկնամուտ էր. արևն առնում էր իր վերջին շողերը՝ կանաչավարս ծառերի ոսկևորված տերևները շոյելով։ Ամառային տաք քամին երեկոյան այդ ժամին հագել էր իր սարսռացնող վերարկուն ու փարվում էր փողոցներում դեռևս շրջող, թեթև հագնված մարդկանց ու նրանց սիրով մինչ տուն էր ուղեկցում։ Ճրագալույցի հետ սարերից իջնում էին հովիվները՝ ոչխարների հոտերն ու նախիրները գյուղական ախոռներ ցրելով։ Մթնող երեկոյի այդ ամայության մեջ պսպղում էին զույգ աչքեր՝ պարզ երկնքի պես բաց կապտավուն։

Հովիվներից մեկը, հանկարծ նկատելով խոտերի մեջ խլրտացող ստվերը, քայլեց այդ ուղղությամբ։ Եվս երկու քայլ ու կտեսներ, թե ով է դա, բայց հանկարծ բարձրահասակ խոտերի միջից մի բռունցքաչափ քար թռավ ու դիպավ հովվի ուսին։

Հովիվն անսպասելի հարվածից խրտնած՝ մռնչոցով մի քայլ հետ թռավ։

-Հի-հի-հի՜,- ձեռքը բերանին դրած ու բռնկուն քրքիջը հազիվ զսպելով՝ խոտերի մեջ երևաց փոքրիկ, նիհար մի աղջնակ՝ երկնագույն աչքերով։

Հովիվը զարմացած առաջ քայլեց.

-Ո՞վ ես, ի՞նչ գործ ունես այս ժամին դրսում։

-Քըշ-քըշ,- ձեռքը հանդիմանանքով թափահարեց աղջիկը,- սո՜ւս…

Հովիվը շփոթվեց, կռացավ աղջկա հասակի չափ ու պատասխանի սպասող հայացքով սկսեց զննել նրա դեմքը. երկու՝ դեմքի հետ անհամապատասխան մեծ, փայլփլուն աչքեր, ներս ընկած, կեղտոտ այտեր, փոքրիկ բերան, որ թվում էր՝ միշտ ժպտում է, թուխ խոպոպիկներ, որ քամու հետ խաղալով դեսուդեն էին ընկնում նրա գունատ դեմքի վրա։

-Ծնողներ ունե՞ս, աղջիկ,- ավելի բարյացկամորեն հարցրեց հովիվը։

Աղջիկը հայացքը չկտրելով հարևան տան ցանկապատից՝ պատասխանեց.

-Մայր ունեմ։

-Հապա ինչո՞ւ դեռ քեզ տուն չի կանչել։

Աղջիկը չպատասխանեց, կռացավ, մի փոքրիկ քար վերցրեց ու նետեց հարևան տան բակը։ Ներսից մեկն ի պաստասխան երկու անգամ թխկթխկացրեց բարձր, փայտե ցանկապատը։ Հավանաբար դա ինչ-որ դրական ազդակ էր, քանի որ փոքրիկի դեմքն ակնթարթորեն փայլեց, ապա նա տեղում շորորվելով ու չարաճճիորեն երկարացնելով վանկերը, ի վերջո պատասխանեց.

-Մայրս հյուր ունի։ Երբ նա հյուր է ունենում, մեզ ուղարկում է դուրս՝ խաղալու։

Հովիվը խոժոռվեց։ Մինչ նա կխնդրեր իր հետևից եկող  հովիվներին, որ իր պատասխանատվության տակ գտնվող հոտը ևս ախոռներ հասցնեն, աղջիկն արդեն մոտերքում չէր երևում։

Մթնել էր. գյուղի ճանապարհները լուսավորվում էին տների պատուհաններից դուրս փախչող լույսերի նեղլիկ պատառիկներից, որոնք մերթ ընդ մերթ աղճատվում էին՝ ներսում անցուդարձողների ստվերներն իրենց վրա առնելով։ Թրթռացող լույսերի մեջ ողջ աշխարհն ասես երերում էր և մի պահ հովվին թվաց, որ այդ  երերուն իրականությունից փոքրիկ աղջիկն էլ սահել, անցել է մեկ այլ, ալիքվող հորիզոներ։ Քայլերը մեխանիկորեն բերեցին դեպի ցանկապատը։ Ներսի կողմից քչփչոցներ էին լսվում։ Հովվի կասկածները, թե աղջիկն այնտեղ կլինի, հաստատվեցին։

Մինչ կվճռեր ներս անցնել, նրա ուշադրությունը գրավեց վարդագույն կադիլակը, որ այնքան գռեհիկ էր գյուղի խղճուկ ֆոնին, ինչպես ադամանդյա պսպղան մատանին անխնամ ու արևակեզ մատի վրա։ Տնից, որի առջև կայանված էր մեքենան, դուրս եկավ հաստագլուխ, երկարավիզ, անճոռնի մի կերպարանք, նստեց մեքենան ու նորաոճ կադիլակը գյուղից դուրս սլացավ՝ վարդագույն դռնակները ցեխով նախշազարդելով։ Շուտով նույն տնից դուրս եկավ հաստլիկ մի կին ու այսուայնկողմ նայելով բղավեց.

-Լուսինե՜, Լուսինե՜…,- տեսնելով, որ մոտակայքում մարդ չկա, փողոց դուրս եկավ, ու լայն-լայն քայլերով շարունակեց,- Արմա՜ն, ո՞ւր եք… Լուսինե՜…

-Արման, շուտ արա, շո՛ւտ,- հովիվը լսեց աղջկա ձայնը ցանկապատի մյուս կողմից։ Չանցած մի ակնթարթ՝ զիլ ձայնով ներսում ինչ-որ բան դրմբաց ու դրան հաջորդեց խռպոտ տղամարդկային ձայն.

-Գողությո՞ւն եք անում, հաա՜, սատանաներ։

Դարպասն իսկույն բացվեց ու աներևակայելի արագությամբ ներսից դուրս վազեց աղջիկը, իսկ նրա հետևից՝ էլ ավելի փոքրիկ տղան, ով դեռ ձեռքում էր պահել գողոնը ու փոքր-ինչ դանդաղելու պատճառով հասցրեց վզակոթին մի քոթակ ստանալ տանտիրոջ կողմից։

-Լուսինե՞, էդ դո՞ւ ես,- մյուս կողմից ճղճղալով վրա հասավ կինը, ու բռնելով փոքրիկ աղջկա ձեռքից, մյուս ձեռքով ապտակ հասցրեց նրան,- ա՛ռ քեզ, չէի՞ ասել՝ հեռու չգնաք։

Անզուսպ զայրույթը չկառավարելով՝  ոտքից գլուխ թափահարեց նաև ավելի փոքրին։

-Հեյ, հե՜յ…,- փորձեց խառնվել հովիվը և կնոջ ձեռքից առավ կտորի նման թափահարվող տղային։

Անսպասելի տեսարանից շվարած՝ տանտերը կանգնել էր դարպասի առաջ ու աչքերը կկոցած փորձում էր տեսնել զայրացած տիկնոջ դեմքը։

-Այ կին,- վերջապես միջամտեց նա, և դուրս գալով ստվերից, հստակ երևաց։ Դա մի կորացած ծերուկ էր, ով չնայած ծերությանը, բավականին առույգ ու առողջ էր թվում։ -Դրանց դաստիարակած լինեիր, հիմա ո՛չ ես կխփեի, ո՛չ դու։ Տե՛ր կանգնի, մատղաշ են, մեղք են։

Աղմուկը լսելով՝ մի քանի գյուղացիներ դուրս էին եկել տեսնելու, թե ինչ է պատահել և ծերունու այդ խոսքերը, որ հնչեցին ականատեսների առջև, էլ ավելի վիրավորական թվացին կնոջը։ Նա բորբոքվեց.

-Իմ միսն ու արյունն են, ե՛ս եմ մերը, ե՛ս եմ որոշում՝ ոնց դաստիարակեմ,- ճչաց նա, ու հանկարծակի մի շարժումով հովվի ձեռքերից խլելով տղային, նրան աղջկա հետ միասին տուն քարշ տվեց։

Տանտերը նրանց հետևից ձեռքը թափ տվեց՝ ի նշան այն բանի, որ նրանց հետ գլուխ դնելն անիմաստ է, ապա շրջվեց, ուզում էր ներս մտնել, բայց հովվի մասին հիշելով, կրկին հետ դարձավ.

-Կանգնել, թամա՞շ էիր անում՝ ոնց են գողանում, այ ջահել։

-Էդ կինն ո՞վ է,- խեթ նայելով ծերունուն՝ հարցրեց հովիվը։

-Սև շո՛ւնն է… անոթի է թողում մի մատ երեխեքին, որ ինքն իրենով զբաղվի,  դրանք էլ գող են մեծանում, որ սոված չվնգստան։

…Տանտերը ներս անցավ՝ իր երկար խալաթի փեշերից կախած տանելով անլուսին գիշերվա մթությունը։ Հովիվն իր գլխավերևում նկատեց առաջին աստղերը՝ իր հարյուրավոր գառների նման անսահման թվացող, բայցև հաշվելի, որ կարծես սովից հարձակվել էին մթի վրա ու արածում էին երկինքը։

Հովիվը քայլեց մթության մեջ ու մտածեց, որ ոչխարն իր գառի բերանից խոտը չէր գողանա։

Այդժամ

որպեսզի դրանցից որոշները իրականություն դառնան։

Թարգմանությունը գերմաներենից՝ Մարիամ Տոնոյանի

Տիգրանի բանակի քեֆից հետո տունը լռության էր մատնվել։ Ոչ թե այն պատճառով, որ զինվորին ճանապարհելուց բոլորը տխուր էին ու խոսելու տրամադրություն չունեին, այլ որպեսզի էլ ավելի չզայրացնեն սենյակում փակված, խենթանալու աստիճան բարկացած Տիգրանին։ Դեռ նախորդ օրը տան բաց պատուհաններից պարերգերի ու հարբած ամբոխի ուրախ կանչեր էին լսվում, իսկ այսօր՝ նրա մերթ ընդ մերթ ուժգնացող աղաղակները.

-Խայտառակությո՜ւն է…

Շուտով կարծես թե զայրույթն անցավ, ու սեղանի վրա մատների նյարդային կտկտոցները դադարեցին։ Ասես տան ճնշող լռությունը դռան անցքից սողոսկեց նրա սենյակ ու իշխեց աղմուկի վրա։

Տատը, որ չնայած իր տարիքին, բավականին աշխույժ կին էր ու տանը տեղի ունեցող ամեն իրադարձության մեջ գլխավոր գործող անձն էր, համառեց ու որոշեց ներս մտնել և, օգտվելով նրա հանդարտությունից, մի երկու բառով «խելքի բերել» տղային։ Բայց դուռը բացելուն պես անբնական քրքիջով սկսեց.

-Խելա՛ռ անտեր, էս ո՞ւր ա ծլկել։ Չլինի՞ զոռով տալու ա իրան բանակ տանել։

Սենյակի պատուհանը բաց էր, վարագույրը սրտի պես թրթռալով մեկ փքվում, մեկ ներս էր ընկնում միջանցիկ քամուց։ Սովորության համաձայն՝ Տիգրանը պատուհանը որպես դուռ էր օգտագործել։

-Չէ հա՜, դրան չգիտե՞ս,- կողքի սենյակից ձայն տվեց հայրը,- իրան առյուծի տեղ ա դնում, մռնչոցը կապում գեղով մեկ, հետո կնգա նման փախնում գետի մոտ,  անճարությունից ջրի մեջ քարեր ա շաղ տալի…

-Է՜, հերիք ա տղուս ոսկորները լվանաս,- արմունկի մի թեթև հարվածով ամուսնուն լռեցնելով՝ մեջ ընկավ կինը,- գնա, խոսա հետը, տուն բեր։

Մի սաստող հայացքով կնոջը հասկացնելով, թե ով է այնտեղ գլխավորը, նա, այնուամենայնիվ, հագավ կոշիկներն ու դանդաղաքայլ գնաց դեպի գետը։ Չէր սխալվել, Տիգրանն այնտեղ էր, միայն թե գետի մեջ քարեր նետելու փոխարեն մի փայտի կտորով մոլեգնորեն հողի մեջ անցք էր անում։

-Այ տղա՜,- հեռվից ձայն տվեց հայրը՝ քայլերն արագացնելով,- ասում են՝ նեղվել ես, հա՞, որ հետ են դարձրել վայենկոմատից։ Տո խելքիդ ձուն գա՜, առանց փող, առանց ծանոթ բանակից ազատվել ես, քեֆ անելու փոխարեն հո՞ղ ես փորում։

-Հա՛,- վրդովված արձագանքեց տղան,- փորում եմ, որ խայտառակությունս մեջը թաղեմ։

-Խայտառակությո՜ւն, մարդը բարձր արժեքների տեր ա, բա ո՜նց, մենք էլ նվաստ ենք, հա՞, որ չենք ծառայել։

-Կոլոտ Արտուշին, որ զենքից կարճ ա, տարա՛ն,- ասաց Տիգրանը ու փայտի կտորը գետը նետելուց հետո շարունակեց,- Շուռիկ Վալոդիկին, որ դեմը կանգնած մարդուն չի տենում, տարա՛ն։ Ժորայի կուզիկ տղուն տարա՛ն, Վովայի քրոջ տղու սրտի խնդիրը աչքաթող արին, տարա՛ն, իմ մի խալը, որ հազար տարի ինձ նեղություն չի տվել, սարքին ուռուցքածին ու չտարա՜ն։ Հեսա գեղում սկսելու են խոսալ, որ Տիկոն հիվանդոտ ա, դու էլ գլուխդ կախ ման գաս։

-Տիկո ջան, բալա ջան, ոչ մեկը ոչ մի բան չի ասի։ Բանակից ազատվելը մեր ազգի մեջ ժառանգական ա։ Պապդ Հայրենականի ժամանակ կրակել ա իր ոտին, որ տուն ուղարկեն։ Ես գժի թուղթ հանեցի, հորեղբորդ վրա միլիոններ ծախսինք, ազատինք․․․ Մեր մեջ հայրենասեր չկա, դու էդ ի՞նչ թազա ձևերի հետև ես ընկե։

Տիգրանը հոր խոսքերից ավելի էր հունից դուրս գալիս։

-Է՜, ես պատրաստ էի, ախր… Ախր, մենակ էդ զինվորի շորերը հագնելով տղեն իրան լիարժեք ուժեղ ա զգում։ Հասկանում ա, որ եթե ինքը վախկոտի նման զենքի հետևն էլ թաքնվի, մեկ ա՝ իրան որպես զինվոր հարգելու են, որովհետև զինվորը արժեք ա։ Զինվոր լինելը հպարտություն ա, պատիվ, հույս, պայքար… Իսկ ես ո՞ւմ համար եմ պայքարել։

Որդու խոսքերը չլսելու տված հոր աչքով ընկավ, թե ինչպես է վերջինս սկսել քարեր նետել ջուրը։ Ինքնագոհ ժպտաց, որ լավ է ճանաչում տղային ու վրա բերեց.

-Մորդ մասին մտածի։ Երկու տարի աչքը ճամփիդ ա մնալու։ Բանակ գնացողների պակաս չկա, որ դու չգնաս, բանակը հերոս չի կորցնի։

-Բա Անի՞ն,- ոտքի կանգնեց Տիգրանը։

-Անի՞ն, մեր հարևա՞ն, Կամոյի աղջի՞կ։ Է, հա, Անին` ի՞նչ։

-Անի՛ն հերոս կկորցնի, Անի՛ն պաշտպան ու հույս, հպարտանալու առարկա չի ունենա… Անիին չեն տա չծառայած տղայի, Անիին հիվանդ տղերքը սազական չեն։

Պապ, կամավոր եմ գրվելու։ Հանուն Անիի, հանուն էն մի կտոր հողի, որի վրա Անին ա կանգնում, գնալու եմ կռիվ անեմ, տանեն բանակ, եթե չէ՝ կամավոր եմ գրվում։

Հայրը պլշած աչքերով նայում էր որդուն։

-Այ… Այ, ռոմանտիկ շան լակոտ,- բարկությամբ սկսեց կմկմալ հայրը,- կա՛ց։

Տիգրանը, թախծոտ ժպտալով, վեր էր կացել, որ գնա.

-Քեֆն արել ենք, թող իզուր չլինի։ Երկու տարի ա, կդիմանաք, բա մի խալն արժի՞, որ ամոթով մնանք։ Թե գերդաստանս էլ չների, որ ավանդույթ եմ խախտել, ոչինչ, Անին կների բոլորի փոխարեն։

Տիգրանը խենթի նման ուրախ ժպտաց, համբուրեց հոր ճակատը ու վազեց գաղափարն իրագործելու։

Հայրը մի քանի քայլ հետևեց նրան.

-Կա՛ց, ես քո…,- ապա ուժասպառ շունչ քաշեց, թինկը տվեց մոտակա ծառերից մեկին ու մռթմռթաց,- Էս ի՞նչ սերունդ ա մեծանում։ Սրանց ձեռը մե՛նք չենք դիմանում, թուրքը էլ ո՞ւր դիմանա…

Սա քաղաք է,

ձեռքս ծնոտիս տակ դրած՝