Գիշեր էր, լռություն: Գյուղական մի տան անկյունում մոմի լույսի շնորհիվ մի դեմք էր նկատվում: Խորհրդավոր կերպարանք էր: Հազիվ նշմարվող աչքերի մեջ մի ողջ ճակատագիր կարելի էր կարդալ: Փակեց աչքերը, ո՛չ, չքնեց, ուղղակի փակեց այնպես, ինչպես փակում ենք մեր աչքերը, երբ ցանկանում ենք ինչ-որ մի բան հիշել և կամ հակառակը` անջատել սեփական միտքն ու չհիշել և չմտածել ոչինչ: Ժապավենի նման աչքերի առաջ էին գալիս իր ողջ մանկությունը, իր կյանքի լավ ու վատ պահերը: Հուշերի մի ողջ շղթա էր պարուրել այդ կնոջը գիշերային խավարի մեջ: Թվում էր, թե իր հուշերում ապրող բոլոր մարդիկ կենդանացել են, իր կողքին են՝ գիշերային այս լռությանն ընկերակից:

Կարելի է ասել, որ հաճելի հուշեր գրեթե չեն լինում, բավական է թեկուզ միայն այն, որ այդ լավ ու հաճելի պահերը դարձել են հուշ ու էլ չեն կրկնվի, այլևս երբեք… Բայց գոնե դեմքիդ վայրկյանական ժպիտ է հայտնվում, երբ հիշում ես այն, ինչը ժամանակին քեզ ուրախություն է պատճառել: Բայց այդ կնոջը պատած հուշերը այդ հաճելիներից չէին, նրա կյանքում միշտ լավ իրադարձությունների պակաս է եղել:

Հիշում էր իր ծնողներին, չնայած նրան, որ արդեն այդ էլ նորմալ հիշել չէր կարողանում, մեծացել էր ինքը և դրան հավասարազոր հեռացել էր իր ծնողների հետ ունեցած հիշողություններից: Շատ աղոտ էր հիշում նրանց դեմքերը, միայն ինչ-որ դիմագծեր, որոնք էլ գնալով ավելի մռայլվում էին իր հիշողության մեջ:

Այդ կինը ուներ քույր և եղբայր, բայց ճակատագիրը հերթական անակնկալն էր պատրաստել, ընտանիքին պետք է միանար 4-րդ երեխան` աղջիկ: Բայց չշտապեք մտովի մի երջանիկ ընտանիք պատկերացնել, իրականությունն այլ էր: Հայրը հաշմանդամ էր, իսկ մայրն էլ ո՞ր մի զավակի հոգսերը պետք է կարողանար տանել: Այդ խորհրդավոր կինն էր ընտանիքի մեծ երեխան, գոնե որոշ չափով մոր հոգսերը կիսողը: Բայց ամեն ինչ փոխվեց 4-րդ երեխայի ծնունդով: Ճակատագրի հերթական խաղն էր: Երեխան ծնվեց, բայց մայրը վատառողջ էր: Հիվանդությունը ավելի ազդու եղավ, հաղթեց ոչ միայն այդ կնոջը, այլ մի ողջ ընտանիքի: Մահացավ…

Հիվանդանոցի բուժաշխատողներն էլ խելք-խելքի տալով եկան այն որոշմանը, որ պետք է նորածին փոքրիկին տան մեկ ուրիշ ընտանիքի՝ ավելի ապահով: Դե, մի հաշմանդամ հոր խնամակալության տակ էին երեք երեխաներ, և այլն էլ դժվար տարիներին, երբ մի կտոր հացն էլ որոշիչ էր: Եվ այլևս երբեք և ոչինչ չիմացան այդ երեխայի մասին, միայն ընտանիքի մեծ երեխան՝ խորհրդավոր կինը (եկեք պայմանականորեն նրան այդպես կոչենք), իմացել էր, որ երեխային տվել են Վրաստանում ապրող մի ընտանիքի: Անցավ մի որոշ շրջան, հայրը կրկին ամուսնացավ, իսկ նրա երեխաների խնամակալությունը անցավ հարազատներին: Տղային իրենց տատը սկսեց խնամել, իսկ երկու աղջիկներին՝ հորաքույրը:

Մի պահ բացեց աչքերը, հիշողությունները կանգ առան կարծես, կամ գուցե ինքն էր ցանկանում մոռանալ ամենը: Հայացքը հառեց մոմի վրա, այն գրեթե մինչև վերջ այրվել էր ու հալվել: Փչեց ու հանգցրեց մոմի լույսը: Դանդաղ քայլերով մոտեցավ լուսամուտին։ Լույսը բացվում էր արդեն, բայց իր մտքերն այդպես էլ կանգ չառան, չթողեցին հանգստանալ, գոնե մի քանի ժամով քուն մտնել: Լուսամուտից նայում էր արդեն բացվող արևին և կրկին ընկնում հիշողությունների գիրկը: Ա՜խ, գոնե լուսաբացի հետ իր հոգում էլ լուսաբաց լիներ, մտքերն ու հիշողություններն էլ լուսավոր լինեին: Բայց կան հիշողություններ, որոնք, անկախ լավ կամ վատ լինելուց, մեզ հետ են շաբաթը 7 օր և օրը 24 ժամ: Հիշողությունները նոր թափ առան: Հիշեց հորաքրոջ հարկի տակ անցկացրած տարիները: Հորաքույրն ավելի սեր ու ջերմություն էր տածում փոքր աղջկա հանդեպ, և ինքն էլ զրկված էր մայր լինելու բախտավորությունից, իսկ եղբոր աղջիկների ներկայությունը պետք է ավելի գունավորեր իր մենակյաց կյանքը:

Խորհրդավոր կինը մի պահ հանկարծակի դողաց ողջ մարմնով՝ ինքն էլ չհասկանալով, թե ինչ կատարվեց իր հետ: Հիշողության անիվը իր ականջներին կրկին լսելի էր դարձրել հորաքրոջ բարկացած ձայնն ու նախատինքները: Իսկ հետո կարծես ողջ մարմնով սկսեց զգալ այն ցավերը, որոնք փոքր ժամանակ ստացել էր հորաքրոջ հարվածներից: Հետո միանգամից շրջադարձ կատարվեց իր հիշողությունների մեջ, և այս անգամ էլ հիշեց հորաքրոջ իր ծնողական ժողովից վերադարձած հպարտ, երջանիկ և աչքերն արցունքներով լցված դեմքը: Որքա՜ն հպարտ էր նա իր եղբոր դստրով: Որոշ ժամանակ անց աղջիկների խնամակալությունը կրկին անցավ իրենց հորն ու արդեն խորթ մորը: Բայց մի՞թե այդ կինը կարող էր փոխարինել իրենց մորը: Խորը շունչ քաշեց ու հեռանալով լուսամոտի մոտից՝ դուրս եկավ բակ, նստեց մի ծառի տակ ու կրկին հայացքը հառեց անորոշ ուղղությամբ: Որքան ժամանակ էր անցել այդ տարիներից, ինքն արդեն բավականին մեծ է, ծերությունն էլ կամաց-կամաց իր գիրկն է առնում իրեն: Հիշեց խորթ մորը, ումից այդպես էլ ոչ մի մայրական ջերմություն չզգաց: Տատն էլ տեսնելով, որ երեխաները այդ պայմաններում չեն կարող ապրել, կրկին իր վրա վերցրեց նրանց խնամելու պատասխանատվությունը: Մի քանի տարի էլ այդպես ապրելուց հետո մեր խորհրդավոր կինը տեղափոխվեց քաղաք` ուսում ստանալու: Նա այդ ճանապարհին էլ մենակ էր, և այդ ճանապարհն էլ՝ դժվարանցանելի: Իր ուժերով ընդունվեց, ինչը իր ընկերներից շատերի մոտ բորբոքեց նախանձը, քանի որ շատերը, իրենց հետևում հզոր թիկունք ունենալով, չկարողացան ընդունվել, իսկ ինքը, որ միայնակ էր, չուներ ոչ մի օգնող ձեռք, իր գիտելիքների շնորհիվ կարողացավ ընդունվել, չնայած, որ իր վաղեմի երազանքն էր երգչուհի դառնալ, այլ ոչ թե բուժքույր: Բայց հետևեց իր ուսուցիչների խորհրդին, ովքեր երգչուհու մասնագիտությունը մի մենակ ու երիտասարդ աղջկա համար շատ ավելի բարդ ու դժվար էին համարում: Ընդունվեց և տեղափոխվեց իր տատի քրոջ տուն:

Իսկ հետո հայտնվեց մի տղա, որի հետ էլ կապեց իր կյանքը: Ուսանողական կյանքին հաջորդեց ամուսնականը: Գուցե դա այս պատմության համար մի գեղեցիկ ավարտ լիներ, վերջում էլ երևի երկնքից երեք խնձոր կընկներ՝ մեկը գրողին, մյուսը՝ կարդացողին, մեկ էլ՝ հենց հերոսուհուն: Բայց, ցավոք, կյանքում ամեն ինչ այդպես հեքիաթային չէ, բոլոր պատմությունները չէ, որ հեքիաթների նման լավ ու դրական ավարտ են ունենում: Սա իրականությունն է, այստեղ շատ արժեքներ անհավասարաչափ են բաժանված մարդկանց, մեկն ամեն ինչ ունի (խոսքը նյութականի մասին չէ, չնայած դա էլ կարող ենք ընդունել), մյուսն էլ զրկված է բոլոր կյանքն իմաստավորող աղբյուրներից:

Արցունքներն ավելի ուժգին սկսեցին հոսել, իսկ հուշերն էլ կարծես արթնացել էին այլևս չքնելու պայմանով: Հիշեց ամուսնուն: Որքա՜ն էր սիրում նրան, որքա՜ն հույսեր ուներ նրա հետ կապված, ինքը, զրկված լինելով երջանիկ ընտանեկան պայմաններում ապրելու հնարավորությունից, հույս ուներ, որ գոնե իր երեխաների համար մի երջանիկ ապագա կստեղծի, բայց…

Երկու երեխա ունեցան` տղա և աղջիկ: Աղջիկը դեռ չէր ծնվել, երբ ամուսինը մեկնեց օտար երկիր՝ աշխատելու: Երբեմն գալիս էր, կարոտը առնում ու կրկին հեռանում, բայց այդ այցերն էլ գնալով դարձան հազվադեպ: Մի քանի տարի անց վերադարձավ կարճ ժամանակով, բայց ոչ մենակ: Արդեն նոր ընտանիք ուներ՝ կին, երեխա: Խորհրդավոր կնոջ համար դա արդեն չափազանց էր: Որքան էլ ուժեղ բնավորություն ունենա մարդը, միևնույնն է, լինում են հանգամանքներ, որոնք վերջնական տապալում և ուժասպառ են անում նրան: Բայց նա մայր էր, երեխաներ ուներ, որոնք իր կյանքի միակ լուսավոր կետերն էին, և ինքը պետք է ապրեր նրանց համար: Ամուսնու նոր ընտանիքին տեսնելն էլ հերթական հարվածն էր նրա համար: Երեխաների համար էլ խորթ էր իրենց հայրը, ուղղակի մի մարդ, ով երբեմն գալիս էր, ու ասում էին, որ իրենց հայրն է: Խորհրդավոր կնոջ ամուսնու ծնողներն էին այդ երեխաների թև ու թիկունքը: Տատն ու պապն էլ այնքան ջերմություն էին տալիս նրանց, որի համար թե՛ երեխաները, թե՛ այդ կինը անասելի սիրով էին լցված այդ մարդկանց հանդեպ: Նրանք անգամ իրենց հարսին առաջարկեցին նորից ամուսնանալ, իրենք երեխաներին կխնամեին, միայն թե ինքը հետո մենակ չմնար, իրենցից հետո տուն ու ընտանիք ունենար: Բայց մեր խորհրդավոր կինը մայրերի այդ տեսակին չէր պատկանում: Ինքը, զուրկ լինելով մայրական սիրուց ու ջերմությունից, ամեն ինչ անում էր իր երեխաների համար, օր ու գիշեր աշխատում էր, միայն թե նրանք որևէ բանի կարոտ չլինեն: Այդպիսի մայր ունեցողները ի ծնե բախտավոր են:

Հիմա էլ հիշեց երեխաներին, որոնք մեծացել էին, ընտանիք կազմել ու իրեն էլ տատիկ դարձրել: Կրկին հոսեցին արցունքները, խորը շունչ քաշեց ու ոտքի ելավ, երկինքը վաղուց արդեն լուսացել էր, իսկ ինքը դեռ այգում ոչ մի գործ չէր արել: Արագ քայլերով գնաց և սկսեց աշխատել…

 

Զանգ տվեցին գյուղից՝ պապդ մահամերձ է: Թողեցի քաղաքը, ուսում, աշխատանք և ահա սնարի մոտ էի մշեցի պապիս: Ասում էին, թե կավանդի հոգին. շատ է ծերացել…

Համբուրեցի Սասնո ձորերի պես խորն ընկած կնճռոտ ճակատն ու ականջին շշնջացի.

-Վեր կաց, ա՛յ պապ, Էրգիր ենք գնալու, վեր կաց,- ապա չորացած ձեռքի մեջ դրեցի Արևմտյան Հայաստանի տուրիստական տոմսեր:

Կիսաբաց աչքերը շողացին արցունքի կաթիլներից: Հրաշքի նման պապս վեր կացավ անկողնուց, առույգացավ, ապրեց…

Սրբապատկերի նման ծոցում էր պահում տոմսերը: Ամբողջ գյուղը գալիս էր տեսության պապիս, որ ծեր առյուծի նման ուրախության մռնչոց էր արձակում սրտից. «Տուրիստագան կերթամ, լա՛ո…»

***

Հասավ օրը մեկնելու: Պապս նորափեսայի նման զուգվել, զարդարվել էր, անգամ կապել էր վաղուց մոռացության մատնած փողկապը.

- Լաո՛, Էրգրից փոշոտ, կեղտոտ, արնոտ ու արցունքոտ էգա, գոնե հիստագ էրթամ: Էս գալստուգ լե կաբեր իմ, որ զիմ տուն քանդող գյավուր շան տեսնամ, թալիմ վիզն ու խեղտամահ էնիմ,- բացատրում էր նա:

Բավականին մարդ էր հավաքվել նրան հրաժեշտ տալու: Բոլորին հերթով գրկում էր ու արցունքն աչքին ամենքին ասում` «Էրգիր կերթամ, կհասկնա՞ս», «զիմ Մուշ ու Սասուն կերթամ», «տուրիստագան կերթամ, լաո՛…», «տուրիստագա՛ն…»:

Ամենքին հրաժեշտ տվեցինք ու նստեցինք մեքենա, գնում էինք Երևան, այնտեղից ավտոբուսով պիտի մեկնեինք Էրգիր: Մեքենայի մեջ գրեթե բառ չփոխանակեցինք. պապս մտքերով արդեն Էրգիր էր հասել, կամ ավելի ճիշտ նա այնտեղից երբեք չէր էլ հեռացել: Երբեմն աչքերին արցունքներ էին երևում, որ հոսում էին այտերի կնճիռ-ձորերով էրգրու գետերի նման…

Վերջապես հասանք: Ավտոբուսի մոտ մի խումբ մարդիկ էին հավաքված, ոմանք ներս ու դուրս էին անում: Պապս իջավ մեքենայից, մի պահ նայեց շուրջբոլորը, ապա հավաքվածներին և շրջվելով ինձ, ասաց․

- Լաո՛, ուրա՞նկ լե Էրգիր գիկան:

- Չգիտեմ, պապ, երևի,- պատասխանեցի ես ու պապիս ուղեկցեցի դեպի ավտոբուս:

Հավաքվածների մեջ տարբեր տարիքի և սեռի ներկայացուցիչներ էին: Պապս ջերմորեն ողջունեց բոլորին և չշտապեց տեղավորվել ավտոբուսում: Սկսեց հարցուփորձ անել հավաքվածներին, որոնց մեջ տարբեր խավի ներկայացուցիչներ կային. մեկը ուսուցիչ էր, մեկը՝ ուսանող, մեկը՝ հոգևորական, մյուսը՝ տաքսիստ… Հարցուփորձի արդյունքում պարզվեց, որ ուսուցչուհին բարի մի կին էր, ով երկար տարիներ էր դպրոցում դասավանդել, ու միշտ երազել էր լինել իր պապերի հողում: Ուսանողուհին լրագրող էր դառնալու, դիպլոմային աշխատանքը Արևմտյան Հայաստանի թեմայով էր, որոշել էր գնալ, իր աչքով տեսնել այն: Տաքսիստն էլ ասում էր, թե գրեթե բոլոր երկրներում եղել է, հիմա էլ գնում է մեր հայրենիքը տեսնի. տուրիստականով է գնում, որպեսզի գումար խնայի: Այսպես մի քանիսի հետ ծանոթանալուց հետո պապս որոշեց տեղավորվել ավտոբուսում՝ մյուսների հետ ճանապարհին ծանոթանալու մտադրությամբ:

Ավտոբուս բարձրանալուն պես պարզ դարձավ, որ ուղևորների թվում կա նաև մի համասեռամոլ, ով նստած էր առաջին շարքերում: Մազերը երկար էին, ականջակալներից բացի լավ երևում էին ականջողերը, գլխին գույնզգույն գլխարկ էր, մի ականջողանման բան էլ փոքրիկ քթին էր երևում, և դա ավելի շատ էր աչքի ընկնում, քան քիթը: Եվ բնականաբար այդ ամենը չէր կարող չնկատել պապս:

- Լաո՛, էս մարդ-կնիգ լե Էրգիր գիկա՞, էս ո՞ր երգրից է,- մի կերպ բարկությունը զսպելով՝ արտաբերեց պապս:

«Խեղճ մարդ, եթե իմանաս, որ հայ է, երևի նորից մահվան դուռը գնաս»,- մտածեցի ես, բայց այս անգամ հանգամանքները բարի չգտնվեցին, և իմ այդ մտքի վրա պճնված երիտասարդը խոսեց.

- Մի րոպե, էդ ի՞նձ եք մարդ-կնիկ ասո՞ւմ, Ձեզ չափավորեք հա՞, էս ինչ հետամնացություն ա…

- Էս դու հա՞յ իս, ես քու…,- ձեռնափայտը օդ բարձրացրեց,- Էս գալստուգ գտեսնա՞ս, ափսոս է` էն գյավուր շան համար է, թե չէ, էն Աստվաձ, քու վիզ թալելով գխեղտեի,- բարկությունը նետեց պապս և քիչ էր մնում իրոք խեղդեր նրան:

- Հանգիստ, պա՛պ, նյարդերդ հանգիստ պահիր,- ետ պահելով՝ փորձեցի հանգստացնել և նստեցնել պապիս,- իսկ, դո՛ւ, ձայնդ կտրիր, ի՞նչ է, գլխիցդ ձե՞ռ ես քաշել,- շրջվելով համասեռամոլի կողմը՝ փորձեցի լռեցնել նաև նրան:

Վերջինս քթի տակ ինչ-որ բան փնփնթաց, իսկ պապս մի քանի «քաղցր» խոսք էլ ուղղեց նրան, տեղավորվեց առաջին նստարանին, ապա ուշադրությունն ավելի հետաքրքիր բան գրավեց: Ավտոբուս բարձրացավ հաղթանդամ, մորուքով, հենց առաջին հայացքից էլ ֆիդայի հիշեցնող մի տղամարդ: Բարևեց և փորձեց առաջանալ, սակայն պապս նրան կանգնեցրեց, խնդրեց նստել կողքին.

- Արի՜, լաո՜, արի՛, արի տեսնամ դու հո՞ւմ տղեն իս, քու կռիվ վի՞ր հեդն ի:

- Է՜հ, իմ կռիվը թուրքի հետ էր, պա՛պ ջան, կուզեի որպես զինվոր ու տեր գնայի Էրգիր, էն էլ որպես տուրիստ եմ գնում… ,- պապիս հարցին մտածկոտ պատասխանեց տղամարդը:

 

- Լաո՛, մենկ միշտ լե Էրգրու տերն ինք, տուրիստ էրթանք, թե կռվով, մեգ է, մենկ ինք տերը: Դու կռվեր իս, որ մեր էս մե բուռ հող պահիս, ես քզի ղուրբան,- համբուրեց ազատամարտիկի ճակատը ու ոգևորված սկսեց երգել.

« Հայոց սարեր շողն էր պադել,

Դաշտերուն կանաչ մանյագ:

Վերջին կռունկներ լե հիկան

Լավ լուր բերին մըր համար…»

Պապիս երգին միացանք նաև ես ու այդ ազատամարտիկը, դա հետաքրքրեց նաև դրսում կանգնածներին, և նրանք էլ հերթով բարձրացան ավտոբուս: Բոլորն արդեն իրենց տեղերում էին, եկավ շարժվելու ժամանակը:

Երբ ավտոբուսը շարժվեց, ասացի պապիս.

- Պա՛պ, երկար ճանապարհ է, թե մի բան պետք լինի ասա, հանկարծ ծարավ կամ սոված չմնաս:

- Լաո՛, էրթլու ճամփեն գալու ճամփից երգար չի էղնի…,- ժպտալով, բայց թաղծոտ աչքերով պատասխանեց նա:

Երևանյան տապը քիչ-քիչ մեղմանում էր, զրույցներն էլ քիչ-քիչ թեժանում էին: Գնալով հեռանում էինք մայրաքաղաքից ու մոտենում էինք հայրաքաղաքին` Գյումրուն, այնտեղից պետք է անցնեինք Վրաստան, որտեղից էլ՝ Էրգիր: Մինչ Գյումրի ընկած ճանապարհին ավելի շատ լեռներ ու ձորեր, քարեր ու քարափներ էին, քան անտառներ ու ծառեր: Մեղմ քամի էր ավտոբուսի պատուհաններից ներս թափանցում, անցնում էր ամենքի կողքով, ամենքի մտքերը խառնում ու միախառնում: Հասանք և ետևում թողեցինք Գյումրին էլ. բավականին գեղեցիկ քաղաք էր:

- Է՛խ, փոխվել էր Գյումրիս, որքան վաղուց չէի եղել,- հանկարծ կարոտով ու թախծոտ խոսեց ուսուցչուհին:

- Երևի՞ հարազատներ ունեք այնտեղ,- ժպտալով հարցրեց նրա կողքին նստած կինը:

- Ես Գյումրում եմ ծնվել: Կլինեի 20 տարեկան, երբ երկրաշարժ եղավ, ստիպված եղանք ընտանիքով տեղափոխվել Երևան: Միշտ իմ աշակերտներին սովորեցրել եմ լինել հայրենասեր: Սիրել, պահել-պահպանել այն հողը, որտեղ ծնվել ու հասակ են առել: Բայց ամեն անգամ ինձ մեղավոր եմ զգացել, որ ես ինքս թողել ու հեռացել եմ իմ ծննդավայրից, սակայն, ինչ արած, կյանքն է այդպիսին: Մեկին պոկում է իր հող ու ջրից, տանում օտար ափեր՝ սրտում միշտ բորբ պահելով կարոտը: Մեկին էլ թողնում է իր հողի վրա, բայց, ավա՛ղ, ոմանք իրենք են հեռանում իրենց արմատներից:

- Ղուրբա՜ն քզի, մըր ցավ հիրար նման է, մեր կարոդներ մե գույն ունին: Բայց, լաո՛, քու գորձ` սուրբ գորձ է: Դու մադղաշներուն հայոց գիր ու գրագանություն գսովրծուս, հայու պադմություն գսովրծուս, հայություն գսովրծուս, լաո՛, քզի ղուրբան:

- Շնորհակալ եմ, Գևո՛րգ պապ, ու քանի դեռ կարող եմ, կսովորեցնեմ, Ձեր մասին էլ անպայման կպատմեմ՝ որպես հայի ճիշտ կերպար:

Պապս ժպտաց. նրա համար մեծ ուրախություն էր, որ եկող սերունդներին կրթողն այսպիսին է: Ինչո՞ւ չէ, նաև ուրախ էր, որ իր անունը այդ եկող սերունդները լսելու էին. ինչպիսի պատիվ` հայի ճիշտ կերպար: Իսկ ճամփան դեռ անխղճաբար երկարում ու երկարում էր…

Եվ ահա մոտենում էինք Վրաստանին. որքան մոտենում էինք, այնքան զրույցները քչանում էին: Երբ հասանում էինք սահմանային անցակետին, հեռվից երևացին ոստիկանական մեքենաներ, և դա նկատելուն պես մեր տուրիստական խմբի անդամներից մեկը կարծես խուճապի մատնվեց, չգիտես՝ ինչու: Այնպես էր իրեն պահում, կարծես պետք է իրեն բռնեին: Անհանգիստ շարժումներ էր անում, ինչ-որ բաներ մրթմռթում քթի տակ, և քանի որ նա նստած էր անմիջապես իմ ետևում, այդ ամենը ինձ համար շատ նկատելի էր և շատ տարօրինակ: Եվ ահա անցանք այդ անցակետը, ոչ մի խնդիրներ չառաջացան, ինչն էլ երևի ամենաշատը ուրախացրեց իմ ետևում նստող երիտասարդին…

Արդեն Վրաստանում էինք: Պապս, որ մինչ այդ աշխույժ զրույցներ էր վարում, լուռ էր: Հասկանում էի նրան, օտար երկիր էր՝ սրտին ոչ հարազատ: Մարդու խոսելու իշտայն էլ չէր գալիս: Բայց լրագրողուհին` Սոնեն (ով առաջին հայացքից էլ իմ աչքին ու սրտին դուր էր եկել) պապին խնդրեց պատմել իր պատմությունը, թե ինչպե՞ս է փրկվել…

- Ի՞նչ պադմիմ, ղուրբան քզի, իմա՞լ պադմիմ, թե զիմ հորն ու մոր իմալ սրի քաշին, մըր գեղ հրի տվին, թալնին ու սբանին, այրին ու սբանին, տեղահան էրին ու սբանին, իմ քուր- ախպրներուն ողջ-ողջ այրին ու սբանին, ընձի լե իմ հոխպեր փրգեց: Ընձի փրգեծ, բայծ ինկ չփրգվավ… Սբանին… Ա՛խ, օսմա՛ն, ես քու… Սբանին, լաո՛, սբանին…,- հուզված, զայրացած ու ոգևորված խոսում էր Գևորգ պապս:

- Իսկ Դուք քանի՞ տարեկան էիք այն ժամանակ և քանի՞ տարեկան եք հիմա:

- Չորս թե հինգ տարեգան էի, լաո՛, լավ չեմ հիշեր: Հմգա հարուր հինգ տարեգան իմ: Մահս ընձի կսպասե, հմը մշեծի իմ` զիմ չորկողություն կենիմ. գուզիմ գոնե զիմ էրգրում մեռնիմ: Համ լը տարիկն ու թիվն ի՞նչ կաբ ունին, քզի ղուրբան, երգու տարի հուդա-հունա, մեգ է թուրկը մարդ չի դառնա,- պապս հայացը պատուհանից դուրս հառեց` հեռուները:

- Ա՞յ պապի, էդ մեռնելը դեռ մտքիցդ չհանեցի՞ր, քեզ մեռնել չկա, ա՜յ մարդ, բա ինձ պսակե՞լը- պապիս հուզմունքը փորձեցի ցրել կատակով։

Խիտ բեղերի տակից երևաց պապիս խորհրդավոր ժպիտը։

 

Արդեն հասնում էինք Կարս, նորից անցակետ էր, և Սոնեն պապին խնդրեց, որ հետո կրկին շարունակի պատմությունը: Անցակետի մոտ հավաքված ոստիկաններից այս անգամ այն երիտասարդը կարծես էլ այնչափ չէր վախենում, այս անգամ ավելի հանգիստ էր, հիմա էլ շատացրել էին տարօրինակ հեռախոսազրույցները:

Մթնել էր, երբ հասանք Կարս: Տեղավորվեցինք հյուրանոցում, վաղը վայելելու էինք Կարսն ու Վանը: Պապս երևի ամբողջ գիշեր չքնեց. Էրգրում էր ախր: Շատ շուտով հասնելու էր նաև իր ծննդավայր` Արածանու ափին գտնվող Գոպ գյուղը:

Շատ չուշացավ առավոտը, ահա բացվեց, ու Հայոց լեռնաշխարհը լույսով պատվեց:

Օրվա մի մասը հիացանք Կարսով, ապա շարժվեցինք Վան: Վան հասնելուն և հյուրանոց մտնելուն պես այն երիտասարդը, որն անհանգստանում էր ոստիկան տեսնելիս տուրիստական ընկերության աշխատողների հետ զրուցելուց հետո բաժանվեց մեզնից և ինչ-որ տեղ գնաց. հետո պարզվեց՝ ինչ-որ հանդիպման է: Գրեթե բոլորս մոռացել էինք նրա մասին, մինչև մութն ընկավ և մենք գնացինք հյուրանոց: Հենց այնտեղ էլ իմացանք, որ ոստիկանները ձեռբակալել էին նրան՝ բավականին մեծ չափաբաժնով թմրանյութ ձեռք բերելու պահին: Ինչպես ասում են` ահա, թե որտեղ էր թաքնված շան գլուխը: Փաստորեն, ճիշտ էի նկատել, որ նա վախենում էր ոստիկաններից, իսկ թե ինչու, կածում եմ արդեն պարզ էր…

Բոլորս հավաքված՝ կատարվածից էինք խոսում, երբ պապս ինձ կանչեց մի կողմ. ուզում էր ինձ հետ առանձին զրուցել: Պապս կյանք տեսած մարդ էր և հասկացել էր, որ առանձնահատուկ ուշադրություն եմ դարձնում լրագրողուհուն` Սոնեին.

- Ընոր հեր լը անիձաձ, լաո, համեն շնճավոր ու չոր գլխու տերն ի․․․Դու էն ըսե՝ քավնի՞ս, – հայացքը Սոնեի կողմն ուղղելով ծիծաղեց պապս,- քիչմ էլ դիմածի` հենց մըր գեղի վանկում լե գկարկիմ ձզի,- ավելի լիաթոք սկսեց ծիծաղել:

- Է՛, պա՞պ,- ես էլ սկսեցի ծիծաղել՝ նույնպես հայացքս Սոնեի կողմը դարձնելով:

- Վա՛յ, վայ, հլը էն կողմ իշե՛, լաո՛, էն մեր մարդ-կնիգնի չէ՞,- հանկարծ ծիծաղից սթափված՝ նորից խոսեց պապս,- էն ուր նմաննի ո՞վ է:

Երբ հայացքս իր ցույց տված կողմը դարձրի, տեսա, որ, իրոք, նա մեզ հետ եկած համասեռամոլ երիտասարդն էր, ինչ-որ իր գաղափարակից մեկին էր գտել ու բավական մտերմիկ զրույցի էին բռնվել.

- Հա, ինքն է. «նմանը նմանին կսիրե» պապ ջան,- պապիս հետաքրքրությունը բավարարեցի ես և նորից սկսեցինք ծիծաղել երկուսով:

- Էրթանք, լաո՛, էրթանք, քնինկ․ հեկուց լը դի աբռինք…

Իրոք, հոգնած էինք բոլորս էլ, գնացինք քնելու, իսկ Գևորգ պապը՝ երևի սպասելու. շուտով հասնելու էինք Մուշ…

Առավոտյան բոլորս հավաքվել էինք նախաճաշելու, բայց բացակայում էր համասեռամոլը: Սկսեցինք փնտրել նրան, բայց հյուրանոցի աշխատողն ասաց, որ նա իրենց աշխատողի հետ է գնացել, և մի թուղթ էր տվել, որ մեզ փոխանցի: Պարզվում է` նա գնացել էր երեկվա մեր տեսած իր գաղափարակից երիտասարդի հետ և գրել էր, որ իրեն չսպասենք, այլևս չի վերադառնալու: Տուրիստական ընկերության աշխատողները փորձեցին ինչ-որ բան իմանալ նրանց գտնվելու վայրի մասին, բայց ապարդյուն: Եվ որպեսզի մենք իզուր ժամանակ չկորցնենք, նրա տվյալներն էլ տվեցին ոստիկաններին՝ նրան գտնելու համար: Իսկ մենք ուղևորվեցինք Վանա լիճը վայելելու, այնտեղից էլ արդեն գնալու էինք Մուշ:

- Մեգ է, կարմիր կով ուր կաշին չի փոխե, ըդոց վերջ էդ լե բդի եղնիր… Էրթա՛նք, էրթանք մըր ճամփով: Ուր արմադներեն զադվուգ ու հեռածուգ մարդ էլ ետ չի դառնա, էնոր ո՛չ ազգայինն է հեդաքրկիր, ո՛չ ազգն ու ուր պադմուտյունը: Էդոր համար է պետկ ազգն ու ազգայինը չմոռնալը, արմադները չուրանալը: Եվրոպա-մևրոպա, լավ է, լաո՛, տվեկ լե, առեկ լե, հո՞րի չէ, բայծ ձըր հայություն պահեկ, ձըր կարկ ու բարկ պահեկ: Հայն ուրիշով չի աբռի, որ ուրիշին նմանվի, հայն ուր հայությամբ կաբռի, ուր միասնությամբ կաբռի: Ըսոնց լը հիշեք ու համեն հիշելուց հող տվեք գլխներուն, չնայաձ հող սուրպ է, լաո՜, ափսոս է․․․

Շարժվեցինք դեպի Մուշ: Գևորգ պապն անդադար պատմում էր իր գյուղի, Մուշի ու տեղացիների մասին, այնպես էր ներկայացնում, կարծես ամենը դեռ կանգուն են և երբ հասնենք իրենց գյուղ, բոլորին հրավիրելու էր հայրական տուն, ղոչ էր մատաղ անելու: Այս անգամ բախտի բերմամբ իմ կողքին Սոնեն էր նստել: Բավականին երկար զրուցեցինք. զրույցի ընթացքում ավելի ու ավելի էի տարվում նրանով: Բարի, ազնիվ, խելացի ու նաև, անկասկած, պապի սրտով աղջիկ էր. նշանակում է՝ կարելի է հարս տանել: Կարծես նա էլ իմ հանդեպ անտարբեր չէր:

Հանկարծ պապը մեր կողմը շրջվեց.

- Լաո՛, իմա՞լ իք: Բան չմնած, հանդը քասնինկ մըր Գոպ, էնդեղի վանկում լե գկարկինք ձզի,- բոլորը մեր կողմ նայեցին և սկսեցին ծիծաղել, իսկ Սոնեն շիկնեց ու կամացուկ ժպտաց:

Արդեն Էրզրումի նահանգի Խնուս քաղաքի տարածքում էինք, որից հյուսիս-արևմուտք` Արածանիի Քյոքսու վտակի ափին է գտնվում Գոպը` պապի գյուղը: Տուրիստական ընկերության և խմբի անդամների հետ պայմանավորվել էինք, որ անպայման պետք է գնայինք այնտեղ: Պապն անթարթ նայում էր ավտոբուսի պատուհանից դուրս, լուռ էր, ցամաքող աչքերից արցունքները չէին պակասում: Տեսնում էր, որ իր սրտին ծանոթ ու հարազատ վայրերն էին, բայց աչքին՝ ոչ հարազատ: Ամեն ինչ այլ էր` ավերված, կիսաքանդ, մեռած: Ամեն քարից լսում էր եղեռնական աղաղակներ, զգում էր քարերի ու ծաղիկների մղկտոցը: Ծաղիկներն արնագույն էին, իսկ ժեռ քարերից շատերը ճաք էին տվել.չէին դիմացել… Է՛, հա՜յ, քար ես, էլի՛, դեռ քարն ի՞նչ է, քարն անգամ ճաք է տալիս, իսկ դու տանո՜ւմ ու տանում ես… Վա՜յ, հա՛յ… Վա՜յ, հայո՜ւ Աստված…

- Կայնի՜, լաո, կայնի՜:

Ավտոբուսը կանգնեց, պապս շտապով իջավ, մի պահ նայեց շուրջբոլորն ու ծնկածալ ընկավ գետնին.

- Էս մեր գեղնի, լաո՜, էստեղ լե մեր վանկն էր… Շեներն հո՞ւր ին, լաո՜, վանքն էլ չկա, լաո՜, չկա՜…

Ես փորձում էի պապիս բարձրացնել, բայց ապարդյուն: Բոլորը մեկ շուրջբոլորն էին նայում, մեկ պապին: Երևի խղճում էին. խեղճ մարդը մինչև հիմա չէր հավատում կամ չէր ուզում հավատալ, որ իր էրգիրն ու տունն էլ չկան:

Վերջապես վեր կացավ պապը: Քայլեց դեպի մոտակա քարակույտը, նորից ծունկ իջավ ու սկսեց համբուրել այդ քարերը: Իր մոտ կանչեց քահանային, ինչ-որ բան կամացուկ ասաց նրան, ապա կանչեց ինձ ու Սոնեին, մյուսները հետևեցին մեզ: Երբ մոտեցնք պապիս, նա ինձ ու Սոնեին իրար կողքի կանգնեցրեց, մեր ձեռքերն իրար միացրեց ու դառնալով քահանային՝ ասաց.

- Տերդե՛ր, հմգը ես էրգու լաճերուն գկարկիս։ Գտեսնա՞ս քու աստվաձ մըր էրգիր ու վանկ ինչ օրի է բերե, բայծ մալուր մի մնա, կարկե էս էրգու աղունիգներուն, թող մըր վանկ նորիծ կենտանուտյան շունճ առնի, մեգ լը տեսար Աստծու հաչք լե մըր վրա բացվավ…,- առանց ինչ-որ պատասխանի սպասելու՝ կարգադրեց պապս, ապա նստեց քիչ հեռվում, մի քարի վրա, որը վանքի քարերից չէր, տարբերում էր:

Մեզնից ոչ ոք չփորձեց առարկել: Բոլորս էլ հասկանում էինք իրավիճակը, չուզեցինք պապի խոսքը գետնով տալ և որոշեցինք բեմադրել այդ ամուսնության կարգը: Բացի դրանից՝ այդ ամենը հետաքրքրություն առաջացրեց բոլորիս մոտ: Կարգի ընթացքում անընդհատ նայում ու հիանում էի Սոնեի գեղեցկությամբ: Աչքերը կապույտ էին Վանա լճի պես ու Վանա լճի պես խորը, շուրթերը նման էին վարդի թերթերի, Մշո բարդիների նման սլացիկ ու բարակ մեջք ուներ նա, մեծ քնքշանքով ու կյանքով լի էր` ծաղկած ծիրանենու նման: Լուռ էր և գլուխը կախ՝ կամացուկ ժպտում էր խոնարհ նորահարսի պես: Պսակի կարգն ավարտված էր արդեն: Բոլորը կատակով շնորհավորում էին մեզ: Մոտեցանք պապին, գրկեց ու շնորհավորեց մեր պսակը՝ ամենայն լրջությամբ:

- Քզի լը կարկի, լաո՛: Ընդանիկն ու օջախը սրպուտյուն է, ձեր պսագ լը սուրպ ու հաստադ էղնի: Մնաց զիմ տուն տեսնամ…

Իրիկնային մեղմ քամի էր, որի ձայնը երբեմն նմանվում էր հայկական դուդուկի կամ շվիի արձակած հնչյուններին: Ես ու Սոնեն երջանիկ էինք: Իհարկե, հասկանում էինք, որ այդ ամենը բեմադրություն էր, բայց, միևնույնն է, մեզ համար հաճելի էր: Մենք առաջին հայացքից էլ սիրահարվել էինք միմյանց: Եվ թեև մի քանի օր է, ինչ ճանաչում էինք իրար, այնուամենայնիվ, թվում էր, թե վաղուց ենք ծանոթ: Երբ մի պահ մենակ էինք, ակնարկեցի, որ կցանկանայի այս ամենը իրական լիներ, իսկ նա լռեց ու ժպտաց, երևի համաձայնության նշան էր…

Պապը հրաժարվեց ճանապարհը ավտոբուսով շարունակել դեպի գյուղի խորքերը: Պարզվեց իրենց տունը վանքից ոչ շատ հեռու է եղել: Մի փոքր ճանապարհ էինք անցել ոտքով, երբ պապը կանգ առավ: Մի քանի քայլ այն կողմ տան քանդված պատեր էին, սևացած` հավանաբար ծխից: Իսկ մի փոքր ավելի հեռվում մի մարդ ոչխարի հոտ էր արածեցնում:

- Իդը զիմ տունն ի, լաո՜, իդա լը էն գյավուր շունն ի, որ էս օրի է հասուծե զիմ տուն, հա՞,- արձակելով փողկապը և ատամները կռճտացնելով խոսեց պապը,- օսման ես քո՜ւ…,- ձեռնափայտը մի կողմ նետելով՝ գոռաց պապը և կարծես գերբնական ուժ առնելով վազեց դեպի հովվի կողմը:

Վերջինս վախվորած ետ-ետ գնաց ու ընկավ՝ ոտքը քարին զարկելով: Ես հազիվ կարողացա կանգնեցնել պապին: Նրա աչքերում այդ հովիվը իր տունը քանդող թուրքն էր երևում: Իր տունն այդ վիճակում տեսնելով՝ պապս կարծես խենթացել էր, երևի աչքին էլ ծնողներն ու հարազատներն էին երևում արնաշաղաղ, ամոթանք էին տալիս, որ այդպես ավեր է թողել տունը: Այդ ամենը հասկացվում էր նրա զառանցագին խոսքերից…

Մի կերպ հանգստացրեցինք պապին: Մեր օգնությամբ հասավ ավերված տան պատերին ու խնդրեց թողնել իրեն այդտեղ մենակ: Մենակ թողեցինք, խմբի անդամների մի մասը գնաց գյուղի տարածքով շրջելու, մի քանիսս էլ գնացինք հովվին բացատրելու, թե ինչ էր կատարվում, քանի որ նա ձայնը գլուխն էր գցել: Մեզ հետ էր նաև ազատամարտիկը և երբ հասկացանք, որ այդ թուրքը մեզ չի ուզում հասկանալ և շարունակում էր բացականչել, թե իրեն սպանում են հայերը, ազատամարտիկը մի ապտակ հասցրեց նրա երեսին, ինչից հովիվն ընկավ գետնին, հետո ազատամարտիկը թուրքերենով շատ հանգիստ բացատրեց նրան, որ հայերը անմեղ ու խաղաղ մարդուն չեն վնասում և որ դա իրենց «շնորհն» է:

Հանկարծ ձայն տվեց մեր տուրիստական խմբի անդամներից մեկը, նա կանգնած էր պապի մոտ: Շտապեցինք նրանց մոտ և մոտենալուն պես պարզ դարձավ, որ Գևորգ պապս հոգին ավանդել էր: Կանչողն ասաց, որ հասցրել է միայն մոտակա սարալանջը ցույց տալ և ասել, որ դա գյուղի գերեզմանոցն է եղել, իրեն այդտեղ թաղեն, իսկ վերջին շնչում շշնջացել է.

- Տուրիստագան կերթամ, լաո՜…

Որոշ գումարի դիմաց կարողացանք թույլտվություն ստանալ, որ պապին հենց այնտեղ թաղենք: Ինչպես նաև ձեռք բերեցինք բոլոր անհրաժեշտ փաստաթղթերը: Է՜հ, թուրքին ի՞նչ կա, էդ հողում՝ մի մեռել ավել, մեկը պակաս, բան չի փոխվում… Կարգով ու ծեսով հողին հանձնեցինք պապիս.

- Երազանքդ կատարվեց, պա՛պ, հոգիդ Աստծուն քո հողի վրա հանձնեցիր, հիմա էլ քո հողում հանգչիր խաղաղությամբ: Մի օր ծոռներդ գերեզմանիդ էլ տուրիստականով չեն գա, պա՛պ, երկնքից հսկիր մեր Էրգիրը, մինչև մի օր քո գաղթած ճամփով թոռներդ ետ դառնան…

Բոլորը լալիս էին… Քահանան՝ արցունքն աչքերին, թաղման ծեսն էր կատարում…

***

- Փաստորեն, պապիկն իր էրգրում մնա՞ց,- պատմությունս ավարտելուն պես հարցրեց տղաս:

- Էրգրում մնաց, Գևո՛րգ, մեր Էրգրում,- ժպտալով ուղղեց Սոնեն:

Ողջույն, ընկերս: Ինչպե՞ս սկսվեց և անցավ այսօր օրդ: Փորձում եմ ենթադրել…
Հուսամ ժպտալու շատ առիթներ ես ունեցել այսօր, իսկ եթե ոչ, եկել եմ հիշեցնելու ժպտալ չմոռանալուդ մասին:
Գիտես, դու իմ ընկերն ես: Ես երբեք չեմ ընդունել ընկերուհի ասվածը: Անգլերենում կա մի բառ, որով սկսվում և ավարտվում է գլխավոր միտքը՝ Friend: Էլ ինչո՞ւ ընկնեմ այս ու այն կողմ, «ուհի» ավելացնեմ, որ կորած բարեկամներս ու շրջապատս ընտրածս վերնագիրը սխալ չհասկանան: Լավ, ինչևէ…
Ես գիտեմ, որ հիմա դժվար է: Այս տարին իսկական պատուհաս էր մեզ համար. հիասթափություն, սայթաքում, խաբկանքներ, կորուստներ, վեճեր, հնին ավելացվող նոր ցավ, և հիմա էլ գրողի տարած հեռավորությունը… Լավ է, որ այս ամենի մեջ գոնե մի մխիթարանք կա, որից երբեք չենք հոգնում, որը չգիտի լքել, խաբել, օգտագործել հանուն շահի, վատաբանել, չգնահատել… Մի քիչ ցավոտ կողմ ունի, բայց դե ոչինչ, մենք խենթ ենք՝ կդիմանանք:
Կներես, որ այս անգամ ոգևորելու և ուժ տալու փոխարեն սա եմ ասում. մեր կյանքը տխուր է, պարզապես մենք ենք այն փորձում ուրախ դարձնել: Ո՛չ, ես չեմ թուլացել և ոչ էլ ուզում եմ քեզ տխրեցնել: Պարզապես մեկ-մեկ էլ իրողությունը պետք է ընդունել, չնայած չենք էլ խուսափել դրանից: Հիշո՞ւմ ես, որ մի օր ասացի՝ կյանքը մեզ կոտրելու մտքից ավելի շուտ կհիասթափվի, քան մենք մեր նպատակներից: Հիմա էլ եմ ասում: Չկոտրվե՛ս երբեք, նույնիսկ եթե մի օր այլևս չկարողանամ քեզ այս խոսքերը ասել: Պարզապես կբացես այս նամակն ու կկարդաս: Չէ՜, ասածս սխալ մի հասկացիր, և մի՛ պատրաստվիր ինձ խեղդելուն: Քեզ որևէ բան ասել չկարողանալը կարող է տարբեր պատճառներ ունենալ: Չգիտեմ, թե ինչու եմ սա գրում: Չնայած հիմա գիշերվա հազարն է: Ես գիշերը այն եմ՝ ինչ կամ. ուզեցի գրել սա: Երևի վաղը կփոշմանեմ: Ինչևէ…
Խմբագիրս միշտ ասում էր․ «Ինչ-որ բան գրելուց հետո կարդա այն մեկ օր անց, նոր կորոշես՝ արժի՞ որևէ տեղ հրապարակել, թե՞ ոչ»: Դե հա, ճիշտ էր ասում: Բայց ես հիմա ուզում եմ մոռանալ այդ ճիշտ և սխալ ասվածը:
Իբր եկել էի քեզ հիշեցնելու ժպտալ չմոռանալուդ մասին: Լավ եմ հիշեցնում, չէ՞: Ուզում էի ասել, որ կարոտել եմ մեր թափառականի կյանքը, իմ մշտական ուշացումների ժամանակ քո սպառնալիքները, որոնք այդպես էլ օդում էին մնում, գրադարանից իմ գիրք պատվիրել չկարողանալու հրաշք ունակության ժամանակ քո համբերատար դեմքի արտահայտությունը, կատուների հանդեպ քո զզվանքը, որ ինձ քաշ տալով հեռացնում էիր փողոցի կատուներից, և վերջապես կարոտել եմ քո «սուպչիկը»: Ի՜նչ ռոմանտիկն եմ: Ժպտո՞ւմ ես:
Ի դեպ, սա իմ առաջին նամակն է: Ես երբեք որևէ ընկերոջս այսքան անկեղծ խոսքեր ասած չկամ: Ես չեմ սիրում բարձրաձայնել այն, ինչ զգում եմ, բայց դու բացառիկ ես: Չե՛մ ժխտի, ռոմանտիկ ու սիրային բանաստեղծություններ հաճախ եմ գրում: Դե հա, օդից չեմ գրում, բայց դե միակ զգացմունքն է, որ երբեք լուրջ չեմ վերաբերվել:
Իմ ընկեր, չմոռանաս կարդալ այս նամակը, երբ մեջդ ինչ-որ դատարկ անկյուն կմնա: Չմոռանաս մեր նպատակների մասին: Չմոռանաս ժպտալ: Բայց ես մի բան մոռացա. մոռացա վերևում նշել՝ կարոտել եմ քեզ:

Երբ կարդաք այս հոդվածը, երևի արդեն ավարտած կլինեմ համալսարանս, բայց հիմա ուզում եմ խոսել շատ ավելի կարևորի մասին։ Ավարտական աշխատանքս գրելիս, որի թեման Հայաստանի գրատպության շուկան էր, հասա մի շատ կարևոր խնդրի, որի լուծման մեջ մենք բոլորս կարող ենք մեր փոքրիկ ներդրումը ունենալ։

Եկեք պատկերացնենք, որ Ալֆա հրատարակչությունը ձեռք է բերում Բետա գրքի հեղինակային իրավունքները, ընդ որում, Բետան համաշխարհային բեսթսելեր է, որը խոսում է այն մասին, որ Ալֆան մեծ գումար է վճարել դրա համար։ Հաջորդ քայլով ընկերությունը սկսում է թարգմանել գիրքը, կատարել խմբագրական, հետո սրբագրական աշխատանքներ, հետո էլ մեր Բետայի համար շապիկ է ստեղծում, որ Դուք ու Ձեր գրադարանը սիրեք իրեն, հետո տպագրատուն, գովազդ, շնորհանդես, կարճ ասած՝ լիքը ծախս։ Տնտեսագիտական ամենապարզ կանոնով՝ մեր Ալֆան գրքի համար պետք է սահմանի ինքնարժեքից բարձր գին, որ շահույթ ապահովի, բայց արդեն հարազատ դարձած Ալֆան ուզում է, որ գիրքը ավելի շատ կարդան ու առանց շահույթի մասին մտածելու գիրքը թողարկում է ինքնարժեքով։ Ու հանկարծ օրեր անց, ինչ-որ մի տեղից հայտնվում է մի Գամա, էական չէ, թե ինչպես ու ինչ ճանապարհով, բայց ձեռք է բերում Բետայի էլեկտրոնային տարբերակը, ու սկսում է աննշան գումարով վաճառել այն․ լավություն է անում, էլի։ Հաջորդող օրերին Բետային մեր շատ բարի հայերը սկսում են անվճար տարածել՝ տեղադրել ֆեյսբուքյան խմբերում, նամակագրությամբ ուղարկել իրար՝ չգիտակցելով, որ կատարվում է հանցագործություն։ Արդյունքում մեր բարի Ալֆան անգամ կատարած ծախսերը չի կարողանում հետ բերել, սնանկանում է ու մեր համար էլ ոչ մի Բետա չի թարգմանում…

Գրքերի էլեկտրոնային տարբերակների անվճար տարածումը հանցագործություն է, գրողի մտքերն առանց հեղինակին նշելու անձնական էջում տեղադրելը գողություն է, նկարի կամ դիզայների կատարած աշխատանքի օգտագործումը պատժվում է օրենքով՝ ՀՀ օրենքով։ Բայց այդ օրենքը անզոր կլինի մեզնից յուրաքանչյուրի առաջ, եթե չհասկանանք այս ամենի կարևորությունը։ Գրողը, հրատարակիչը, թարգմանիչը, նկարիչը ու երաժիշտը շատ երկար ճանապարհ են անցնում մինչև իրենց ստեղծագործությունները հասնում են մեզ, ու նվազագույնը, որ մենք կարող են անել, այդ ճանապարհը չքանդելն է։ Օրենքը չխախտելով ու գողություն չանելով մենք հնարավորություն ենք տալիս Ալֆային մեզ համար շատ ու շատ գրքեր տպագրել։ Առանց Ալֆայի ու նրա գրքերի՝ կրթությունը և մեր հասարակության մշակույթը չի կարող գոյատևել, հետևաբար, երկրի սոցիալ-մշակութային զարգացումը կդառնա անհնար։

Ձեզ խաբել են, եթե ասել են, որ գրքի գողը գող չէ, այս գողությունը պատժվում է Հայաստանի Հանրապետության թե՛ քրեական, և թե՛ վարչական օրենսգրքով։ Պահպանելով ու թույլ չտալով խախտել ՀՀ հեղինակային իրավունքի մասին օրենքը՝ մենք դառնում ենք երկրի զարգացման շատ փոքրիկ մի մասնիկը, բայց չէ՞ որ մարդն էլ փոքրիկ ատոմներից է բաղկացած։ Իսկ քեզ, բարեկամս, ես կվստահեմ իմ ամենաթանկ գանձերը՝ գրքերս, կարդա ու վերադարձրու, բայց միայն թե մի գողացիր, թույլ տուր ինձ ունենալ նորանոր բետաներ․․․

Հ․Գ․ Գրքերս վերադարձրեք, կարոտել եմ դրանք․․․

Ազգային նախշերի, տիկնիկների, գորգերի, տարազների, մրգերի մեջ ամփոփվում է ժողովրդի մտածողությունը: Հենց այդ սիրով էլ ստեղծվում է ցանկացած աշխատանք:

Տիկնիկները հայկական տոների կարևոր մաս են կազմել: Դրանք պատրաստելու համար օգտագործում են տարբեր նյութեր՝ փայտ, մորթի, կավ: Ասում են՝ տիկնիկները օժտված են չարը խափանող և հաջողություն բերող ուժով:

Մարդիկ դրանց տվել են տարբեր անուններ՝ Վասիլ, Նուրին, Ակլատիզ, Ասիլ-Բասիլ:

Նուրին համարվում է ծաղկազարդի խորհրդանիշ, որից երաշտի ժամանակ անձրև էին խնդրում: Նուրին սկսում է արտասվել, ու հողը թրջվում է: Նուրիի շապիկը նկարազարդ է, գոտին կարված է ծիածանագույն թելերից: Գլխին ունի ծաղկեպսակ:

Գորգերը եղել են ազգային նկարագիր տվող մշակութային արժեք: Հատուկ զարդանախշեր ունեցող գորգերը կախվում էին պատից: Զարդանախշերի մեջ թաքնված է հիշողություն և շատ հաճախ մարդկանց փոխարեն նախշերն են պատմում: Հայկական գորգերի ամենատարածված տեսակը վիաշապագորգն է: Դրանք ներկվում են որդան կարմիրով: Հայերը հավատում էին, որ եթե տանը վիշապագորգ ունեն, ուրեմն պաշտպանված են չար ուժից:

Հայն այսօր էլ ստեղծում և արարում է նորը՝ պահելով իր ազգային դիմագիծը: Նրա արարող ձեռքը կարելի է տեսնել ամենուր:

Երբևէ մտածե՞լ ես ապրել Ֆրանսիայում և ամեն օր տեսնել Էյֆելյան աշտարակը, կամ ապրել Անգլիայում և տեսնել Բիգ Բենը: Իհարկե, մտածել ես: Եթե ոչ թվարկածս երկրներում, ապա մի ինչ-որ «զարգացած» երկրում հաստատ պատկերացրել ես քեզ, հարազատս: Բայց երբեք չես մտածել, չէ՞, մնալ քո երկրում ու հիանալ քո հրապարակի «Բիգ Բենով»:

-Միշտ ուրիշինը լավն ա,- ասում է մաման:

Ու հա, հիմա եմ հասկանում էս տողերի իմաստը: Ոչ թե իրենցը լինելու մեջ որևէ յուրահատուկ բան կա, այլ պարզապես մենք մեր ունեցածը չգնահատող ժողովուրդ ենք: Մեր աչքը միշտ ուրիշների ունեցածի վրա է, մենք միշտ դժգոհ ենք մեր մազերից, մեր աշխատավարձից, մեր կյանքից:

-Իսկ ի՞նչ ենք անում մենք յուրաքանչյուր ծանր պահի…

-Ճիշտ է։ Լքում ենք մեր հայրենիքը ու գնում ենք ուրիշի հայրենիք:

-Ինչո՞ւ։

-Որովհետև ուրիշինը լավն ա։

Հետո հասկանում ենք, որ օտարի հողը հող չէ, ջուրը ջուր չէ, վերջապես, մերը չէ: Բայց ուշ է լինում: Մենք օտարանում ենք մեր ունեցածից, մեր կապը կորչում է, ու մենք դառնում ենք անծանոթ մեր երկրի համար:

Այս ընդհանրացված մտքերը իրականում շատ խորը ենթատեքստ ունեն՝ ուղղված մարդկային փոխհարաբերություններին:

Նույն ցիկլը լինում է մարդկային փոխհարաբերությունների մեջ: Մենք հավանում ենք տվյալ մարդուն, նրա մեջ փնտրում ու գտնում ենք մեզ, բայց հետո հայտնվում է մեկ ուրիշը ու «մեր»-ի իմաստը փոխվում ու արժեզրկվում է:

Մենք մեր ունեցածը չգնահատող ժողովուրդ ենք, շատի հետևից շատ ենք վազում, դրա համար եղած քիչն էլ չի մնում: Մենք մեր երկրի մեջ պատնեշներ ենք կագնեցնում, գյուղ-քաղաք տարբերակում ենք մտցնում, մենք բաժանում ենք «մերը»՝ արժեզրկելով էս բառի իմաստը:

Մենք այդպես էլ գնահատել չենք սովորելու, մեր զգացմունքների դարակները միշտ խառնված են լինելու, մեր մտքերը միշտ անկանոն են լինելու, մենք անընդհատ մեզնից մի մասնիկ տալու ենք «մեր» մարդկանց ու սպառնվենք, իսկ նրանք «մերը» փոխարինելու են «ուրիշով» ու հեռանան:

1, 2, 3…

Միշտ երազել եմ ժամանակի պես արագ-արագ շարժվել, որ ոչ ոք չկարողանա ինձ հետ հավասար շարժվել, բայց…

1 տարի, 12 ամիս, 365 օր։ Ժանանակահատված էր, որ այնքան արագ անցավ, անգամ ես չհասկացա, թե ինչ կատարվեց։

18-րդ գարունս։ Ապրածս ամենայուրահատուկ ու ամենածանրաբեռնված տարին էր։ Դե, կարելի է համարել, որ մեծերի աշխարհում էի գտնում ինձ, կամ էլ արդեն իսկ գտած՝ վստահ առաջ էի գնում։ Մեծերի աշխարհում… 18-ս գեղեցիկ ապրեցի իմ աչքերով, հուսով եմ, որ Ձեր աչքերով ևս գեղեցիկ ապրեցի։

Ինչե՞ր կատարվեց մեկ տարվա մեջ։ Դե, էլ ինչ տարի, որ չկոտրվենք, որ վեր չկենանք, որ ինքներս մեզ շատ բան չապացուցենք։ Այո, ես այս կյանքում ապացուցում եմ ինձ, ոչ թե դիմացինիս… 18-ս դիմավորեցի «Արմաթի» աշակերտների հետ։ Չափահաս դարձա «Արմաթի» ջերմագույն գրկում։
17-ին չհամակերպված՝ 18-ը եկավ, հիմա էլ՝ 19-ը։ 18-ը յուրահատուկ տարի էր, չկրկնվող և չմոռացվող։ Աշխատանք, համալսարան, ծրագրային և կամավորական կյանք… 18-ում կորցրեցի, ինչ խոսք, բայց հիմա զգում եմ, որ գտածս ու վերագտածս ավելի շատ էր, քան կորցրածս։

Մեծերի աշխարհում յուրահատուկ է, բայց այժմ, երբ հոգսերը ավելացել են ու ես սկսել եմ ավելի խորը նայել ամեն ինչին, հասկանում եմ, որ երբեմն մանուկ հասակում սխալ էի անում, երբ մտածում էի ու երազում շուտ մեծանալու մասին։ Այս աշխարհը ուրիշ է՝ սպասելիքները, նպատակները, հույզերը։ Այստեղ դու պետք է ինքնուրույն քայլես և ընկնելուց ոչ ոք կողքիդ չի լինի, որ ոտիքդ վրա առաջացած վերքի վրա փչի, որ շատ չցավի, դու պետք է ցավ հաղթահարես։ Այս աշխարհում դառնում ես ավելի ուժեղ, ավելի ինքնուրույն ու որոշ տեղեր անգամ միայնակ։
18-ում երազանքեր, չէ, կներեք, նպատակներ կային, որ իրականացրել եմ, ու նպատակներ էլ կան, որ 19-ում կիրականացնեմ։

18-ում սիրեցի և սիրվեցի, չեմ թաքցնի, բայց կոտրվեցի։
Զգում եմ, որ ապրածս ամեն օրվա հետ ես ավելի եմ կատարելագործում բարությունս ու մարդկային արժեքներս։ 18-ն ամփոփելու համար մի ամբողջ ամիս կամ գուցե տարի է հարկավոր, որ կարողանամ ճշգրիտ պատմել 18-իս մասին, բայց ուզում եմ ասել, որ 18-ում ապրածս ամեն օր, ամեն ամիս սովորել եմ, փոխվել և դարձել ավելի ուրիշ։ 18-ը համարում եմ ֆանտաստիկ տարի։

Դե ինչ, մնաս բարով, 18, բարի գալուստ, 19։ Հուսով եմ, որ 18-ի պես կկատարելագործես ինձ ու 20-ին դիմավորելիս ավելի ուրիշ և էլ ավելի ֆանտաստիկ կլինի ապրածս 19-րդ գարունը։

Շնորհակալ եմ քեզ, 18։

Նա ծնվել էր մի ահավոր լուռ օր, երբ երկինքը ասֆալտի գույն ուներ, ու երբ բրիտանացի գիտնականները կլաուստրաֆոբների մոտ նոպաների սրացում էին նկատել, որովհետև ուր էլ գնայիր, քեզ ասֆալտե տուփի մեջ փակված էիր զգում։ Երևի հենց այդ ասֆալտե տուփն ու ձայների բացակայությունն էլ խլեցին նրա բոլոր բառերը, ու նա ծնվեց կատարյալ լռության մեջ։ Հետո, իհարկե, մայրիկ էլ ասաց, հայրիկ էլ, ու ծնողներն էլ կարծես ինչ-որ չարագուշակ պատահականությամբ նրան շատ խոսուն անուն տվեցին, բայց ասֆալտե տուփը իր հետքը թողել էր…

Սովորական երեխա էր՝ առանց առանձնահատուկ տաղանդների կամ հետաքրքրությունների, էդպիսիների մասին ծնողները ասում են, որ կարևորը առողջ լինելն է, ու որ հաջորդը ամեն ինչ տեղը կդնի։ Բայց հաջորդը էլ չեղավ, ու գուցե բարին էլ դա էր, որովհետև դժվար կլիներ ծնված օրվանից ուսերիդ կրել ինչ-որ մեկի կյանքը տեղը դնելու ակամա պարտականությունը։ Բաժանումից հետո մայրը արդեն համոզված էր․ «Սա էլ հոր պես է, ոչինչ դուրս չի գա»:

Դպրոցում վատ չէր սովորում, որովհետև գրքի բառերը անգիր անելու համար շատ բան պետք չէր, բայց ընկերների հետ շփվելու համար ճիշտ բառեր էին հարկավոր, որ չկային։ Չնայած, եթե ձեր շփումը «բարև»-ով ու «հաջող»-ով է սահմանափակվում, ընկերություն էլ երևի չկա: Վերջին զանգին իր կարդացած բոլոր գրքերը 1-2 նախադասության մեջ հավաքեց, որ իրենց դասարանի Աննային ասի, թե ինչքան է սիրում, ու էդ անկանոն, անհասկանալի կմկմոցով էլ ավարտեց դպրոցը՝ հասկանալով, որ ինքը հորը ընդհանրապես նման չի, բայց մայրը ինչ-որ առումով ճիշտ էր։

Համալսարանում ամեն ինչ ավելի լավ էր, նույնիսկ ընկերներ ուներ (համենայնդեպս ինքը էդպես էր կարծում), մինչև էդ ընկերների հետ կիսամահ անելու չափ չծեծեց իրենց կուրսի երկար պոչիկով տղային։ Մարդ ծեծելու համար բանտ են նստում, իսկ դաժանության համար՝ ավելի երկար: Ու աշխարհի չափ հին էս պատմությունն էլ ավարտվեց բանտով ու հարևանների խոսակցություններով․

-Էդ տղան խոսել չգիտեր, մարդ ո՞նց կծեծեր։

Կծեծեր, հավատացեք, կծեծեր։ Մանավանդ, երբ 20 տարի հոգումդ կուտակված բառերը ոչ մի կերպ դուրս չեն գալիս։

Ասում են՝ բանտից հետո մարդիկ դժվար են ինտեգրվում հասարակությանը, բայց էդպիսի խնդիրներ չառաջացան, որովհետև նա երբեք էլ հասարակությունում ինտեգրված չէր եղել ու գիտեր՝ ոնց էդպես ապրել: Մի քանի տարի հետո ապագա կինն էլ հայտնվեց, որը դեռ մանկուց հավատում էր վատ տղաների ու խելոք աղջիկների մասին սիրուն հեքիաթներին ու նրան նայելիս միշտ կաշվե բաճկոնով ու մոտոցիկլով կինոյի տղաներին էր տեսնում: Նա այդպիսին չէր, բայց բառեր չգտավ բացատրելու համար, ու այդ բացատրությունները կուլ տված իրար հետ 7 տարի ապրեցին: 7 տարի լռության մեջ ապրելով սեր չի առաջանում, բայց մարդիկ համակերպվում են, ու նա գիտեր, որ կինը վաղուց ամեն ինչ հասկացել է ու որ վաղ թե ուշ հեռանալու է: Ամեն երեկո ուզում էր խոսել, ինչ-որ անիրականանալի բաներ խոստանալ, հավատացնել, որ կփոխվի, բայց ճիշտ բառեր էլի չկային: Ու մի առավոտ անկողնում մենակ արթնանալով՝ հասկացավ, որ այլևս կարիք չկա, որովհետև վատ տղաների ու խելոք աղջիկների մասին հեքիաթներին հավատացող իր կինը նոր հեքիաթների էր սկսել հավատալ, որտեղ 30-անց կանանց կյանքը դեռ նոր է սկսվում: Նա հեռանալիս էդպես էլ չէր ցանկանցել խախտել իրենց համատեղ կյանքի երկարամյա լռությունը:

Լռությունն ու մենակությունը իրար լրացնում են, բայց հեշտ չէ ընդունել, որ ամբողջ կյանքդ վակուումում ես անցկացնելու: Ու նա հավատում էր, որ ճիշտ բառերը մի օր գալու են։ Էդպես էլ ամբողջ կյանքում սպասում էր այդ հեռավոր ու խուլ բառերին, որ իրենից խլել էին, երբ դեռ երկինքը ասֆալտի գույն ուներ…