Չէ՛, ժամանակն իսկապես թռչում է: Բոլորն էլ ինձ հետ կհամաձայնվեն, որ դեռ մանկապարտեզում երազում էինք մեծանալու մասին, հագնում մայրիկի մեծ շորերն ու կոշիկները, ու մեզ հեռու, շա՜տ հեռու էր թվում այն օրը, թե երբ են դրանք մեր հագով լինելու: Բայց… Երեկ փորձեցի մայրիկիս կոշիկները, ու դեռ մի փոքր սեղմում էին ոտքերս:

Ժամանակը կանգնեցնել անկարող եմ, ուզում եմ փոքր-ինչ ընթացքը դանդաղեցնել: Գիտե՞ք ինչպես… Որոշել եմ օրերիս համար «հագուստ» ընտրել, ու մինչ հանեմ-հագցնեմ դրանք, ընթացքը կդանդաղի:
Հագուստներն էլ ի՞նչ. օրերիս նշանաբաններն են: Այսպես,
«Երեք ուղի է տանում դեպի գիտելիքներ. մտորումների ուղի՝ այն ամենաազնիվն է, նմանակելու ուղի՝ այն ամենահեշտն է, և փորձի ուղի՝ այն ամենադառն է»(Կոնֆուցիոս):
«Ստեղծի՛ր քո սեփականը և խուսափի՛ր նմանակել ուրիշներին»:
Ու թե շորը հագնելու պահին է երևում, ապա օրվա վերջում եմ նոր միայն հասկանում՝ սազո՞ւմ է հագուստը նրան, թե՞ ոչ:
Առաջարկում եմ վաղվա օրվա համար մի նոր «հագուստ».
«Եղի՛ր այն փոփոխությունը, որը ցանկանում ես տեսնել աշխարհում» (Մ. Գանդի):
Սազու՞մ է. որոշեք ինքներդ…

Բարև, սիրելի ընթերցող: Ասեմ, որ քեզ գոհացնելը շատ դժվար գործ է: Բավականին ջանք ու եռանդ է անհրաժեշտ, ժամանակ, ինչպես նաև՝ խելք: Հիմա մի փոքր կպատմեմ քո ընթերցած նյութի ստեղծման մասին: Նախ անհրաժեշտ է լավ թղթակից լինել, որ նյութիդ բովանդակությունը հետաքրքիր լինի, իսկ բառապաշարը՝ գեղեցիկ: Մինչ գրելը թղթակիցը պետք է պատկերացնի նյութի բովանդակությունը: Անհրաժեշտ է լավ, գրավիչ ու իմաստալից վերնագիր: Ամեն ինչ կախված է վերնագրից. եթե վերնագիրը ընթերցողին դուր գա, նա կկարդա նյութը: Սկսվում են արդեն տանջալից գիշերները: Սպասել և սպասել մուսային, որը այդքան էլ հաճախ չի այցելում: Նրա համար լավ պայմաններ են անհրաժեշտ, լավ միջավայր և որակով թուղթ ու գրիչ: Ափսոս են այն թղթերը, որոնց վրա մենք գրում ենք և երկրորդ վայրկյանին աղբն ենք գցում մեր անփութության պատճառով: Բայց դա էլ իր հերթին մեզ փորձ է բերում, իսկ լավ նյութի համար կարելի է նաև մի ամբողջ տետր ոչնչացնել, միայն թե գոհացնենք մեր ընթերցողներին: Նյութը գրելուց հետո, այն մշակվում է, խմբագրվում, հետո նոր հրապարակվում: Եթե ուզում եք դառնալ ապագա թղթակից, փորձեք լինել ավելի ազատ խոսքի մեջ և ազնիվ՝ ինքներդ ձեր ու ընթերցողի հետ: 

Նրանք հպարտ են, նրանք ուժեղ են, նրանց համար վախ բառը հավասարազոր է ստորացման: Նրանք պայքարում են, քանի որ թշնամին համարձակվել է քայլ անել դեպի նրանց սրբությունը:

Կա մի բառ, որն արտասանելիս աչքերիդ առջև մի դաժան ու սարսուռ առաջացնող տեսարան է հայտնվում: Գույների բոլոր երանգները խառնվում են՝ ստեղծելով մի նոր կարմիր: Հայ զինվորի կարմիրը…

Ինչպե՞ս շարունակել ժպտալ, երբ ամեն պահի մտովի հայտնվում ես սահմանին, երբ ամեն անգամ աչքերդ փակելիս՝ որդուն կորցրած մոր պատկերն է հայտնվում տեսիլքի նման: Փորձում ես զգալ այն ցավը, որը զգում է որդուն կորցրած մայրը, ամուսնուն կորցրած կինը, սիրեցյալին կորցրած աղջիկը: Ցավը նույնը չէ, բայց պատճառն ընդհանուր է: Իսկ այն ցավը, որը զգում է զինվորը՝ տեսնելով, թե ինչպես է իր զինակիցը արնաքամ լինում ու վաjրկյաններ անց` անշնչանում: Ինչպե՞ս խոսենք այդ ցավի մասին: Արցունքների միջոցով, մի քանի տոկոսով կարողանում ենք մեղմել հոգու մղկտացող վերքի ցավը, իսկ ինչպե՞ս մեղմի զինվորը:

Ասում են՝ տղան իրավունք չունի լաց լինելու: Իսկ ի՞նչ անի նա, եթե ներսը այրվում է, եթե հոգին հանգստացնել է փորձում, ի՞նչ անի, երբ ցավը խեղդում է ներսից: Թե՞, եթե նա տղա է, ապա իրավունք չունի ցավ զգալու: Ի՞նչ անի նա, երբ ներսը քանդվում է անզորությունից, քանդվում է խոսել չկարողանալուց: Նա ուղղակի կլռի, կհավաքի բոլոր մնացած ուժերն ու կշարունակի կռվել, ուրիշ ճանապարհ չկա: Կամ եթե լինի էլ, բոլորի վերջը նույնն է լինելու:

Ներելու ուժը կվերածվի պայքարի, պայքար հանուն գոյատևման, հանուն ապագայի:

-Մա՛ն, դու պատկերացնո՞ւմ ես, ես անգամ հավ չէի կարողանում մորթել, իսկ էստեղ…

Նախորդ անգամ ասացի, որ սպասելը՝ «կյանքի շարժիչ ուժն» է: Բայց ինչքան շատ ենք օրեր ճանապարհում դեպի մայրամուտ, այնքան ավելի մեծ ու իմաստով խորը «ուժեր» ենք տեսնում:

Իսկ ընկեր, ի՞նչ է հրաժեշտը:
Վերջին անգամ, երբ աչքովս ընկավ պատուհանից այն կողմ, շենքերի արանքից, կարմիր հորիզոնով հեռացող արևը, ես հասկացա, որ հենց այդ պահը՝ հրաժեշտն է:

Արևը հեռանում էր, բայց պահի գեղեցկությունը քեզ ստիպում է աչքերով կառչել արևից, և ուզենալ՝ հավերժ պահել տեսարանը: Սակայն պահի ողջ գեղեցկությունը չարտացոլվեց իմ լուսանկարի մեջ, գեղեցկությունն ու ջերմությունը արևն իր հետ տարավ:

Լուսանկարը՝ Մարիամ Հայրապետյանի

Արևն ինձ հրաժեշտ տվեց…
Եվ իմ բարեկա՛մ, եկ հիշենք հրաժեշտները, որոնք մենք չենք ընտրել, պարզապես այդպես էր պետք: Եվ հրաժեշտի մեջ հե՛նց այդ չեմ սիրում:

Հաճելի րոպեները ՝գիտես, որ անվերջ չեն և սրանց էլ ենք մենք հրաժեշտ տալիս, և այսպիսիների ամբողջությունը մենք կյանք ենք անվանում: Ժպտում ենք կամ նույնիսկ թրջում աչքերը, և այդ պահերը անցնում են մեր հիշողության էջերը, որոնք հիշելիս, շատ հաճախ վերապրում ենք պահի ջերմությունը:

Հրաժեշտ ենք տալիս նաև մարդկանց: Մարդիկ, որ կարող են գնալով, իրենց հետ տանել մասնիկ մեզանից: Այսպիսի հրաժեշտները կարոտ են թելադրում: Այսպիսի հրաժեշտը տեղ է ազատում մեր հոգում՝ կարոտի համար:

Գրկախառնությամբ, կամ ձեռքի «հաջող»-ով մենք հրաժեշտ ենք տալիս: Այ հրաժեշտի մեջ սա եմ սիրում՝ ամուր, ջերմ, հարազատ գրկախառնությունը: Այսպիս գրկախառնությունների ջերմությունն է, որ մենք մեր մեջ պահելով, դառնում ենք ավելի լավը:

Ասեմ, որ չեմ սիրել երբեք արցունքոտ հրաժեշտները, բայց և առանց արցունքի, ինչպե՞ս:

Եվ ցավալի է, որ ամեն օրը դիմավորելիս, կամ մարդկանց հետ մտերմանալիս մենք շատ հաճախ չենք գիտակցում, որ նրանց հետ կկապնվենք այնքան, որ հրաժեշտը կարող է անցանկալի դառնալ: Իսկ մենք հրաժեշտ ենք տալիս նոր հանդիպման սպասումով, բայց ե՛կ, ամուր գրկեմ, որ քեզ երկար պահեմ ինձ հետ:
Տատս ամեն անգամ կասի.

-Հաջող չեմ էնե, բայց արի՝ գրկեմ: Գուկաս, չէ՞:

–Յուրաքանչյուր թիվ սահման է, իսկ կատարելությունը սահմաններ չունի։

Չիանգ

 Սենյակում լռություն էր: Ջոնաթանի ամենասիրելի, անսահման լռությունը: Այն սկսվում էր վարագույրով ծածկված դռնից, գալիս-խփվում բեմի վարագույրներին ու բեկվում, իսկ հետո օդում անկանոն շարժումներ անում: Լռությունը գեղեցիկ էր, իսկ ամենագեղեցիկը ազատությունն էր, որ այդ պահին գերակշռող էր: Ազատություն էր պարող-դերասանների ներդաշնակ շարժումները, ազատություն էր հանդիսատեսի դեմքին քարացած զարմանք-հիացումը:

Վերջերս Հայաստանում՝ Գեղագիտության ազգային կենտրոնում բեմադրվեց իմ ամենասիրելի ստեղծագործություններից մեկը՝ Ռիչարդ Բախի «Ջոնաթան Լիվինգսթոն անունով ճայը»: 

Ջոնաթանն աշխարհում ամենից շատ թռչել էր սիրում, իսկ թռիչքն իր Երամի համար միայն կերին հասնելու միջոց էր, և, առհասարակ, ճայերն ապրում էին, որ սնվեն: Ջոնաթանը տարբերվում էր նրանցից. նրա համար թռիչքը կատարելություն էր ու դրան հասնելու միջոց, թռիչքն անսահմանություն էր, իսկ բացարձակ արագությունը, որ ավելին է նույնիսկ, քան լույսի արագությունը, որ թվերով չի սահմանվում՝ճանապարհ է դեպի երկինք: 

Ջոնաթանն ու նրա մասին պատմող գիրքը ոչ այլ ինչ են, քան իրականության յուրօրինակ պատկերում: Մենք ամենքս էլ մի Ջոնաթան Ճայ ենք,և նա ապրում է մեզանից յուրաքանչյուրի մեջ, ինչպես նշում է հեղինակը: Մեր կյանքն էլ կատարելության հասնելու ճանապարհ է, որ կամբողջանա այնտեղ՝ երկնքում: Ամենից կարևորը այդ ճանապարհին սպասվող փորձություններն են:

Ջոնաթանին վտարում են ջոկատից, քանի որ նա խախտել էր կանոնն ու ճախրել ՝ ոչ սնունդ հայթայթելու համար: Ճայերի երամից մի «դերասան» հրում էր Ջոնին, վերջինս մի վայրկյանում հայտնվում բեմի ծայրին ու, մի քիչ էլ՝ թվում է՝ կընկնի: Կընկնի ու ազատությունը կախված կմնա բեմ-դահլիճ սահմանին: Կընկնի ու կավարտվի կատարելության համար պայքարը, իսկ ուտելիքն էլի կմնա ամենակարևորը: Բայց Ջոնը կանգնում է ու գնում դեպի վեր՝ իր հետ տանելով ազատության իր բաժինը, իսկ մնացածն ուղղում է բեմ, որ գալիս ու սառչում է հանդիսատեսի դեմքին, վերևից կախված, բայց չվառվող լամպերին, ու ամենքս մի-մի Ազատության արձան ենք դառնում այդ պահին:

Բեմի լույսերը ցավեցնում են աչքերս, փակում եմ ու նույնքան հստակ պատկերացնում այն, ինչ կատարվում է բեմում, ինչ կտեսնեի բաց աչքերով: Ջոնաթանն արդեն վերևում է՝ ամենավերևում, իսմ Երամը մնաց ներքևում, բայց Ջոնը դեռ կգա նրան էլ իր հետ վեր տանելու, սովորեցնելու կյանքի իրական իմաստը, այն, որ ինքը նոր էր գտել, գտել էր, երբ խենթորեն գալարապտույտներ էր կատարում ծովի վրա, երբ գնաց-բախվեց Երամին, երբ հեռացրեցին Երամից: Երկնքում Ջոնը գտավ իրեն, ճանաչեց ու հասկացավ:

Մեզ հետ էլ հաճախ է պատահում, չէ՞: Դու տեղդ չես գտնում այնտեղ, որտեղ, ասում են, թե քո իրական տեղն է, թե դու նրանն ես, իսկ նա՝ քոնը: Բայց միշտ էլ մի երկինք, կամ գուցե երկիր քեզ ստիպում է հակառակը մտածել: Գնում եմ, բայց դեռ hետ կգամ: Սովորում ենք թռչել, բայց ոտքերդ դեպի հող են քաշում ու կանգնեցում քարե անդունդի եզրին: Ճախրիր, կամ կընկնես, դու ես որոշողը…

Երաժշտության ձայնը ծակում է ականջներս, իսկ ներկայացումն ավարտվում է: Մի պահ նորից լռությունը պոկվեց վարագույրներից և լցվեց սենյակ, իսկ հետո նրան ծափերով hետ քշեցին:

Մի ողջ խումբ ու մի հեղինակ ազատության և թռիչքի դասեր տվեցին, իսկ լավ կամ վատ աշակերտ լինելն արդեն մեզանից էր կախված…

Նախ սկսեմ այնտեղից, որ վերջերս մեծ հետաքրքրություն ներկայացնող ֆիլմ եմ դիտել և կցանկանայի կիսվել իմ տպավորություններով: Երևի թե մինչ այժմ դիտած բոլոր դոկումենտալ ֆիլմերից ամենալավը: Մի ֆիլմ, որի մեջ կար ամեն ինչ: Գուցե ավելին, քան ամենահայտնի սցենարիստների և ռեժիսորների` միլիոնավոր ու միլիարդավոր դոլարներ արժեցող ֆիլմերում: Ֆիլմը հիմնված է իրական դեպքերի վրա և 2004 թվականին արժանացել է Օսկարի` լավագույն դոկումենտալ ֆիլմ անվանակարգում: Զանա Բրիսկին` լուսանկարչուհի և ռեժիսոր, մեկնել էր Հնդկաստան՝ վավերագրել «Կարմիր լապտերների» փողոցների կյանքը, որտեղ տիրում էր անօրինականությունն ու քաոսը, զրուցել այդ փողոցներում ծնված և ապրող երեխաների հետ, այդ կյանքը ներկայացրել նրանց աչքերով: Ծրագրի հիմնական նպատակը այնտեղ ապրող երեխաներին այդ վիճակից լուսանկարչության միջոցով դուրս բերելն ու նրանց մտածելակերպը փոխելն էր, որպեսզի նրանք չկրկնեին իրենց ծնողների սխալները:

Գիտեք. ֆիլմը դիտելիս հերոսներից ամեն մեկի հետ ցավ ես ապրում` տեսնելով, թե նրանք իրենց մանկությունն ինչպիսի միջավայրում են անցկացնում, և թե ինչպիսի կյանք է նրանց սպասվում: Ախր, նրանցից յուրաքանչյուրն այնքան տաղանդավոր է, այնքան լավ ապագա կարող էր ունենալ… Ախ, միայն թե սխալ տեղում և սխալ միջավայրում ծնված չլինեին, ախ, եթե նրանք, այդ կեղտոտ միջավայրի պայծառ լուսարձակող մարգարիտները, ճիշտ ժամանակին և ճիշտ տեղում ծնվեին, ինչ բարձունքների կարող էին հասնել: Նրանց լուսանկարներն այնքան հետաքրքիր են և աչքի ընկնող, որ շատ լուսանկարիչներ նման արդյունքի կարող են հասնել միայն երկար տարիների քրտնաջան աշխատանքի արդյունքում: Գուցե դա նրանից է, որ երեխաներն ավելի պարզ են մտածում ու շատ չեն ընկնում մանրուքների հետևից: Նրանց համար կարևորը պահը որսալն է, իսկ մնացած բաներն արդեն կարծես ինքնըստինքյան ստացվում են (սա կարող է օրինակ ծառայել նրանց համար, ովքեր ցանկանում են լուսանկարչությամբ զբաղվել): Առաջին անգամն էր, որ նրանք տեսնում էին լուսանկարչական ապարատներ և մեծ ոգևորությամբ փորձում էին լուսանկարել ամեն հետաքրքիրը և շատ մարդկանց համար անհետաքրիր թվացողը: Իսկ նախաձեռնության հեղինակ Զանա Բրիսկին մեծ համբերատարությամբ բացատրում էր նրանց ամեն ինչ: Ու գիտեք, այդ պահին իմ մեջ արթնացան իմ առաջին լուսանկարչական դասի հիշողությունները, որից արդեն անցել է 4 տարի: Երբ ես նույնիսկ չգիտեի, թե ինչպես ճիշտ բռնել ֆոտոապարատը, թե ինչպես էին բացատրում լուսանկարչության ոսկե կանոնը, ինչպես գտնել լույսը և շատ ուրիշ բաներ, այն դեպքում, երբ ես երկնքից ու ամպերից բացի ոչինչ չէի նկարել: Չգիտեմ, երևի «Մանանայի» ծրագիրն ու առաքելությունն էլ ոչ այնքան պարզապես իրենց ամենօրյա աշխատանք-պարտականությունը կատարելու մեջ է, որքան լուսանկարչության և լրագրության միջոցով երեխաներին, իսկ հետո երեխաների միջոցով հասարակությունը փոխելու, նրանց ապագան ավելի լավը դարձնելու և, այն երեխաներին օգնելու մեջ է, որոնք իրոք դրա կարիքն ունեն:

Հ.Գ. Անպայման դիտեք և սովորեք Born into Brothels ֆիլմից, որը ինձ համար դեռևս լավագույնն է իր ժանրում:

Երբ Մեծ պայթյունը եղավ, մենք ծնվեցինք, միացանք՝ իրար լղոզվելով:
Ես քեզ հիշում եմ: Երբ ոչ մի տեղ, ոչնչից սկսեց էներգիա առաջանալ, մենք ոչինչն էինք, հետո՝ էներգիան: Ես քեզ հիշում եմ:

Մենք իրար մոտ նոր-նոր ծնվող գալակտիկաներ էինք, հետո՝ աստվածներ։ Ու արարում էինք տիեզերքներ, ես՝ քեզ, դու՝ ինձ: Ես հիշում եմ:

Օվկիանոսներ էինք, ապարներ, երկինք, մագմա, լեռ: Մենք եղել ենք անգամ մամոնտ: Մի՛ ծիծաղիր, դինոզավր էլ: Մեզ սպանել են, վերածնվել ենք, փյունիկ կամ արծիվ ենք դարձել: Մենք նույն ջրերում ձուկ ենք եղել, ափ ենք ելել, օձ, առնետ, սարդ ենք եղել: Ես հիշում եմ քեզ՝ ինձ հյուսվելիս, ոստայնիդ մեջ:

Գիշատիչ ենք եղել, գայլ, կատու, շիմպանզե, նեանդերթալացի, հոմո սափիենս: Զարգացում: Դու՝ իմ մտքինը, ես՝ քո: Դու՝ իմ էվոլյուցիան, ես՝ քո: Եղել ենք գիտություն, կրոն, աթեիստ ու հավատացյալ: Քրիստոս, Բուդդա, Զրադաշտ, Հուդա, եղել ենք հրեշտակ, մարդ, սատանա: Դրախտ, դժոխք: Մենք հեթանոս ենք եղել մի օր:

Ես քեզ հիշում եմ Աստվածաշունչ գրելիս, հետո՝ պատռելիս, ինձ՝ քեզ համար մագաղաթ եմ հիշում: Պատերազմներ են եղել աշխարհում, մենք՝ հաշտությունը դրանց: Հաճախ՝ պարտությունը: Ազատագրում ենք եղել: Հեղափոխություն: Ասում են՝ ինկվիզիցիա է եղել: Մենք գիլիոտինն ենք եղել: Հենց նույնը: Գալիլեյի համար նախատեսված կրակն էլ: Պիզայի աշտարակը թեքող ուժը: Էյֆելի էսքիզը, Սենայի ձայնը: Հիտլերի գոռոցն ենք եղել: Դա Վինչիի «Մոնա Լիզայի» աջ աչքը՝ ես, ձախը՝ դու, կամ հակառակը, ներիր, որ լավ չեմ հիշում: Ինչ-որ գրքի նույն էջն ենք մենք, ես հիշում եմ քո գրվելը:

Մենք ժամանակն ենք: Սերը, կիրքն ու ատելությունը: Մենք ծերացումն ենք: Ծերանում ենք: Մի օր կմեռնենք: Մահն էլ ենք մենք: Մեր դիակները կկիզվեն նույն արևի տակ, մենք արևի մեջ ենք, մեզ այրող հուրը, թափորը: Նույն մոխրի մեջ ենք: Մեր փոշուց կաղնի կտնկեն: Հողն էլ ենք մենք: Մեզ կկտրեն, կվառեն, մենք ջերմությունն ենք: Մեզ շաղ կտան Խաղաղ օվկիանոսում: Խաղաղ ենք: Մենք Ին-Յանն ենք: Երբեքը: Հավերժն ենք: Միշտն ենք: Մենք «սկզբնավարտասկիզբն» ենք:

-Տա՛թ, թեյ կխմե՞ս:

-Մա՛մ, բա էդ էլ հա՞րց էր:

Դե, լինելով իրանահայ՝ շատ եմ սիրում թեյ: Իրանահայերի մոտ թեյ պատրաստելը հատուկ արարողություն է, քանի որ մենք սիրում ենք խմել լավ թեյ՝ լավ թրմված: Իսկ Հայաստանում լրիվ տարբեր ձևերով են թեյ պատրաստում. օգտագործում են կա՛մ թելով թեյեր, կա՛մ մի քանի անգամ թրմված թեյ, որն էլ շատ վնասակար է առողջության համար:

Մի անգամ, երբ մայրս թեյ է պատրաստել (այդ ժամանակ դեռ նոր հարս էր), սկեսրայրը՝ Տիգրան պապն ասել է. «Հայաստանի՛ աղջիկ, թեյ չես կարողանում պատրաստել»: Իսկ հիմա ես եմ ամեն օր ասում այդ խոսքերը:

Թեյն իրականում շատ օգտակար է: Կա մի կարծրատիպ, թե այն ատամների կարիես է առաջացնում, բայց իրականում հակառակն է՝ կանխում է կարիեսի առաջացումը: Ամենակարևորը՝ թեյը հանգստացնում է նյարդերը, ինչն էլ այսօրվա արդիական խնդիրներից մեկն է: Էլ չասեմ, թե ձմռանն ինչքան է տաքացնում: Բայց ամեն ինչի չարաշահումն էլ վնասակար է:

Գիտե՞ք, վերջերս թեյի նոր տեսակի մասին իմացա՝ սպիտակ թեյ: Այն հավաքում են լուսադեմին, երբ շաղը դեռ թերթիկների վրա է և դեռ չի հասցրել գույնը փոխել: Ունի հետաքրքիր համային փունջ:

Այնքան հաճելի է, երբ թեյն ըմպում եմ՝ հիշելով 17.am-ի հետ ունեցած լավ օրերս, որոնք, հույս ունեմ, որ անպայման կկրկնվեն:

Իսկ ծանրաբեռնված օրերին թեյն իմ ամենամոտ ընկերն է, քանի որ բաժակիս գրությունն ինձ առաջ է մղում, որ չհանձնվեմ: «Ամենօրյա աշխատանքը հաջողության գրավականն է»: Սա Դոնալդ Թրամփի խոսքերն են: Այն ճիշտ է բոլոր առումներով, ապացույցն էլ Թրամփի հաջողություններն են:

Այսպիսով՝ խմենք լավ թեյ լավ մարդկանց հետ՝ լավ պահեր հիշելով: