Մարիամ Տոնոյանի բոլոր հրապարակումները

Հողի կանչը

Հողը երեխայի պես գրկում է ոտքերդ ու ասում՝ ինձ մենակ մի թող։

Դուշման Վարդան

 

Ինձ մենակ մի թող… Չէ՞ որ քոնն եմ ես, քո մոր պես անգին, հոգուդ պես ծանոթ, անցյալի պես հին ու երեկվա պես մոտ, ինձ մենակ մի թող…

Վաչիկը լսեց հողի կանչը, մնաց մինչև վերջ։

Վաչիկ Անդրանիկի Ղարիբյանը ծնվել է 2001թ հոկտեմբերի 8-ին Գեղարքունիքի մարզի Լանջաղբյուր գյուղում։ Սովորել է տեղի միջնակարգ դպրոցում։ Շատ ընկերասեր, խելացի ու կենսուրախ երիտասարդ էր։  Մայրը պատում է.

-Դպրոցում ինչ չարաճճիություն էլ աներ, միևնույն է, ժպիտը դեմքին տուն էր գալիս և ասում. «Մամ, ծնողական ժողով է, կգաս խնդրում եմ»։

Վաչը, ինչպես կոչում էին նրան ծնողները, իրենց միակ որդին էր։ Իսկ իրենց դուստրը՝ Վաչի կրտսեր քույրը, հպարտանում էր եղբոր ցանկացած փոքր թվացող ձեռքբերմամբ ու հաջողություններով։

9-ամյա կրթությունն ավարտելով՝ Վաչիկն ուսումը շարունակել է Գավառի պետական Գյուղատնտեսական քոլեջի համակարգչային շահագործման բաժնում և, 2 տարի սովորելով, ստացել է տարկետման հնարավորություն, որպեսզի ընտանիքի հետ մեկնի Ղազախստան։ Բայց երբ հասավ իր ծառայության տարին, նա ցանկացավ հետ վերադառնալ, որպեսզի զորակոչվի Հայոց բանակ։

Չնայած որ հնարավորություն ուներ մեկ տարի հետո ծառայության անցնել, Վաչիկն այնուամենայնիվ վճռում է.

-Ուզում եմ ընկերներիս հետ գնալ, որ միասին էլ հետ գանք։

Ծնողները չհանդիմանեցին տղայի ընտրանքը և շուտով նրան ուղարկեցին Հայաստան։

2020թ. հունվարի 9-ին Վաչիկը զորակոչվում է բանակ։ Ծառայում էր Լեռնային Ղարաբաղի Մարտակերտի շրջանի Ներքին Հորաթաղ գյուղի մերձակայքում գտնվող զորամասի դիվիզիոնում, որպես հրետանու վարորդ, սակայն պատերազմի ընթացքում, իրավիճակից ելնելով, իր վրա է վերցրել այլ պարտականություններ ևս։

Ընտանիքի անդամները պատմում են, որ Վաչիկը միշտ գոհ է եղել  ծառայությունից, իսկ սեպտեմբերի 27-ին ադրբեջանաթուրքական հարձակման ժամանակ նրանց փոխանցել է.

-Մի անհանգստացեք, մեզ մոտ ամեն ինչ լավ է, ես մեծերի հետ եմ։

Մարտական գործողությունների ընթացքում նա խոցել է 2 տանկ և 1 շտապ օգնության մեքենա։ Մեկ ամիս մարտնչելով՝ Վաչիկը վիրավորվեց գրադի հարվածային ալիքի հետևանքով, ստանալով ներքին օրգանների տարբեր վնասվածքներ։ Առաջին օգնություն ստացել է Ստեփանակերտի Հանրապետական հիվանդանոցում, ապա տեղափոխել են Երևանի Միքայելյան վիրաբուժական կենտրոն։ 8 ժամ տևած վիրահատությունից հետո երկու օր գիտակից վիճակում է եղել, տեսել և ճանաչել է մորը, սակայն 13 օր կյանքի ու մահվան կռվում Վաչիկը չդիմացավ և նոյեմբերի 7-ին միացավ հայոց անմահ հերոսներին։

Պատերազմի ավարտից հետո ծառայակից ընկերները պատմել են, որ հերոս Վաչը պատերազմի օրերին եղել է Մատաղիսի դիրքերից մեկում, մոբի ծառայողների հետ։ Նրա մասին հիշելիս ասել են.

-Մեր ժուլիկ, ժպտերես Քյավառն էր։

Հավերժ փառք ու խոնարհում մեր հերոսներին, ովքեր մեր մեջ միշտ ներկա են, ովքեր պարզապես լսեցին հողի կանչը ու չցանկացան նրան մենակ թողնել…

Չէ՞ որ դու Սեյրանն ես

Եկեք առանց երկար-բարակ նախաբանի պարզապես ձեզ պատմեմ Սեյրանի մասին։ Սեյրանին ճանաչում եմ արդեն չորս տարի՝ 17.am-ի` Հայաստանի պատանի թղթակիցների մեդիա ճամբարից։ Այն ժամանակ դեռ չգիտեի՝ ինչ բան է խմբային աշխատանքը, իսկ նա կոլեկտիվի ոգին էր. միշտ պատրաստակամ նոր գործի ձեռնամուխ լինելու կամ կողքինին օգնելու, կազմակերպչական աշխատանքներով զբաղվելու կամ որպես ուշադիր դիտորդ՝ երբեմն-երբեմն միջամտելու։

Նա այն մարդկանցից է, որոնց ուզում ես լսել, լսել… Որովհետև այնքան լայն մտահորիզոն ունի, որ ամեն հետաքրքրությունների տեր մարդ էլ կարող է գտնել այն, ինչ փնտրում է, կամ այն, ինչ հենց նոր է բացահայտում։ Միտքը կարող է վերածել գաղափարի ու ծրագրի, իսկ իր ծրագրերը կյանքի են կոչվում անմիջապես. հենց որոշեց հարցազրույց վերցնել մեկի հետ, րոպեներ հետո նրա համաձայնությունը ստացած, կազմ-պատրաստ, ճկուն հարցերի տեղատարափով ներկա կլինի պայմանավորված վայրում։

Հիշում եմ, որ շատ լավ պատմություն գիտի։ Պատմության մասին նրա զրույցներն ու բանավեճերը լսելով, ես ոչ միայն խոր ակնածանքով էի լցվում Սեյրանի հանդեպ, այլև նոր կերպարներ ու հերոսներ էի բացահայտում ինձ համար, նոր ուսումնասիրությունների թեմաներ ու հարթություններ սկսում փնտրել։

Արդեն չորս տարի ես ինձ համար բացահայտել եմ այս ուժեղ մարդուն, ով մի հայացքով կարող է մարդուն դաստիարակել, մի մեղմ ժպիտով վստահություն ներշնչել։

Երեկ իմացա, որ մարտում տանկիստները, որոնց թվում էր նաև Սեյրանը, շրջափակման մեջ են հայտնվել, ու Սեյրանը վիրավորում է ստացել։

Այսօրվա հաղթանակ կերտողները մեր ընկերներն են, հասակակիցները, եղբայրները։

Սեյրա՛ն, որքան էլ վերքդ ծանր լինի ու հիշողության սպիները՝ տանջող, պետք է հավատալ, որ կյանքի յուրաքանչյուր պահը հնարավորություն է և ամեն նոր հնարավորություն իր մեջ հույս ու ակնկալիքներ ունի։ Հավատա, որ քեզ ճանաչողն ու չճանաչողը, մի պահ խորը շունչ քաշելով, իր մտքում քեզ շուտափույթ ապաքինում է ցանկանում։ Իսկ միտքը ուժ ունի, և ինքդ էլ ուժ ունես այնքան, որպեսզի բոլոր խոչընդոտները հօդս ցնդեցնես։ Չէ՞ որ դու Սեյրանն ես։ Չէ՞ որ դու հաղթող ես քո էությամբ։

Էլի ժպտա, շատ ժպտա քո մեղմ ու խոսուն ժպիտով, որովհետև դու արդեն հաղթել ես, մենք արդեն հաղթել ենք…  Ու շուտ ապաքինվիր, ընկերս, բարեկամս, մարտիկս…

Քո բոլոր ընկերները քեզ հետ են:

Մենք հաղթելու ենք, մենք հաղթում ենք և մենք հաղթել ենք

Այն, ինչ պետք է պատմեմ հիմա, տեղի է ունեցել պատերազմը սկսվելու պահից։ Հստակ օրերն արդեն ինքս էլ չեմ հիշում։ Մինչ այժմ կարծում էի, որ ավելի լավ կլիներ պատերազմից հետո գրել՝ դրվագներ հիշելով, ինչպես վատ երազն են հիշում արթնանալիս, որպեսզի պակաս զգացմունքային ու ավելի իրատեսորեն արտահայտվեմ։ Բայց այսօր լռելը մեղք է։

Երեկո էր։ Պատերազմի մասին բոթն արդեն շրջանառվում էր ամենուր։ Լսել էի, որ համառ մարտեր են ընթանում, և երկու կողմերի տրամադրվածությունն էլ մարտական է, բայց քանի որ նոր էինք տեղափոխվել Երևան և տունը դեռ ամբողջ տեխնիկայով չէինք հասցրել կահավորել ու տանը դեռ հեռուստացույց էլ չունեինք,  հեռախոսիս ինտերնետ կապի վրա էլ հույս դնել չէր կարելի, անհամբեր սպասում էի այս ու այն կողմից ստացվող լուրերին։ Դրսում կռիվ-կռիվ խաղացող երեխաները ճայթուկներ էին պայթեցնում, ու քանի որ ծնողներս էլ աշխատանքի էին, տանը մենակ մնալով՝ ամեն փոքր աղմուկից վեր էի թռնում։

Այդ երեկո հյուրեր ունեինք՝  մոտերքում ապրող Գավառի մեր հարևանները։ Տիկին Անուշը իր աղջկա՝ Արմինեի ու թոռնիկների հետ միասին (բոլոր անունները փոխված են)։ Ձմեռային լուսնի նման գունատ էին։ Ինչ թեմայից զրուցեցինք, միշտ մի բան պակասում էր։ Բոլորս ուզում էինք էդ անիծյալ պատերազմից խոսել, բայց շրջանցում էինք։ Երեխաներին կողքի սենյակ ուղարկելուց հետո մեծերը սկսեցին խոր հոգոց հանել։

-Գնաց Արան,- թրջված աչքերը խոնարհելով սկսեց Արմինեն,- Երեկ գիշեր իրենց տղերքն եկան հետևից։ Տղես շորերը հագել էր, նստել, որ հորը ճանապարհ դներ, բայց չդիմացավ, նստած տեղը քնեց։

Ամբողջ օրը Արայից լուր չէին ստացել։ Այդպես ձգվեց օրեր շարունակ, մինչև կապը վերականգնվեց։

-Գրիգորին էլ են կանչել,-խեղդված ձայնով մրմնջաց տիկին Անուշն իր որդու մասին,-իրեն չեմ ասել։ Գիտեմ, հենց իմանա, կգնա։ Ո՞նց թողեմ գնա, ո՞ւմ հույսին մեզ թողի… Չէ՜, չեմ ասի։

Ցուրտ էր։ Սարսռում էի, բայց չէի հասկանում՝ ցրտի՞ց, թե՞ անորոշությունից եմ դողում։ «Տաք Երևանում արդեն ցուրտ է,-մտածում էի,-հիմա սահմանին կանգնած տղաների համար էլ է ցուրտ…»։

Փոքրիկներն էլ ամեն ինչ գլխի էին ընկել։ Աղջիկը կրկնում էր.

-Պապան Երևանում ա։

Եղբայրը սաստում էր.

-Պապան հեռու տեղ ա գնացել, էսօր չի գա։

Երեխաները նույնքան անհանգիստ էին, նույնքան սպասումով լցված ու ասես միանգամից այնքան հասունացած, որ կարողանում էին սատարել մորը։ Ինչո՞ւ… Ինչո՞ւ մանկությունը վայելելու փոխարեն փոքրերը պետք է պայթյունի ձայնից կուչ գան անկյունում, կամ կռիվ-կռիվ խաղան, իրենք իրենց մտածելով, որ եթե մի օր թուրքի առերեսվեն, այ, էդպես են դնգստելու։

Ի վերջո Գրիգորն էլ կամավոր գնաց…

Հիշում եմ՝ տարիներ առաջ պատերազմի մասին շարադրություն էի գրել, որտեղ «ատում եմ պատերազմը» արտահայտությունը ուսուցչուհիս ընդգծել էր՝ թե պետք չէ ատել, անխուսափելի բան է, որ Երկրի մարդաքանակը կարգավորելու նպատակ ունի։ Եթե դա դեռ նույն նպատակն ունի ու այսքան անմեղ զոհերի հաշվին, ուրեմն ես այդպես էլ ապրել չսովորեցի, որովհետև դեռ ԱՏՈՒՄ ԵՄ ՊԱՏԵՐԱԶՄԸ։

Ռադիո եմ լսում։ Ամենուր օգնություն է հավաքվում։ Տղաները սահմանին են պայքարում, քաղաքացիները՝ թիկունքում, սփյուռքահայերը՝ դրսում։ Ամեն կողմից աղաղակում են ճշմարտությունը, բայց ողջ աշխարհը կուրացել ու համրացել է, իսկ մեր թղթե շերեփն այդպես էլ երկաթ չդարձավ։

Պատերազմը միայն խլում է, տանում ու ոչինչ, ոչի՜նչ չի տալիս։ Զոհվածների անուններն են կարդում։ Ամեն նոր անունի հետ մորս դեմքն այլայլվում է, իսկ հորս զայրույթը, որ մի կերպ է թաքցնում, պայմանավորված է իր հիշողությամբ։ Այս օրերին ամեն ինչ վերապրում է. մերթ ուզում է ինքն էլ գնալ, բայց մորս ամեն ինչ ասող հայացքին բախվելով հանդարտվում է, մերթ աշխարհն անարդար համարում ու ափսոսում, որ էս երկրի համար ինքն էլ է դժոխքի միջով անցել։ Իսկ ես… Ես պարզապես աղոթում եմ, որ այդ բոլոր անունները հորինված լինեն, որ պատահաբար ոչ մի ծանոթ անուն չկարդամ։ Բայց ի՞նչ տարբերություն ծանոթ են, թե անծանոթ, երբ մեր տան մոտ գտնվող եկեղեցում ամեն օր մեկի հոգեհանգիստն է անցկացվում։ Ո՞նց մոռանամ այդ մայրերի ողբաձայնը, որ տնից էլ է լսվում, ու՞ր փախչեմ, որ փողոցներում չտեսնեմ աչքերը սրբող երիտասարդ աղջիկների, ինչպե՞ս խաղաղություն խնդրեմ, որ ձայնս մինչև Աստված հասնի, ինչպե՞ս համոզեմ ինձ, որ խելագարվելու փոխարեն ինձ համար զոհվածների չապրած կյանքը ապրել է պետք ու հաղթել, անպայմա՜ն հաղթել, նրա՛նց համար հաղթել…

Դասընկերներիս բանակ ճանապարհելու օրը թղթի վրա այդ օրվանից հուշեր էինք թողել՝ ինչ-որ բաներ գրելով։ Պայմանավորվել էինք ծառայությունից հետո նորից հանդիպել։ Բայց մեզնից մեկը արդեն պակասում է, այնքա՜ն է պակասում, որքան ավելացել է աշխարհի արտասուքը… Այդքան շատ է պակասում։ Ունայնության այս փուլը ծանր խրոնիկ հիվանդության է նման, որ ոչ մի դեղամիջոցով չի բուժվում և գնալով ավելի ու ավելի է խորանում, հասնում սրտիդ, ուղեղիդ կամ նյարդերիդ ու դանդա՜ղ քայքայում քեզ ներսից։

Այս պատերազմը ոչ մի այլ նպատակ չի հետապնդում, եթե ոչ`  ոչնչացնել այն ազգը, որը պատմության չափ հին է, բայց չի դադարում ժամանակի հետ նորանալ։

Մենք հաղթելու ենք, մենք հաղթում ենք և հաղթել ենք արդեն իսկ, որովհետև մեզ հաղթել չի՜ լինի։ Բնաջնջել այն ազգին, ով գիտի որտեղից է գալիս և ուր է գնում, ով ամուր կառչած է իր արմատներին,  գեներին, ինքնությանն ու պատմական ժառանգությանը, պարզապես անհնար է։

Հ.Գ. Համալսարանում ընկ. Էլոյանին խոստացել ենք ապագայում յուրաքանչյուրս 10 հայորդի պարգևել հայրենիքին։

Սարսափի՛ր թշնամի, դողա՜ թուրք…

mariam tonoyan

Մի շփոթիր շարժումը գործողության հետ

-Սպասումի քաղաք է էս ձեր Երևանը,- կանգառում երթուղայինին սպասելիս ասացի արդեն երկար ժամանակ Երևանում բնակվող ընկերուհուս,- Ժամերով պատրաստ եք սպասել կանգառում, որ ինչ-որ թվանշանով մեքենա գա ու ձեզ հասցնի պետք եկած տեղը։ Հետո մեքենայի մեջ սպասում եք, թե երբ եք հասնելու։ Հենց թվում է, թե հասել եք, պետք է նորից սպասեք, որ լուսակիրը կանաչ նշանը ցույց տա, շքամուտքում սպասում եք, որ վերելակը ներքև իջնի, ապա կրկին սպասում, որ ձեզ ուզած հարկը հասցնի։ Դուռը թակելուց հետո սպասում եք, որ բացեն… Ու սա դեռ ամենապարզ ու առօրյա շղթան է։

Ես ծիծաղեցի ու շարունակեցի.

-Իսկ գիտե՞ս՝ ես ինչ կանեի, եթե Գավառում լինեի։ Ինձ պետք եկած ուղղությունը բռնած՝ ոտքով կիջնեի այնքան, մինչև երթուղայինի կհանդիպեի, իսկ եթե չէ՝ մեծ բան չէ, բնավ չեմ էլ օգտվում. քաղաքի մի ծայրից մյուսը մեկ ժամում կարող ես հասնել։ Կհասնեի հինգհարկանի շենքին, վազելով վեր կբարձրանայի ու կսպասեի միայն, որ դուռը բաց անեն։

-Բայց պետք է, չէ՞, ինչ-որ բանի սպասել, ու թույլ տալ, որ որևէ տեղ ինչ-որ մեկը քեզ սպասի,-առարկեց ընկերուհիս,-իսկ մեջտեղում դու շահում ես մտածելու ժամանակ։

-Է՜, մտածել… Ամեն երկրորդ մարդ ինքն իրեն զբաղեցնում է կանգառներում։ Մեկը հեռախոսի մեջ է խրված, մեկին զանգել են, չհաշված, որ մեծամասնության ականջներում ականջակալ կա։

-Դեռ սկիզբն է, կընտելանաս,- ժպտաց ընկերուհիս,- կարոտել ես, դրա համար էլ սկսել ես համեմատել, ինքդ քեզ համոզել։

Ես լռեցի։ Մեկը մյուսի հետևից սլանում էին մեքենաները։ Մարդիկ անցնում էին իրար կողքով՝ առանց միմյանց վրա հայացք գցելու։ Ես հասկանում էի, որ մեծ քաղաքում դա ավելի նորմալ է, քան ամեն պատահած մարդու հետ զրույցի բռնվելը։ Ընկերուհիս նշան արեց, և միասին բարձրացանք կանգառում արգելակած վարդագույն ավտոբուսներից մեկը։ Պատուհանից այն կողմ շտապում էր աշխարհը։ Շենքերից մեկի վրա հասցրեցի կարդալ. «Մի շփոթիր շարժումը գործողության հետ»։

-Շարժումը գործողություն կդառնա, եթե այն նպատակային է,- մտքումս գտա պատասխանը ու սկսեցի մոտավորապես պատկերացնել, թե ուղևորներից ով ինչ նպատակով է շարժվում քաղաքի մի մասից մյուսը։

Վերջապես վերհիշեցի նաև իմ նպատակը, որ շարժումս գործողության պետք է վերածեր ու առույգացա։

-Գիտե՞ս՝ ինչ բան է հայմվեհը,- հանկարծ դարձա ընկերուհուս։

-Համեղը՞,-հարցրեց։

-Հայմ-վեհ, գերմաներենից բառացի՝ հայրենիքացավ, այսինքն՝ տուն դառնալու ցանկություն, կարոտ,- արտասովոր զվարթությամբ սկսեցի բացատրել։

Ընկերուհիս չփորձեց անգամ քաղաքավարությունից դրդված ծիծաղը զսպել, որովհետև լավ էր ճանաչում ինձ։ Ես գտել էի մի հույս, որից պետք էր կառչել փոփոխությանն ընտելանալու ու նոր իրականությունն ընդունելու համար։ Չէ՞ որ իզուր չէի այստեղ հայտնվել։

-Ասածս այն է, որ թեկուզ միայն այդ բառը սովորելու համար արժեր Երևան հասնել,- ժպտալով արդարացա ես ու մտածեցի, որ ամեն մանրուք ու պատահականություն կարող են հույս ներշնչել, երբ առաքելությունդ իրագործելու ճանապարհին ես։ Չէ՞ որ գիշերը պարզապես լույսերի հանգման արարողություն է, երբ կարող ես լուսաբացն անտարբերությամբ դիմավորել։ Իսկ երբ գիշերային լույսերն անգամ որպես կախարդանք ես ընդունում, առավոտդ դիմավորում է քեզ հարազատ մոր պես ջերմ, որտեղ էլ որ արթնացած լինես՝ քո տանը, թե մեկ այլ քաղաքում։

mariam tonoyan

Մայրը

Իրիկնամուտ էր. արևն առնում էր իր վերջին շողերը՝ կանաչավարս ծառերի ոսկևորված տերևները շոյելով։ Ամառային տաք քամին երեկոյան այդ ժամին հագել էր իր սարսռացնող վերարկուն ու փարվում էր փողոցներում դեռևս շրջող, թեթև հագնված մարդկանց ու նրանց սիրով մինչ տուն էր ուղեկցում։ Ճրագալույցի հետ սարերից իջնում էին հովիվները՝ ոչխարների հոտերն ու նախիրները գյուղական ախոռներ ցրելով։ Մթնող երեկոյի այդ ամայության մեջ պսպղում էին զույգ աչքեր՝ պարզ երկնքի պես բաց կապտավուն։

Հովիվներից մեկը, հանկարծ նկատելով խոտերի մեջ խլրտացող ստվերը, քայլեց այդ ուղղությամբ։ Եվս երկու քայլ ու կտեսներ, թե ով է դա, բայց հանկարծ բարձրահասակ խոտերի միջից մի բռունցքաչափ քար թռավ ու դիպավ հովվի ուսին։

Հովիվն անսպասելի հարվածից խրտնած՝ մռնչոցով մի քայլ հետ թռավ։

-Հի-հի-հի՜,- ձեռքը բերանին դրած ու բռնկուն քրքիջը հազիվ զսպելով՝ խոտերի մեջ երևաց փոքրիկ, նիհար մի աղջնակ՝ երկնագույն աչքերով։

Հովիվը զարմացած առաջ քայլեց.

-Ո՞վ ես, ի՞նչ գործ ունես այս ժամին դրսում։

-Քըշ-քըշ,- ձեռքը հանդիմանանքով թափահարեց աղջիկը,- սո՜ւս…

Հովիվը շփոթվեց, կռացավ աղջկա հասակի չափ ու պատասխանի սպասող հայացքով սկսեց զննել նրա դեմքը. երկու՝ դեմքի հետ անհամապատասխան մեծ, փայլփլուն աչքեր, ներս ընկած, կեղտոտ այտեր, փոքրիկ բերան, որ թվում էր՝ միշտ ժպտում է, թուխ խոպոպիկներ, որ քամու հետ խաղալով դեսուդեն էին ընկնում նրա գունատ դեմքի վրա։

-Ծնողներ ունե՞ս, աղջիկ,- ավելի բարյացկամորեն հարցրեց հովիվը։

Աղջիկը հայացքը չկտրելով հարևան տան ցանկապատից՝ պատասխանեց.

-Մայր ունեմ։

-Հապա ինչո՞ւ դեռ քեզ տուն չի կանչել։

Աղջիկը չպատասխանեց, կռացավ, մի փոքրիկ քար վերցրեց ու նետեց հարևան տան բակը։ Ներսից մեկն ի պաստասխան երկու անգամ թխկթխկացրեց բարձր, փայտե ցանկապատը։ Հավանաբար դա ինչ-որ դրական ազդակ էր, քանի որ փոքրիկի դեմքն ակնթարթորեն փայլեց, ապա նա տեղում շորորվելով ու չարաճճիորեն երկարացնելով վանկերը, ի վերջո պատասխանեց.

-Մայրս հյուր ունի։ Երբ նա հյուր է ունենում, մեզ ուղարկում է դուրս՝ խաղալու։

Հովիվը խոժոռվեց։ Մինչ նա կխնդրեր իր հետևից եկող  հովիվներին, որ իր պատասխանատվության տակ գտնվող հոտը ևս ախոռներ հասցնեն, աղջիկն արդեն մոտերքում չէր երևում։

Մթնել էր. գյուղի ճանապարհները լուսավորվում էին տների պատուհաններից դուրս փախչող լույսերի նեղլիկ պատառիկներից, որոնք մերթ ընդ մերթ աղճատվում էին՝ ներսում անցուդարձողների ստվերներն իրենց վրա առնելով։ Թրթռացող լույսերի մեջ ողջ աշխարհն ասես երերում էր և մի պահ հովվին թվաց, որ այդ  երերուն իրականությունից փոքրիկ աղջիկն էլ սահել, անցել է մեկ այլ, ալիքվող հորիզոներ։ Քայլերը մեխանիկորեն բերեցին դեպի ցանկապատը։ Ներսի կողմից քչփչոցներ էին լսվում։ Հովվի կասկածները, թե աղջիկն այնտեղ կլինի, հաստատվեցին։

Մինչ կվճռեր ներս անցնել, նրա ուշադրությունը գրավեց վարդագույն կադիլակը, որ այնքան գռեհիկ էր գյուղի խղճուկ ֆոնին, ինչպես ադամանդյա պսպղան մատանին անխնամ ու արևակեզ մատի վրա։ Տնից, որի առջև կայանված էր մեքենան, դուրս եկավ հաստագլուխ, երկարավիզ, անճոռնի մի կերպարանք, նստեց մեքենան ու նորաոճ կադիլակը գյուղից դուրս սլացավ՝ վարդագույն դռնակները ցեխով նախշազարդելով։ Շուտով նույն տնից դուրս եկավ հաստլիկ մի կին ու այսուայնկողմ նայելով բղավեց.

-Լուսինե՜, Լուսինե՜…,- տեսնելով, որ մոտակայքում մարդ չկա, փողոց դուրս եկավ, ու լայն-լայն քայլերով շարունակեց,- Արմա՜ն, ո՞ւր եք… Լուսինե՜…

-Արման, շուտ արա, շո՛ւտ,- հովիվը լսեց աղջկա ձայնը ցանկապատի մյուս կողմից։ Չանցած մի ակնթարթ՝ զիլ ձայնով ներսում ինչ-որ բան դրմբաց ու դրան հաջորդեց խռպոտ տղամարդկային ձայն.

-Գողությո՞ւն եք անում, հաա՜, սատանաներ։

Դարպասն իսկույն բացվեց ու աներևակայելի արագությամբ ներսից դուրս վազեց աղջիկը, իսկ նրա հետևից՝ էլ ավելի փոքրիկ տղան, ով դեռ ձեռքում էր պահել գողոնը ու փոքր-ինչ դանդաղելու պատճառով հասցրեց վզակոթին մի քոթակ ստանալ տանտիրոջ կողմից։

-Լուսինե՞, էդ դո՞ւ ես,- մյուս կողմից ճղճղալով վրա հասավ կինը, ու բռնելով փոքրիկ աղջկա ձեռքից, մյուս ձեռքով ապտակ հասցրեց նրան,- ա՛ռ քեզ, չէի՞ ասել՝ հեռու չգնաք։

Անզուսպ զայրույթը չկառավարելով՝  ոտքից գլուխ թափահարեց նաև ավելի փոքրին։

-Հեյ, հե՜յ…,- փորձեց խառնվել հովիվը և կնոջ ձեռքից առավ կտորի նման թափահարվող տղային։

Անսպասելի տեսարանից շվարած՝ տանտերը կանգնել էր դարպասի առաջ ու աչքերը կկոցած փորձում էր տեսնել զայրացած տիկնոջ դեմքը։

-Այ կին,- վերջապես միջամտեց նա, և դուրս գալով ստվերից, հստակ երևաց։ Դա մի կորացած ծերուկ էր, ով չնայած ծերությանը, բավականին առույգ ու առողջ էր թվում։ -Դրանց դաստիարակած լինեիր, հիմա ո՛չ ես կխփեի, ո՛չ դու։ Տե՛ր կանգնի, մատղաշ են, մեղք են։

Աղմուկը լսելով՝ մի քանի գյուղացիներ դուրս էին եկել տեսնելու, թե ինչ է պատահել և ծերունու այդ խոսքերը, որ հնչեցին ականատեսների առջև, էլ ավելի վիրավորական թվացին կնոջը։ Նա բորբոքվեց.

-Իմ միսն ու արյունն են, ե՛ս եմ մերը, ե՛ս եմ որոշում՝ ոնց դաստիարակեմ,- ճչաց նա, ու հանկարծակի մի շարժումով հովվի ձեռքերից խլելով տղային, նրան աղջկա հետ միասին տուն քարշ տվեց։

Տանտերը նրանց հետևից ձեռքը թափ տվեց՝ ի նշան այն բանի, որ նրանց հետ գլուխ դնելն անիմաստ է, ապա շրջվեց, ուզում էր ներս մտնել, բայց հովվի մասին հիշելով, կրկին հետ դարձավ.

-Կանգնել, թամա՞շ էիր անում՝ ոնց են գողանում, այ ջահել։

-Էդ կինն ո՞վ է,- խեթ նայելով ծերունուն՝ հարցրեց հովիվը։

-Սև շո՛ւնն է… անոթի է թողում մի մատ երեխեքին, որ ինքն իրենով զբաղվի,  դրանք էլ գող են մեծանում, որ սոված չվնգստան։

…Տանտերը ներս անցավ՝ իր երկար խալաթի փեշերից կախած տանելով անլուսին գիշերվա մթությունը։ Հովիվն իր գլխավերևում նկատեց առաջին աստղերը՝ իր հարյուրավոր գառների նման անսահման թվացող, բայցև հաշվելի, որ կարծես սովից հարձակվել էին մթի վրա ու արածում էին երկինքը։

Հովիվը քայլեց մթության մեջ ու մտածեց, որ ոչխարն իր գառի բերանից խոտը չէր գողանա։

mariam tonoyan

Էրիխ Ֆրիդ․ Բանաստեղծություններ

Այդժամ

Երբ քո երջանկությունը
երջանկություն չէ այլևս,
այդժամ կարող է քո ուրախությունը
դեռևս ուրախություն լինել,
և քո կարոտը՝
դեռևս քո իրական կարոտը։
Անգամ քո սերը կարող է դեռևս սեր լինել,
դեռևս գրեթե երջանիկ սեր,
և քո ըմբռնումը կարող է աճել։
Բայց այդժամ անգամ քո տխրությունը
կցանկանա տխուր լինել,
և քո մտքերը ավելի ու ավելի
քո՛ մտքերը կդառնան։
Դու այդժամ կրկին դու կլինես
և գրեթե չափազանց մոտ ինքդ քեզ։
Քո արժանապատվությունը
քո արժանապատվությունն է,
միայն թե… երջանկությունդ
երջանկություն չէ այլևս։
***
Ինչ որ է 
-Դա անմտություն է,- ասում է Բանականությունը։
-Այն է, ինչ որ է,- ասում է Սերը։
-Դա դժբախտություն է,- ասում է Կշռադատությունը։
-Դա ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ ցավ,- ասում է Վախը։
-Դա անհույս է,- ասում է Ըմբռնումը։
-Այն է, ինչ որ է,- ասում է Սերը։
-Դա ծիծաղելի է,- ասում է Հպարտությունը։
-Թեթևամտություն է,- ասում է Զգուշությունը։
-Դա անհնարին է,- ասում է Փորձառությունը։
-Այն է, ինչ որ է,- ասում է Սերը։
***
Միայն  թե
Կյանքը, գուցե, ավելի պարզ լիներ,
եթե ես երբեք քեզ հանդիպած չլինեի.
ավելի քիչ վիշտ՝
ամեն անգամ մեր բաժանումից,
ավելի քիչ վախ՝
հաջորդ և դրան հաջորդող բաժանումներից առաջ,
և նաև ոչ այդքան շատ՝
անզոր կարոտից,
երբ դու այստեղ չես,
և այն (կարոտը) միայն անհնարինն է ցանկանում
այն էլ իսկույն՝
հաջորդ ակնթարթին
և դրանից հետո։
Ու քանի որ դա չի կարող պատահել՝
ցավալի է
Ու շնչելը՝ դժվարացած։
Կյանքը, միգուցե, ավելի պարզ լիներ,
եթե ես երբեք քեզ հանդիպած չլինեի,
միայն թե դա ի՛մ կյանքը չէր լինի։
***
Քեզ
 
Քեզ թողնել,
որ դու դու լինես,
լիովին դու։
Տեսնել,
որ դու միայն դու ես,
երբ դու այն ամենն ես,
ինչ որ կաս՝
քնքշությունը և վայրին.
այն ինչ պոկվել,
այն ինչ գգվել է ուզում։
Ով միայն կեսդ է սիրում,
նա քեզ ոչ թե կիսով չափ է սիրում,
այլ բոլորովին չի սիրում։
Նա ցանկանում է քեզ վերաձևել,
անդամահատել,
աղավաղել…
Քեզ թողնել,
որ դու դու լինես։
Արդյոք այդ ծանր է, թե թեթև,
չի որոշվում նրանով,
թե որքան են դիտավորությունն ու դատողությունը,
այլ նրանով, թե որքան է սերը
և թե որքան է անկեղծ կարոտը ամենի հանդեպ,
ամենի հանդեպ, ինչը «Դու» է՝
տաքության ու սառնության,
բարության ու համառության,
կամքի ու դժկամության,
քո յուրաքանչյուր դիմաշարժի,
քո յուրաքանչյուր անհնազանդության,
անկայունության,
հարատևության հանդեպ…
Ապա, հավանաբար,
բնավ էլ դժվար չի լինի
ինքդ քեզ թույլ տալ՝
լինել Դու։
***
Մինչ կմեռնեմ
 
Եվս մեկ անգամ խոսել կյանքի ջերմությունից,
որպեսզի ևս մի քանիսն իմանան.
ջերմ չէ,
բայց կարող էր ջերմ լինել։
Մինչ կմեռնեմ,
ևս մեկ անգամ խոսել սիրո մասին,
որպեսզի ևս մի քանիսն ասեն.
դա եղել է,
դա պետք է լինի։
Եվս մեկ անգամ խոսել
երջանկության համար փայփայած հույսի
երջանկության մասին,
որպեսզի ևս մի քանիսը հարցնեն.
-Ի՞նչ էր դա,
ե՞րբ կվերադառնա։
***
Դու
 
Որտեղ ազատություն չկա,
դու ես ազատությունը,
Որտեղ արժանապատվություն չկա,
դու ես արժանապատվությունը,
Որտեղ ջերմություն չկա,
չկա մտերմություն մարդուց մարդը,
դու ես մտերմությունն ու ջերմությունը,
Սիրտը անսիրտ աշխարհի։
Քո շուրթերը և քո լեզուն
հարցերն են ու պատասխանը
Քո ձեռքերի մեջ, քո գրկում
ինչ որ բան կա.
ինչ-որ հանգստություն։
Եվ ցանկացած ստիպված բաժանում քեզնից,
ավարտվում է վերադարձով դեպի քեզ։
Դու ապագայի սկիզբն ես,
Սիրտն ես անսիրտ աշխարհի։
Դու ո՛չ հավատալիք ես,
ո՛չ փիլիսոփայություն,
ո՛չ կանոն, ո՛չ սեփականություն,
որից կառչում են,
Դու կենդանի մարդ ես,
Կին ես,
որ կարող է սխալվել, և կասկածել, և բարիանալ…
Դու սիրտն ես անսիրտ աշխարհի։
 ***
Նատուրալիզացիա
 
Սպիտակ ձեռքեր
Կարմիր մազեր
Կապույտ աչքեր
Սպիտակ քարեր
Կարմիր արյուն
Կապույտ շուրթեր
Սպիտակ ոսկորներ
Կարմիր ավազ
Կապույտ երկինք
 ***
Գիշերերգ
 
Քեզ ծածկեմ, ոչ թե համբույրներով,
այլ միայն ընդամենը քո ծածկոցով
(որ ցած է սահել ուսերիդ վրայից),
որ դու քնիդ մեջ չմրսես։
Ավելի ուշ,
երբ արթնացած կլինես,
բացեմ պատուհանները և քեզ գրկեմ,
քեզ ծածկեմ համբույրներով,
քեզ բացահայտեմ։
 ***
Բայց
 
Սկզբում ես սիրահարվեցի
հուրհրանքին քո աչքերի,
քո ծիծաղին,
քո բերկրանքին՝ կյանքին տածած։
Հիմա ես սիրում եմ նաև արցունքներդ,
և քո վախը կյանքի հանդեպ
ու աչքերդ անօգնական։
Բայց ուզում եմ
օգնել ես քեզ ընդդեմ վախի,
որովհետև
Իմ բերկրանքը կյանքի հանդեպ
Դեռ հուրհրանքն է քո աչքերի։
 ***
Իշխողներին
 
Այրվե՞լ են երբևէ ձեր սիրտն ու աչքերը։
Տասից ավելի արդարություն չկա՞ աշխարհում։
Դուք գազանային չէիք, քանի որ այդպես չի սպանվում և ոչ մի կենդանի։
Ձեր ոչ մի զոհը այնքան մեռած չէ, որքան դուք։
***
Անկատակ
 
Երիտասարդները
որպես կատակ
քարեր են նետում
գորտերի վրա։
Գորտերը մեռնում են
ամենայն լրջությամբ։
***
Պատասխան
 
Մեկը ասաց քարերին.
-Մարդանման եղեք։
Քարերն ասացին.
-Մենք դեռ բավական կարծր չենք։
***
Թշնամիները
 
Նրանք արդեն իսկ կյանքից պատռված,
դեռ մտահոգ են, որ չեն իմանա
պատասխանները չհարցված հարցերի։
Եվ իրենց կյանքի մնացած մասը
վատնում են իրենց չապրած կյանքի գովերգի վրա։
Եվ, հավանաբար, անգամ պատրաստ են
իրենց կյանքը տալ գեթ նրա համար,
որ ստիպված չլինեն տեսնել՝
ինչու և ինչի համար են ապրում։
Եվ նրանք անգամ վաղվա հույս ունեն,
առանց այսօրվա ու երեկվա մասին իմացության։
Նրանք բաց են բոլոր ստերի ու խաբկանքների համար,
նրանք իմ եղբայրներն ու քույրերն են։
***
Ի վերջո
 
Երեխա ժամանակ ես մտածում էի,
որ յուրաքանչյուր թիթեռ՝
իմ կողմից փրկված,
յուրաքանչյուր սարդ ու խխունջ,
յուրաքանչյուր մժեղ, ականջմտուկ,
յուրաքանչյուր անձրևաորդ
կգա ու լաց կլինի շիրիմիս վրա,
երբ գերեզման կմտնեմ։
Ասես մի անգամ փրկվածներն էլ չէին կարող մեռնել
և բոլոր-բոլորը կգային իմ գերեզմանին։
Մեծ տարիքում ես հասկացա,
որ դա անմտություն է։
Նրանցից ոչ մեկը չի գա,
 չէ՞ որ չի ապրի մինչ այդ պահը։
Իսկ հիմա, ծերության մեջ
ես հարցնում եմ.
եթե ես կրկին ու կրկին նրանց փրկեմ,
նրանցից երկուսը կամ երեքը ի վերջո կգա՞ն։
***
Definition
Այն շունը,
որ մեռնում է
ու գիտի,
որ մեռնում է շան պես
և որը կարող է ասել,
թե գիտի,
որ շան պես է մեռնում՝
մարդ է։
***
Որտե՞ղ ենք սովորում
 
Որտե՞ղ ենք ապրել սովորում,
և որտե՞ղ ենք սովորում սովորել,
և որտե՞ղ մոռանում
սովորածը ապրելու մասին։
Որտե՞ղ ենք սովորում
բավական խելացի լինել
հարցերից խուսափելու համար,
որոնք մեր սերը շահավետ չեն դարձնում
և որտե՞ղ ենք սովորում
բավական ազնիվ լինել
հանուն մեր սիրո՝
հարցերից չխուսափելու համար։
Որտե՞ղ ենք սովորում
ընդդիմանալ իրականությանը,
որն ուզում է մոլորեցնել մեզ մեր ազատությունից
և որտե՞ղ ենք սովորում երազել
ու արթուն մնալ մեր երազների համար,

որպեսզի դրանցից որոշները իրականություն դառնան։

Թարգմանությունը գերմաներենից՝ Մարիամ Տոնոյանի

mariam tonoyan

Էս ի՞նչ սերունդ ա մեծանում

Տիգրանի բանակի քեֆից հետո տունը լռության էր մատնվել։ Ոչ թե այն պատճառով, որ զինվորին ճանապարհելուց բոլորը տխուր էին ու խոսելու տրամադրություն չունեին, այլ որպեսզի էլ ավելի չզայրացնեն սենյակում փակված, խենթանալու աստիճան բարկացած Տիգրանին։ Դեռ նախորդ օրը տան բաց պատուհաններից պարերգերի ու հարբած ամբոխի ուրախ կանչեր էին լսվում, իսկ այսօր՝ նրա մերթ ընդ մերթ ուժգնացող աղաղակները.

-Խայտառակությո՜ւն է…

Շուտով կարծես թե զայրույթն անցավ, ու սեղանի վրա մատների նյարդային կտկտոցները դադարեցին։ Ասես տան ճնշող լռությունը դռան անցքից սողոսկեց նրա սենյակ ու իշխեց աղմուկի վրա։

Տատը, որ չնայած իր տարիքին, բավականին աշխույժ կին էր ու տանը տեղի ունեցող ամեն իրադարձության մեջ գլխավոր գործող անձն էր, համառեց ու որոշեց ներս մտնել և, օգտվելով նրա հանդարտությունից, մի երկու բառով «խելքի բերել» տղային։ Բայց դուռը բացելուն պես անբնական քրքիջով սկսեց.

-Խելա՛ռ անտեր, էս ո՞ւր ա ծլկել։ Չլինի՞ զոռով տալու ա իրան բանակ տանել։

Սենյակի պատուհանը բաց էր, վարագույրը սրտի պես թրթռալով մեկ փքվում, մեկ ներս էր ընկնում միջանցիկ քամուց։ Սովորության համաձայն՝ Տիգրանը պատուհանը որպես դուռ էր օգտագործել։

-Չէ հա՜, դրան չգիտե՞ս,- կողքի սենյակից ձայն տվեց հայրը,- իրան առյուծի տեղ ա դնում, մռնչոցը կապում գեղով մեկ, հետո կնգա նման փախնում գետի մոտ,  անճարությունից ջրի մեջ քարեր ա շաղ տալի…

-Է՜, հերիք ա տղուս ոսկորները լվանաս,- արմունկի մի թեթև հարվածով ամուսնուն լռեցնելով՝ մեջ ընկավ կինը,- գնա, խոսա հետը, տուն բեր։

Մի սաստող հայացքով կնոջը հասկացնելով, թե ով է այնտեղ գլխավորը, նա, այնուամենայնիվ, հագավ կոշիկներն ու դանդաղաքայլ գնաց դեպի գետը։ Չէր սխալվել, Տիգրանն այնտեղ էր, միայն թե գետի մեջ քարեր նետելու փոխարեն մի փայտի կտորով մոլեգնորեն հողի մեջ անցք էր անում։

-Այ տղա՜,- հեռվից ձայն տվեց հայրը՝ քայլերն արագացնելով,- ասում են՝ նեղվել ես, հա՞, որ հետ են դարձրել վայենկոմատից։ Տո խելքիդ ձուն գա՜, առանց փող, առանց ծանոթ բանակից ազատվել ես, քեֆ անելու փոխարեն հո՞ղ ես փորում։

-Հա՛,- վրդովված արձագանքեց տղան,- փորում եմ, որ խայտառակությունս մեջը թաղեմ։

-Խայտառակությո՜ւն, մարդը բարձր արժեքների տեր ա, բա ո՜նց, մենք էլ նվաստ ենք, հա՞, որ չենք ծառայել։

-Կոլոտ Արտուշին, որ զենքից կարճ ա, տարա՛ն,- ասաց Տիգրանը ու փայտի կտորը գետը նետելուց հետո շարունակեց,- Շուռիկ Վալոդիկին, որ դեմը կանգնած մարդուն չի տենում, տարա՛ն։ Ժորայի կուզիկ տղուն տարա՛ն, Վովայի քրոջ տղու սրտի խնդիրը աչքաթող արին, տարա՛ն, իմ մի խալը, որ հազար տարի ինձ նեղություն չի տվել, սարքին ուռուցքածին ու չտարա՜ն։ Հեսա գեղում սկսելու են խոսալ, որ Տիկոն հիվանդոտ ա, դու էլ գլուխդ կախ ման գաս։

-Տիկո ջան, բալա ջան, ոչ մեկը ոչ մի բան չի ասի։ Բանակից ազատվելը մեր ազգի մեջ ժառանգական ա։ Պապդ Հայրենականի ժամանակ կրակել ա իր ոտին, որ տուն ուղարկեն։ Ես գժի թուղթ հանեցի, հորեղբորդ վրա միլիոններ ծախսինք, ազատինք․․․ Մեր մեջ հայրենասեր չկա, դու էդ ի՞նչ թազա ձևերի հետև ես ընկե։

Տիգրանը հոր խոսքերից ավելի էր հունից դուրս գալիս։

-Է՜, ես պատրաստ էի, ախր… Ախր, մենակ էդ զինվորի շորերը հագնելով տղեն իրան լիարժեք ուժեղ ա զգում։ Հասկանում ա, որ եթե ինքը վախկոտի նման զենքի հետևն էլ թաքնվի, մեկ ա՝ իրան որպես զինվոր հարգելու են, որովհետև զինվորը արժեք ա։ Զինվոր լինելը հպարտություն ա, պատիվ, հույս, պայքար… Իսկ ես ո՞ւմ համար եմ պայքարել։

Որդու խոսքերը չլսելու տված հոր աչքով ընկավ, թե ինչպես է վերջինս սկսել քարեր նետել ջուրը։ Ինքնագոհ ժպտաց, որ լավ է ճանաչում տղային ու վրա բերեց.

-Մորդ մասին մտածի։ Երկու տարի աչքը ճամփիդ ա մնալու։ Բանակ գնացողների պակաս չկա, որ դու չգնաս, բանակը հերոս չի կորցնի։

-Բա Անի՞ն,- ոտքի կանգնեց Տիգրանը։

-Անի՞ն, մեր հարևա՞ն, Կամոյի աղջի՞կ։ Է, հա, Անին` ի՞նչ։

-Անի՛ն հերոս կկորցնի, Անի՛ն պաշտպան ու հույս, հպարտանալու առարկա չի ունենա… Անիին չեն տա չծառայած տղայի, Անիին հիվանդ տղերքը սազական չեն։

Պապ, կամավոր եմ գրվելու։ Հանուն Անիի, հանուն էն մի կտոր հողի, որի վրա Անին ա կանգնում, գնալու եմ կռիվ անեմ, տանեն բանակ, եթե չէ՝ կամավոր եմ գրվում։

Հայրը պլշած աչքերով նայում էր որդուն։

-Այ… Այ, ռոմանտիկ շան լակոտ,- բարկությամբ սկսեց կմկմալ հայրը,- կա՛ց։

Տիգրանը, թախծոտ ժպտալով, վեր էր կացել, որ գնա.

-Քեֆն արել ենք, թող իզուր չլինի։ Երկու տարի ա, կդիմանաք, բա մի խալն արժի՞, որ ամոթով մնանք։ Թե գերդաստանս էլ չների, որ ավանդույթ եմ խախտել, ոչինչ, Անին կների բոլորի փոխարեն։

Տիգրանը խենթի նման ուրախ ժպտաց, համբուրեց հոր ճակատը ու վազեց գաղափարն իրագործելու։

Հայրը մի քանի քայլ հետևեց նրան.

-Կա՛ց, ես քո…,- ապա ուժասպառ շունչ քաշեց, թինկը տվեց մոտակա ծառերից մեկին ու մռթմռթաց,- Էս ի՞նչ սերունդ ա մեծանում։ Սրանց ձեռը մե՛նք չենք դիմանում, թուրքը էլ ո՞ւր դիմանա…

mariam tonoyan

Երևան…

Սա քաղաք է,

որի պատերի տակ կարող ես լաց լինել՝
անցորդների ուշադրությունը չգրավելով։
Բայց ես հիմա
պարզապես

ձեռքս ծնոտիս տակ դրած՝

Նայում եմ քաղաքին՝
քիմիական ռեակցիայից քայքայվող…
Չգիտես՝ սե՞րն էր, թե՞ ատելությունը
այդ մի կաթիլ հեղուկը,
որ չլուծվեց նրա բաղադրության հետ,
փոխարկվեց անտարբերության,
նստվածք տվեց հատակին,
պատերին,
փոխեց քիմիական կառուցվածքը,
դեսուդեն շտապող ատոմների
(մարդկանց) դասավորությունը…
Ասում են՝
քիմիական ռեակցիայից հոտ կարող է առաջանալ։
Երևի Աստված որոշել է քիմիա ուսումնասիրել,
որովհետև
քաղաքի անտարբերությունից
գարշահոտություն է բուրում։
mariam tonoyan

Աղջիկը

Աղջիկը լույս աշխարհ եկավ։ Գերդաստանը ցնծալու ու աչքալուսանք տալու փոխարեն ափսոսանքով մտածեց հաջորդ, տղա երեխայի ծնունդի մասին. տոհմը շարունակող է պետք։

Աղջկա առաջին բառը «մամա»-ն եղավ, դրանից հայրը սրտնեղեց ու նրան սովորեցրեց, որ «մամայի՞ն ես շատ սիրում, թե՞ պապային» հարցին իր օգտին պատասխան տա։ Աղջիկը պետք է հնազանդ լիներ, ընդունված է այդպես։

Մինչ թույլ կտային իր փոքրիկ աշխարհի սահմանները մի քայլով լայնացնել, ծնողները խրատեցին աղջկան, որ բակում պետք է միայն աղջիկների հետ խաղա ու իրեն խելոք պահի։

Դպրոց գնալիս հասկացրին, որ մեծի կամ հասակակից տղայի աչքերի մեջ սևեռուն նայել չի կարելի, պետք է խոնարհել հայացքը, նայել կոշիկներին։ Նա միշտ փախցրեց հայացքը բոլորից ու խոսուն հայացք այդպես էլ չունեցավ։ Աղջկա հայացքին վայրկյանացույց դրվեց, գլուխն էլ փոքր-ինչ խոնարհ պահելու համար դասագրքեր կախեցին վզից, թե՝ ամոթ է, եթե աղջիկ հալով չսովորես։

Ի տարբերություն բակային խաղերի, դպրոցում աղջկան ու տղային իրար կողք-կողքի նստեցրին, բայց հիշեցրին անպայման՝ դուք քույր-եղբայրներ եք։ Մի օր էլ այդ եղբայրներից մեկը աղջկան սեր խոստովանեց և աղջիկը կյանքից ոչի՜նչ չհասկացավ…

Բարձր դասարաններում պետք էր մասնագիտություն ընտրել։ Աղջկան սազական չէր ֆուտբոլիստ, ոստիկան, շինարար դառնալ, իսկ դերասանուհի կամ երգչուհի դառնալու համար հատուկ ստորագրահավաք էր պետք կազմակերպել քաղաքի բնակիչներից, որովհետև բեմին և ուշադրության կենտրոնում լինելը աղջկա համար չափազանց մեծ արտոնություն էր։ Քիչ-քիչ սկսեցին քարացած արտահայտությունները շշուկներից բարձրաձայն խոսքերի վերածվել. «դու գնացող ես», «քեզ մնաց մի քանի տարի», «կեր, որ գնացիր ուրիշի տուն, ամոթանք կտան, կասեն՝ ի՞նչ բան է ուտելիքը չսիրելը», «քո տարիքում ես երեք երեխա ունեի»… Աղջիկը հասկացավ, որ քիչ-քիչ ավելորդ է դառնում իր ընտանիքում և իր տանը, որի լիակատար տերը միայն տղա զավակը կարող էր լինել, բայց ուսումը ներս խցկելով փորձեց մի քիչ էլ երկարացնել ժամանակահատվածը՝ իր տանը, իր աշխարհում, սիրելիների կողքին մնալու համար։

Այս ընթացքում չափման միավորները չէին դադարում անհանգստացնել աղջկան՝ վայել քաշ, քայլվածքի արագություն, մեջքի ձգվածության աստիճան, շրջազգեստի երկարություն, շպարի համապատասխան խտություն, կոշիկի կրունկների բարձրություն…

Բարձրագույն կրթության դիպլոմ ստանալուց հետո բոլորին թվում էր, որ աղջիկը շատ է ուշացրել անձնական կյանք դասավորելը, բայց քանի որ նա դեռ պատրաստ չէր լուրջ որոշումներ կայացնել, իրենց դուռը թակողների միջից ծնողները ընտրեցին մեկին, ում հետ նրանք կկարողանային յոլա գնալ, բայց աղջիկը՝ դժվար թե, և մի շքեղ քողով ծածկելով նրա ցամաքած աչքերը, կանգնեցրին իրենից տարիքով մեծ տղայի կողքին։ Մտածեցին հուզմունքից է լաց լինում, կանցնի և որպես հրաժեշտի խոսքեր հիշեցրին մանկուց սովորեցրածը. «Այս տնից գնացողը ետդարձի ճամփա չունի, հնազանդ եղիր»։

Իր համար ծաղիկներ բերող և ցանկացած դուռ բացող ու ճանապարհը զիջող փեսացուն շուտով խոհանոցի դուռը շրմփացրեց աղջկա դեմքին՝ հայտարարելով, որ նրա միակ աշխատանքային վայրը դա կարող է լինել, և որ դիպլոմը լավագույն օժիտը չէր, որ կարող էր իր հետ բերել։ Աղջկան սովորեցրել էին հնազանդվել, դրա համար էլ խոնարհաբար տարավ նաև ամուսնու դավաճանությունը՝ արցունքները ներսում խեղդելով, բայց ինքը դավաճան համարվեց հերիք չէ մազերը տղամարդ վարսավիրի մոտ ներկելու համար, մի բան էլ գույնի տոնայնությունը նամուսով կնոջ չափանիշներին չհամապատասխանեցնելու համար։ Վեճեր ծագեցին, խնամիներով թշնամիներ դարձան, բայց ի վերջո հանդարտվեցին հանուն երեխաների, որոնցից երկուսը աղջիկ էին, վերջինը՝ տղա։

-Դուք էլ տղա ծնվեիք էլի, անբախտ բալեք,- երբեմն հոգոց հանելով տանջվում էր նա՝ իր դստրերի մասին մտածելիս։

Այդ աղջիկներից մեկը, մեծանալով, փախավ սիրած տղայի հետ ու գերդաստանի կողմից հավերժական արհամարհանքի արժանացավ։ Մյուսին հայրն արգելեց սիրահարվել այնպիսի տղայի, ում ինքը հավանություն չի տա։ Ի վերջո նրան էլ ամուսնացրին հարուստ վաճառականի որդու հետ։

Այն փոքր աղջիկը, որ այսօր մայր էր արդեն, լալիս էր, կուրծքը պատռում, ամուսինը հանգստացնում էր, թե՝ շատ զգացմունքային կին ես, սո՛ւս կաց։ Լացուկոծով աղջիկ չեն պսակում։

Աղջկա հոգում դեռ մնացել էին երջանկության հույսի ծիլեր, չէ՞ որ մի աղջիկը սիրելով էր փախել։ Ինքն արդեն ծերացել էր, դժվար էր քայլում ու մի կույտ հիվանդություններ մեջքին շալակելուց կորացել, կարճացել էր։ Շա՜տ էր փոխվել, բայց բաց կապույց աչքերի մեջ թրթռացող արցունքը դեռ կար, նույնն էր մնացել… Ամեն ինչի միջով անցնելուց հետո նստում էր բակում, ուր մի ժամանակ խաղացել էր իր հանգուցյալ ամուսինը, ու նայում էր երկնային լճում լողացող բամբակե թռչունների, որ թռչու՜մ, գնում էին իր կյանքի պես ու ցնդում ինչ-որ հեռվում։

Լսել էր, որ մյուս աղջիկը բաժանվել է վաճառականի որդուց, ու չգիտեր՝ ուր է, ինչ է։ Առավոտյան տան դուռը բաց էր անում, կեսօրին տան գործերով էր զբաղվում, երեկոյան նստում էր դրսում, շուրջը նայելով՝ լքված աղջկա վերադարձին կարոտ, և մութն ընկնելուն պես տուն էր մտնում՝ դուռը բաց թողնելով, որ աղջիկը գա, դուռը փակ չգտնի։

Գիտեր, որ չի գա, գիտե՜ր՝ հիշում է, որ այդ տնից գնացողը ետդարձի ճամփա չունի։