Գարնանային արևոտ օր էր: Դասերս շուտ էի ավարտել և ուրախ վերադառնում էի տուն, թեկուզ գիտեի, որ տանը մարդ չկա. եղբայրս դեռ դպրոցում էր, մայրիկս գնացել էր հայրիկիս մորաքրոջ տուն, իսկ հայրիկս Մոսկվա էր գնացել: Ի՞նչը կարող է ավելի լավ լինել, քան տանը մենակ մնալը: 

Քայլերս ուղղեցի դեպի աստիճանները: Վայ, մեր կատուն մի փոքրիկ ձագի հետ էր: Մենք արդեն երեք տարի է, ինչ տանը կատու ենք պահում: Նա ամբողջ օրը տանը չի մնում, երբեմն դուրս է գալիս, բայց պարտադիր հետ է վերադառնում: Կատուն շատ լավն է, թեկուզ բացի քնելուց և ուտելուց ուրիշ ոչինչ չգիտի: Դրա հետ մեկտեղ ես առավոտներն արթանում եմ այն պահին, երբ նա ցատկում է անկողնուս վրա, մի քանի վայրկյան այս կողմ այն կողմ գնում, պոչը խփում դեմքիս և վերաջապես տեղավորվելով՝ քնում է անկողնուս մեջ: Երբեմն դա ինձ նյարդայնացնում է, բայց ես նրան շատ եմ սիրում, կարծես մեր տան հինգերորդ անդամը լինի: Նրան Ծիգր եմ ասում, բայց երբեմն փաղաքշական՝ Ծիգրյոնկ: Ուրախ վազեցի, որ ձագին գրկեմ, վերցրի նրան, և ձեռքերս ամբողջովին պատվեցին արյունով: Ես սկսեցի դողալ: Չէի հասկանում՝ ինչ է կատարվում: Արագ բացեցի դուռը: Մտնելով ներս՝ փոքրիկին դրեցի աթոռի վրա, գետնին գցեցի պայուսակս ու արագ վազեցի յոդի, սպիրտի, բամբակի և վիրակապի հետևից: Բերելով սպիրտը՝ սկսեցի մաքրել արյունը: Յոդով վերքը մշակելուց հետո ես հասկացա, որ ամեն ինչ իզուր է, որ ես էլ չեմ կարող նրան օգնել: Նա չէր շնչում, աչքերը չէին արձագանքում շարժումներիս, սիրտը դադարել էր բաբախել, իսկ մարմինն արդեն վաղուց սառած էր… Մի քանի անգամ մատներով սեղմեցի սրտին, բայց ապարդյուն էր: Նա այնքան փոքր էր, որ ափիս մեջ էր տեղավորվում: Նա սպիտակ էր՝ շագանակագույն պուտերով: Ես չգիտեի՝ ինչ անել:

Կանգնելով տան մեջ և ձեռքերումս պահելով նրան՝ բարձր ձայնով լաց էի լինում ու մեղադրում ինձ, որ ավելի շուտ տուն չեմ եկել: Ես ինձ ոչնչություն էի զգում, անպետքի մեկը, որը բացի լաց լինելուց ոչինչ չկարողացավ անել: Ես այդ պահին ոչինչ չէի զգում, և միայն կատվիս մլավոցն էր ինձ հիշեցնում, որ այս ամենն իրականություն է: Ես չգիտեի, թե ինչ պիտի անեմ, ուղղակի նրան գրկած նստել էի, միչև եղբայրս եկավ: Մենք նրան թաղեցինք: Այդ ընթացքում կատուն անհանգիստ մլավում էր, կարծես թե ինչ-որ մի բան էր ուզում ասել: Եղբայրս որոշեց կատվի հետևից գնալ: Նա ևս մեկ կատվի փոքր ձագ բերեց՝ ամբողջովին արյան մեջ: Նա նույնպես չէր շնչում: Թե ինչ էր պատահել, իմանալը դժվար էր: Երկուսի մեջքի հատվածում էլ ատամի տեղեր կային, և նրանք սատկել էին մեծ քանակությամբ արյուն կորցնելուց:

Դաժան էր…

Գրականության դասն էր: Նստել էի պատուհանի մոտ՝ առաջին նստարանին: Նայում էի դուրս: Օրը պայծառ էր, արևը կարծես համբուրում էր այտերս:
Հանկարծ նկատեցի թռչող փոքրիկ ճնճղուկներին: Միանգամից դիպան սրտիս: Այնքան հարազատ բան կա թռչունների մեջ. ազատ են ամեն բանից, չունեն սահմանափակումներ, թռչում են, ուր ցանկանում են: Թռչում են, ու ոչ ոք չգիտի՝ նրա՞նք են երջանիկ, որ ազատ են, թե՞ բնությունը, որ ունի նման հրաշքներ:
Մի պահ թռչուներն անհետացան տեսադաշտիցս, նկատեցի հեռվում աշխատող մարդկանց: Ես նայում էի նրանց եռանդուն աշխատանքին ու նույնչափ եռանդով մտքերս տալիս թղթին:
Արևի տակ կռացած՝ հողը քաղհանում էին միջին տարիքի երկու կին: Ինձ թվաց, որ նրանք հույսեր ունեն՝ կապված հենց այդ հողի հետ: Հողը, վարուցանքը գյուղացու ապրուստի միջոցն են:
Այնուամենայնիվ, ես հիացած հետևում էի նրանց աշխատանքին. այնքա՜ն մտերմիկ, այնքա՜ն հարազատ էր ինձ այդ պատկերը:
Թռչունները նորից եկան: Ես տարվել էի նրանցով, երբ հանկարծ ականջիս հասավ մի նուրբ ձայն.

-Երազո՛ղ, հե՛տ արի, զանգը տվեց:

Մեր օրերում, սովորաբար, աշխատանքի են ընդունում երիտասարդ, բարետես աղջիկների կամ տղաների, բայց այդ խանութի մուտքի դռանը փակցված էր՝ «Աշխատանքի ենք ընդունում միայն հաշմանդամներին»:
-Ամեն ինչ սկսվեց նրանից,- պատմում էր Արշակը,- երբ դպրոցական ուսումնառության վերջին տարում ընկերոջս տան ճանապարհին՝ հարևան տան պատուհանից, հայացքս որսաց մեկին: Մինչ այդ ես չէի հավատում սիրուն առաջին հայացքից, բայց կարծես թե սիրահարվել էի: Նրան տեսնելու ցանկությունս ստիպեց հաճախակիացնել այցելությունները ընկերոջս տուն: Շուտով ինձ հաջողվեց ձեռք բերել նրա տան հեռախոսահամարը և զանգել: Դժվարությամբ նրա հայրը համաձայնեց, որ մենք հանդիպենք: Հանդիպումները մեզ հասցրին նշանադրության:
Զորակոչվեցի բանակ, տրվեցի հայրենիքի պաշտպանության նվիրական գործին: Ժամանակ անցավ: Ծառայության ընթացքում անզգույշ մի քայլս դղրդեցրեց հողը ոտքերիս տակ ու ահասարսուռ ձայն հնչեցրեց: Անորոշություն… Աչքերս բացեցի ու հասկացա, որ այլևս երբեք հայրենի հողի վրա հաստատուն քայլեր անելու հնարավորություն չեմ ունենա…
Հիվանդանոց տարան: Երկու օր շարունակ արցունքներիս վերջ չկար: Վերջապես արցունքներիս հետևից նշմարեցի նրա դեմքը: Եկել էր հրաժեշտ տալու: Հայրը չէր կարող իր աղջկան հաշմանդամի կնության տալ:
Մի օր մեզ մոտ՝ հիվանդանոց, ուսանողներ եկան բժշկական պրակտիկայի: Ուսանողուհիներից մեկը շատ դուր եկավ ինձ ու, ի վերջո, ընկերական շփումից սեր ծնվեց: Պատահեց այնպես, որ իր հետ պայմանավորվելով՝ փախցրի նրան՝ Լուսինեին: Ժամանակ անցավ, ու մենք որոշեցինք հաշտվել նրա ծնողների հետ: Ծնողները համաձայնեցին ու խնդրեցին, որ Լուսինեին իրենց տուն տանենք ու մեր ավանդույթներով, պաշտոնական գնանք նրա ձեռքը խնդրելու: Այդպես էլ արեցինք, բայց… Երբ գնացինք նրա ձեռքը խնդրելու, ծնողները պատասխանեցին, թե՝ մենք աղջիկ չունենք քեզ տալու: Բայց ի՞նչը կարող էր խոչընդոտել սիրուն: Ես ու Լուսինեն պայմանավորվեցինք ու երկրորդ անգամ փախանք Ռուսաստան, որտեղ այդ ժամանակ ծնողներս էին բնակվում:
1995թ.-ին էլի վերադարձանք Հայաստան: Որոշեցի հիվանդանոց այցելել: Բուժման ընթացքում բարեկամներ էի ձեռք բերել: Հիվանդանոցում ականատես եղա մի արտասովոր ու հետաքրքիր իրադարձության:
Պատմությունը շարունակեց Արշակի ընկերը` Ավետիսյան Կարենը.
-Իմ և Արշակի պատմությունները շատ նման են: Ես էլ 1994թ.-ին Հորադիզում կորցրել եմ երկու ոտքերս, տիկնոջս հետ նրա բժշկական պրակտիկայի ժամանակ ծանոթացել եմ հիվանդանոցում, որտեղ ես բուժում էի ստանում: Իմ և մնացած վիրավորների ոգեշնչման աղբյուրն Արշակն էր: Նրան՝ որպես ուժեղ կամքի տեր մարդ, մեզ որպես օրինակ էին ցույց տալիս: Նա ոտքեր չուներ, բայց պրոթեզների օգնությամբ քայլում էր: Կնոջս՝ Ալլային, ընտանիքի անդամները համաձայն չէին ինձ կնության տալ: Ալլան փախավ տնից, եկավ ինձ մոտ՝ հիվանդանոց, ու հենց հիվանդանոցում էլ մեծ շուքով հարսանիք արեցինք, որին ներկա էր նաև Վազգեն Սարգսյանը: Հենց մեր հարսանիքին էլ ներկա եղավ Արշակն այդ օրը:
-Արշակը մեզ համար միշտ օրինակ է եղել, ու բախտի բերմամբ, մեր ճանապարհները խաչվել են, ու մենք ընկերներ ենք դարձել,- շարունակեց նրանց երրորդ ընկերը՝ Հունան Հունանյանը: -Ես վիրավորվել եմ Չինարիում: Ի տարբերություն Արշակի և Կարենի պատմությունների՝ իմ կինը՝ Ալիսան, ևս վիրահատվել էր: Հիվանդանոցում ծանոթացանք, ու Արշակի օրինակով՝ ես ևս փախցրի ապագա կնոջս:
Երեք ընկերներով հիմնել ենք «Սատար հաշմանդամներին» հասարակական կազմակերպությունը, որը փորձում է ամեն կերպ օգտակար լինել ազատամարտի հաշմանդամներին, նրանց անվասայլակներ տալ, աշխատանք գտնել: Ահա թե ինչու Արշակը իր վարձակալած խանութի վրա ամրացրել էր ցուցանակ՝ «Աշխատանքի ենք ընդունում միայն հաշմանդամներին»:

Այսօր երևի մեր շրջապատի հետ շփումը իրականացվում է նաև համացանցով: Մի քանի հավելվածների ներբեռնումներով: Թվարկել երևի պետք չի, համարյա բոլորը գիտեն ծրագրերի անունները, բայց եկեք հետ գնանք, մոտավորապես հիսուն տարի: Երևի գաղափար անգամ չկար, թե «Android», «Windows» կամ «IOS» ծրագրերը որոնք են: Միակ ծրագիրն այն ժամանակ եղել է թուղթը ու գրիչը, որոնք հիմա էկրան ու ստեղնաշար են դարձել: Հա՛, իսկ նամակ ուղարկելու տարբերակը այդ թվականներին եղել է փոստի միջոցով: Սիրում եմ համեմատություններ անել տարբեր թեմաների շուրջ: Մի քանի օր է, ինչ գաղափար չկար, թե ինչ կարելի է համեմատել կամ համեմատությունների հիման վրա նյութ գրել:

Պարապմունքից եկա և բացեցի համակարգիչը, նամակներ կային, մի քանի հատը՝ չպատասխանած: Երբ պատասխանում էի, դե սովորություն ունեմ մեծ արագությամբ հավաքել նամակը, իսկ պատճառը 17.am-ին նյութ ուղարկելն է, ինչը քեզ ավելի է մտերմացնում անգամ համոզում, որ նույնիսկ փակ աչքերով կարող ես տառերը հավաքել: Հա՛, վայ՝ կիսատ թողեցի, երբ պատասխանում էի՝ մեկ էլ տեսնեմ՝ պապիկս զարմացած դեմքով նայում է ինձ ու հարցնում.

-Էդ ի՞նչ էս անում, ա՛յ բալա, կամաց, կջարդես։
-Պապի՛, շտապում եմ, դրա համար եմ արագ գրում։
-Էլի նյութ ե՞ս գրում։
-Չէ՛ պապի՝ նամակ եմ գրում։
-Էհ, հիմիկվա նամակ գրելուն կամ մեկին մի բան խաբար անելուն ի՞նչ կա՝ վայրկյանների հարց ա, մեր ժամանակ էր, որ ամիսներ էր քաշում:

Այս ամենը լսելուց հետո թողեցի նամակն ու սկսեցի պապիկին հարցուփորձ անել:

-Ըհնց՝ հենց էդ էլ ուզում էի իմանալ: Դե ասա տեսնեմ՝ ինչպե՞ս էր ամիսներ քաշում, հազիվ հարմար թեմա է ներկան ու հին ժամանակները համեմատելու համար:

-Տղա ջան, էն ժամանակ էդ գունավոր բաներից չկար՝ «Սկայպ-մսկայպ» չկար, թանաքն էր, թուղթը ու ծրարը: Նամակը թղթի վրա գրում էիր՝ նշում հասցեն, դնում ծրարի մեջ ու տանում գցում փոստարկղը։ Ու հատուկ էլ օր կար, ժողովրդի ասած՝ «Նամակ վաքելու օր»: Նամակը գնում էր, ու հեյ գիդի, թե պատասխանը, երբ կգար:
-Պապի՛, ինչի՞ համար էիք նամակ ուղարկում կամ, եթե գիտեիք, որ էդպես ուշ ա գալու կամ հնարավոր ա չգա:

-Բա հորեղբայրդ Վլադիվոստոկում ծառայում էր, բա առաց գրելու կլինե՞ր: Չնայած մինչև պատասխանը գալիս էր, արդեն զորացրվելու ժամանակն էլ էր գալիս:

էհ՝ ինչ դժվար ա եղել, հիմա եմ հասկանում, թե ինչի՞ են ասում, թե հիմիկվա երեխեքը զարգացած են: Հասարակ նամակը, եթե ամիսների ընթացքում էր տեղ հասնում, ապա ես երբեք չպետք է բողոքեմ իմ թույլ ինտերնետային կապից:

Մարդիկ ձգտում են կատարելության՝ չսովորելով ամենաէականը, սողում են՝ փորձելով թռչել:

Գիտե՞ս, մարդ, վերջին շրջանում այնքան շատ եմ մտածել ինձ՝ քեզ, իսկ քեզ մյուսներին կապող թելի  մասին: Մեկ-մեկ թվում է՝ ուր որ է կպոկվի թելն, ու քեզ հասարակությունից կբաժանի, հետո՝ ինձ, իսկ երբեմն էլ այնքան ամուր ես կապվում այդ թելից, որ մտածում եմ, թե մեկդ առանց մյուսի ուղղակի չկաք: Երևի այդպես էլ կա, չէ՞:

Չգիտեմ՝ հիշում ես, թե ոչ, բայց դպրոցում ու, եթե չեմ սխալվում՝ հասարակագիտության ժամերին անցել ենք, որ վերոհիշյալ հասարակությունը մեզանից է կազմվում ու մեզանով դառնում այն, ինչ կա: Մի քիչ պաշտոնական ստացվեց: Բայց, իրոք, մենք ենք ստեղծում գեղեցիկ, գրքերում կամ նախընտրական թռուցիկներում նկարագրվող հասարակությունը ու մենք էլ քանդում այն այս կամ այն կերպ: Մենք ենք կայացրել որոշումը, թե մեր ապագան մեզանից չէ կախված: Ու հենց այդկերպ էլ ստեղծում ենք ապագան, որից ուղղակի ջնջում ենք «մեր» բառը. ի՞նչ ընդհանուր բան ունի մարդն իր «ընտրած» ապագայի հետ: Թերևս միայն այն, որ այդ ապագայից առաջ եղած ներկայում ամենաքիչն է մտածել նրա մասին, կամ մոռացել, որ մի օր հասնելու է նրան: Ինչևէ:

Միշտ ատել եմ գոյատևել բառն ու նրան նման մնացած բառերը: Ամենից շատ ատում եմ, երբ Արցախյան գոյամարտ են ասում: Հերոսամարտ՝ ուղղում եմ:

-Բայց երբ թշնամիդ երեք ու ավելի անգամ գերազանցում է քեզ, երբ կանգնած ես լինել-չլինելու վտանգի առաջ, գոյամարտ չի՝ ի՞նչ է:

-Իսկ երբ հաղթում ես եռապատիկ ավելի թշնամուն՝ հերոսամարտ չի՞ դառնում:

Հա, ինչ էի ասում: Մենք սովորել ենք գոյատևել, ընտրություն չենք էլ կատարում ապրելու և գոյատևելու միջև, իսկ դրանք միմյանցից տարբերվում են, շա՜տ: Մենք վերև ենք նայում ու այնտեղ տեսնում մի բան, որ մեզ պետք է, բայց ձեռքը վեր պարզելու կամ վեր բարձրանալու փոխարեն սպասում ենք, թե նա երբ կընկնի մեր ոտքերի տակ: Չեմ կարծում, թե դա լավագույն միջոցն է այն դարաշրջանում, երբ ամեն երկրորդը մրցակցություն է, պայքար, որ քիչ-քիչ գոյության կռվի է վերածվում: Դե, մենք էլ՝ գոյության կռվի գոյատևող, բայց ոչ ամենաուժեղ տեսակն ենք, ազգովի:  Մեր հասարակ… Հասարակությունը, այնքան նման է Մահարու հում… Հումանիզմին:

Ասում են՝ հայը պայքարող տեսակ է, մնում է միայն, որ հայերը պայքարող հասարակություն ունենան:

Անցած տարի ապրիլի 24-ին տատիկս պատմում էր իր եղեռնապուրծ ընտանիքի պատմությունը.

«Պապս 1Օ տարեկան էր, երբ գառներին սարում արածեցնելիս տեսնում է, թե ինչպես է այրվում իր գյուղը: Վազում է դեպի գյուղ և տեսնում այրվող թոնրատունը, որտեղ դեռ առավոտյան իր մայրը հաց էր թխում: Տեսնում է մի դժոխային վիճակ՝ թուրքերը այրում ու կոտորում էին ամեն ինչ իրենց ճանապարհին, սակայն ճանաչելով պապիս, ընտանիքի անդամերին չեն վնասում: Պապս՝ Նիկոլ Փաշան, որին նաև անվանում էին Սարի Նիկոլայ, վաճառական է եղել Ղարսում և մեծ հեղինակություն է ունեցել թուրք պաշտոնյաների շրջանում: Նա կարողանում է սայլին տեղավորել բազմանդամ ընտանիքն ու պարտադրում, որ հեռանան դեպի արևելք: Իրեն գցելով այրվող թոնրատան կրակի ժանիքների մեջ, պապս փորձում է փրկել տարիների կուտակած կճուճով ոսկիները: Նստելով ձին, գնում է, որ հասնի իր ընտանիքին: Հայրս հիշում էր, թե ինչպես էին իրենք հեռվից տեսնում իրենց հորը ձիու վրա, բայց այդ պահին նրան է մոտենում ասկյարների հրամանատարը, (որը հաճախ էր հյուրընկալվելՆիկոլի տանը) և պահանջում, որ կճուճը իրեն տա: Կճուճներից մեկը տալիս է նենգ թուրքին, իսկ մյուսը խնդրում է, որ թողնի իր ընտանիքին կերակրելու համար: Երբ պապս շարժվում է դեպի սայլը, թուրքը թիկունքից կրակում է: Պապս ընկնում է ձիուց: Մոտենալով ընկած վիրավոր պապիս, թուրքը հափշտակում է երկրորդ կճուճը և քարով ջարդում է պապիս գլուխը: Եվ այս ամենը տեսնում է մազապուրծ եղած ընտանիքը: Թաքնվելով ցերեկը, գիշերով կարողանում են հողին հանձնել հոր դին:
Չդիմանալով ճանապարհի տառապանքներին, մահանում է մայրը: Որբացած ընտանիքը, սոված-ծարավ, եվ որոշները թոքախտով հիվանդ, կտրելով Արփաչայ գետը, օրեր անց հասնում են Գյումրի»:

Ես անխոս լսում էի ու զգում, թե ինչպես եմ փշաքաղվում…

Դրանից անցավ տասը օր: Ես Հայաստանի պատմության թանգարանում էի, և մի շատ հետաքրքիր բան տեղի ունեցավ: Ինչին հիացած նայում էի՝ պարզվում էր, որ կապված է Կարսի ու մերձակա բնակավայրերի հետ, ու պատահական չէ, որ հենց այդտեղ էլ տեղի ունեցավ մի հանդիպում, որից հետո հայկական տարազների մասին իմ ունեցած բոլոր պատկերացումներն ու մտքերը փոխվեցին: Ես տեսա Կարսի տարազը: Տեսա ու հիացա, կամ էլ սիրահարվեցի դրան միանգամից: Հիմա հաստատ չգիտեմ, թե ինչ էի զգում այդ պահին, բայց հեռվից ինձ այդպես հիացնող ու գրավող տարազի ծագումը սկզբում ես չգիտեի, ու երբ մոտեցա ու կարդացի, որ դա Կարսի տարազն է՝ փշաքաղվեցի այնպես, ինչպես դրանից տասը օր առաջ տատիս պատմությունից էի փշաքաղվել: Տեսնելով այդ տարազը, ես պատկերացրի, թե ինչպես էր տատիկիս տատիկը կրել այն ու քայլել Կարսի փողոցներում, որոնք այնքա՜ն պարզ էի պատկերացնում (տատիկիս պատմությունը լսելուց հետո երկար ժամանակ ուսումնասիրում էի Կարսը ու բազմաթիվ նկարներ էի տեսել): Ու հիմա նոր հասկանում եմ, թե ինչպես կարելի է կոչել այն ամենը, ինչի մասին պատմեցի ձեզ:

Դա արյան կանչն է:Արյան կանչը, որը ինձ ու մեր սերնդից շատերին հետ է տանելու դեպի մեր իսկական էրգիրն ու տունը: