Ընդհանրապես Տավուշի մարզի բնությունը շատ սիրուն է, սակայն ինձ համար շատ յուրահատուկ բնություն ունի իմ ծննդավայրը` իմ հարազատ Կոթի գյուղը: Տավուշի մարզի միակ մեծ սահման պահող գյուղերից մեկն է, Ադրբեջանի հետ Կոթին ունի շուրջ 38կմ պետական սահման: Կոթի գյուղը իբրև բնակավայր գոյություն է ունեցել անհիշելի ժամանակներից, այն կոչվել է Կոթ, Կոթիգեղ, Կոթի: Նախնական հետախուզական պեղումների արդյունքում պարզ դարձավ, որ այդ «անհիշելի ժամանակները» վերաբերում են մ.թ.ա. XVI-XV դարերին։ 1970թ. գյուղի մի բնակչի այգուց գտնվել է ուրարտական շրջանի մի արձան, որը համարվում է մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակին: Արձանը ներկայումս, որպես պատմական արժեքավոր առարկա պահպանվում է Սարդարապատի ազգագրական թանգարանում:

1964թ. Կոթիգեղը վերանվանվել է Շավարշավան, տեղացի հեղափոխական Շավարշ Ամիրխանյանի անունով, իսկ 1991թ. որդեգրել է իր Կոթի պատմական անունը: Գյուղը սահմանամերձ է, ռմբակոծություններից տուժել են ոչ միայն մասնավոր տները, այլև մշակույթի տունն ու կենցաղային այլ օբյեկտներ:

Գյուղի տարածքը ռազմաստրատեգիական առումով կարևոր նշանակություն է ունեցել դեռևս վաղ ժամանակաշրջաններում։ Այդ մասին են վկայում գյուղի տարածքում գտնվող երկու ամրոցները։ Առաջինը Շոր աղբյուրն է, երկրորդը, ցավոք, այժմ Ադրբեջանի վարչական տարածքում գտնվող սբ. Սարգիս (9-18դդ.) վանական համալիրն է:

Երրորդ հազարամյակի երկրորդ կեսից հայկական լեռնաշխարհում հայտնված ամրությունների այդ ձևը, ինչպես մասնագետներն են պնդում, կապված էր միայն ռազմական գործի զարգացման հետ։ Սկզբում հակառակորդ ցեղերի հարձակման դեպքում ամրոցները ծառայում էին որպես անասունների պատսպարան, սակայն ցեղային միությունների կազմավորման և ուժեղացման հետ աստիճանաբար վերածվեցին ռազմական հենակետերի։

Կռվող են եղել այս հողի մարդիկ ու պատվախնդիր։ Կռվել ու մեռել են հանուն հողի ու պատվի։ Կռվող են եղել և 2795 տարվա մեջ նրանց ընդհանուր նահանջը կազմել է ընդամենը տասը կիլոմետր (Նշեմ, որ Քուռ գետը գտնվում է Կոթի գյուղից ընդամենը 10 կիլոմետր հեռավորության վրա):

Կոթին այժմ 2795 տարվա պատմություն ունի:

Նշեմ, որ պատմական այս հատվածն օգտվել եմ Կոթի գյուղի բնակիչ Անդրանիկ Սարատիկյանի «Այստեղից մինչև Քուռ գետ ընդամենը 10 Վերստ (կմ)» աշխատությունից:

Շատ եմ սիրում Կոթիս, որովհետև և՛ տեղի բնակչությունն են շատ հյուրասեր և մարդավոր մարդիկ, և՛ բնությունն է շատ յուրատեսակ  և գեղեցիկ:  Ես էլ ինքս հաճախակի լուսանկարներ եմ անում  և Հայաստանի տարբեր բնակավայրերում էլ ինչքան էլ բնություն եմ նկարում, միևնույնն է,  գյուղիս բնությունը և թե նկարները միշտ ավելի լավ է պատկերվում: Ճիշտ է, վաղուց Կոթիում չեմ ապրում, սակայն իմ մանկության հաճելի հուշերը կապված են Կոթիի և Կոթի գյուղի «Ձիան ուրթ» կոչվող սարում: Գարնան սկզբից մինչ աշնան վերջ գյուղացիները միշտ անասուններին տեղափոխում են սարեր: Սարում ինձ բացի հրաշք բնությունից դուր էր գալիս այն, որ չկար հոսանք և չկար բջջային կապ: Իսկական հանգիստը յուրաքանչյուր մարդ պետք է նման հրաշալի վայրում անցկացնի, որպեսզի կարողանա լիարժեք  կտրվի հոգսերից: Ամեն առավոտ ժամը 5:00-ին արթնանում էինք և անցնում  կովերին կթելուն, ստացված կաթը զտում էինք, որպեսզի կաթը և, մեր բարբառով ասած, ըրաժանը առանձնացնենք, որ ըրաժանից սարքենք կարագ:

Ձիան ուրթ սարում եթե ոչ ամեն օր, ապա  շաբաթվա մեջ մի քանի անգամ եղբայրներիս և մանկության ընկերներիս հետ գնում էինք անտառ և սունկ էինք հավաքում: Սովորություն էր մեզ մոտ, որ շաբաթվա մի քանի օրվա մեջ գնանք անտառ և չորացված փայտ հավաքենք և բերենք  խարույկ (ի միջի այլոց, նշեմ, որ մենք խարույկ անելուն «դոռոնջ» էինք ասում) անենք: Կարոտել եմ թե՛ մանկությանս օրերը և թե՛ Ձիան ուրթ սարս, քանի որ 2009թ.-ից մինչ օրս չի ստացվում, որ գնամ սար և մանկության օրերս վերհիշեմ: Վերջին անգամ գնացել էինք մեր այնտեղի օդեն (կացարանը) քանդելու:  Մեր օդայի տեղում այժմ մնացել է իմ և եղբայրներիս կողմից տնկված ծառը և թոնիրը:

Կոթիի ժողովուրդը շատ հյուրընկալ է եւ մեծ սեր ունի զինվորի հանդեպ։ Յուրաքանչյուր կոթեցու տան դուռը բաց է զինվորի առաջ։ 1990-ական թթ.-երին  զինվորներն էլ ազատ ժամանակ իջնում էին գյուղ, շփվում էին գյուղացիների հետ, օգնում էին միայնակ ծերերին, կանանց։ Գյուղացիներն էլ իրենց հերթին ծնողական սիրով ու ջերմությամբ էին շրջապատում զինվորներին, խնամում էին:

Հայ-ադրբեջանական պատերազմի ավարտից 22 տարի անց էլ 2600 բնակիչ ունեցող Կոթիում անընդհատ կրակոցներ են հնչում: Հենց սկսում են չկրակել, մտածում ենք` տեսնես ի՞նչ է պատահել, հանկարծ ուրիշ բան չե՞ն պատրաստվում անել: Գարնանից, երբ սկսվում են գյուղատնտեսական աշխատանքները, ադրբեջանական կողմից արձակված կրակոցներն ակտիվանում են և շարունակվում մինչև աշնան վերջ` բերքահավաքի ժամանակ: Կոթիի 4000 հա հողերից մոտ 1080 հեկտարը սահմանամերձ է, իսկ 560 հա տարածք էլ չի մշակվում վտանգավոր և ականապատված լինելու պատճառով: Արդեն 20 տարի, հայ-ադրբեջանական հակամարտության սկզբից ի վեր, Ջողազի ջրամբարի անգործության մատնվելուց հետո Կոթիի 4033 հա հողերից ոչ մի մետր չի ոռոգվում: Գյուղացու աչքը ջուր է կտրել ոռոգման ջրին սպասելիս: Մինչդեռ այդ ջրատարով Կոթիում պետք է ոռոգելի դառնա 550 հա հողատարածք, ինչի արդյունքում որոշակիորեն կավելանան համայնքի սեփական եկամուտները: Սահմանագոտում աշխատատեղերը քիչ են: Սահմանամերձ գյուղերի բնակիչների  մի մասը օրվա հացի խնդիրը լուծելու համար պայմանագրային զինծառայության է անցնում:

Խորհրդային տարիներին գյուղում զարգացած էին խաղողագործությունը, պտղագործությունը, հացահատիկային կուլտուրաների մշակությունը: Իսկ այսօր գյուղիս բնակչությունը հիմնականում զբաղվում է անասնապահությամբ, հողագործությամբ: Տղամարդկանց մեծ մասը դրսում է՝ արտագնա աշխատանքի՝ Կոթին էլ թողնելով կանանց, ծերերին ու երեխաներին:

Կոթիի բարձունքներից մեկից երևում են ադրբեջանական Ղազախ և Թովուզ քաղաքները՝ Ղազախից հեռու ենք 18, Թովուզից` 30 կմ:  1991-1994 թթ. Կոթին ծանր ժամանակներ էր ապրում: Սակայն պատերազմական տարիներին կոթեցիները գյուղը չլքեցին` ապրելով նկուղներում ու թաքստոցներում, ականների պայթյունների ու կրակոցների ներքո: Գյուղացիներն ատամներով պահում էին մեր գյուղը, բայց հիմա` խաղաղության պայմաններում, շատերը չեն ուզում մնալ, որովհետև չգիտեն` ընտանիքը ինչպե՞ս պահեն:

Սահմանամերձ Կոթի գյուղը, ըստ Տավուշի մարզպետարանի ինտերնետային կայքի, 2015թ. հունվարի 1-ի դրությամբ ուներ  2215 բնակիչ: Կոթիի դպրոցի շենքը նախատեսված է 830 աշակերտի համար: Խորհրդային տարիներին Կոթիի դպրոցն ուներ շուրջ 700 աշակերտ: Ըստ Տավուշի մարզպետարանի ինտերնետային կայքի, Կոթիի միջնակարգ դպրոցի աշակերտների թիվն այժմ 287 է: Դպրոցի աշակերտների թվի նվազումը պայմանավորված է նաև այս տարի ադրբեջանական զինուժի կողմից  գյուղի պարբերաբար գնդակոծությամբ: Դրանից հետո շատ ծնողներ իրենց երեխաներին տեղափոխեցին Նոյեմբերյան քաղաք, Հայաստանի այլ բնակավայրեր:

Կոթիի դպրոցի շենքը  գտնվում է  սահմանին մոտ, ադրբեջանական գնդակներից մեկը այս տարի խոցել է դպրոցի պարիսպը:
Յուրաքանչյուր կոթեցի համոզված է, որ սահմանում ապրող յուրաքանչյուր ընտանիք դիրքերը պահող զինվորի թիկունքին մի հույս է: Կառավարությունը պետք է ծրագրեր մշակի սահմանային բնակավայրերի համար, ներդրումներ իրականացնի: Այդ դեպքում մարդիկ էլ հույս կունենան, որ պայմաններ կան, որ ուշադրություն են զգում: Գյուղացիների ֆիզիկական տանջանքը շատ է, շահույթը` քիչ, որ տոկոսային հարաբերությամբ  վերլուծենք ընդանրապես գյուղացիների չարչարանքը չարժի:

1992-94 թթ. Փայտասարի (ադրբեջանցիներին այն հայտնի է Օդունդաղ անունով) լանջերից, Փարաքլուի բլրից հակառակորդը «գրադով» և տանկերով մահաբեր կարկուտ էր տեղում խաղաղ բնակիչների վրա:

Չհայտարարված պատերազմի տարիներին Կոթիում 40 հոգի է զոհվել` ազատամարտիկ եւ խաղաղ բնակիչ: Կոթեցիներից յուրաքանչյուրը կռվի տարիներին հարազատ, ընկեր կամ դրկից է կորցրել: Այստեղ ամեն բլուր, ամեն թուփ մի հերոսական, ողբերգական պատմության հետ է կապված: Գյուղի յուրաքանչյուր միջոցառման, հավաքույթի ժամանակ անպայման հնչում է կոթեցի ինքնուս երգահան Լյուդվիգ Բաբլումյանի հուզիչ «Հուշարձանները» երգը, և կոթեցիների սրտերը համակվում են անհուն թախիծով` շաղախված զոհված ջահել-ջիվան տղաների պայծառ հիշատակով:
Ես ինքս էլ իմ հնարավորությունների սահմանում օգնում եմ գյուղիս: Օգնության տարբեր խմբերի հետ համագործակցելով օգնություն ենք տարել Կոթիիս համար, որպեսզի գյուղիս ո՛չ մի երիտասարդ և ո՛չ մի տարեց մարդ իրեն միայնակ չզգա և տեսնի, որ  Երևանում և այլ մարզերում ապրող բնակչությունը ՍԱՀՄԱՆԱՊԱՀ ԺՈՂՈՎՐԴԻ կողքին է: Վերջերս էլ  2015թ.-ի դեկտեմբերի 14-ին   կանգ առնելով Կոթի գյուղի վրա, նպատակ ունենալով տեղի երեխաների կյանքը ավելի ուրախ դարձնել` ապահովել նրանց 6 խաղասարքերից բաղկացած խաղահրապարակով: Սակայն գումարի ոչ լրիվ հավաքվելու պատճառով իրականացրեցինք խաղահրապարակի մի հատվածի տեղադրումը: Քանի որ վրա է հասել ձմեռը, և մենք ունեինք ընդամենը 3 խաղասարքի պատրաստման համար նախատեսված գումար, որոշեցինք, որ հիմա իրականացնենք խաղահրապարակի առաջին մասի կառուցումը, հետագայում  անպայման շարունակելու մտադրությամբ:

Ես միշտ էլ սիրել եմ Ամանորը դիմավորել Սահմանապահ Կոթի գյուղում: Քանի որ այն զգացողությունը, ինչ սահմանի բնակիչն է զգում սահմանում կրակելու ժամանակ` առանց վախի զգացումի ամանորյա պատրաստություն տեսնել, ոչ մի քաղաքի բնակիչ չի կարող այդ զգացողությունը զգա և թեկուզ պատկերացնի:
Ի՞նչ եմ ուզում ասել. բոլորդ միացեք ՄԵԶ կրակոցների տակ Նոր տարի նշելու: Կրակոցները դարձել են Սահմանապահ գյուղերի առօրյան. կրակոցները չեն կարող ոչ մի կերպ խանգարել տոնական տրամադրություններին:

Մի փոքրիկ փաստ էլ արձանագրեմ: Տարիներ առաջ մեր հայրերը և պապերը, ովքեր բնակվում էին Երևանում, միշտ հավաքվում էին Ավետիք Իսահակյանի արձանի մոտ: Ես ուզում եմ, որ այդ ավանդույթը շարունակական բնույթ կրի, և ավանդույթը վերականգնելով փետրվարի 6-ին ժամը 15:00-ին Երևանում բնակվող կոթեցիների և կոթեցի ուսանողների հավաքույթ եմ կազմակերպում, որպեսզի մեր պապերի և հայրերի այս գեղեցիկ ավանդույթը շարունակվի:

Կոթի գյուղում ապրելը մեծագույն առաքելություն է, եվ տեղացիները սիրով ու նվիրումով կրում են իրենց կոչումը:

Շատերին հետաքրքրում է, թե ինչպես է անցնում ձմեռը Ճամբարակում: Իմ կարծիքով ձմեռը Ճամբարակում նման չէ մնացած քաղաքների ձմռանը: Ինձ համար Ճամբարակի ձմեռը ավելի տաք է, քան մայրաքաղաքինը: Քաղաք Ճամբարակը զգեստափոխվել է, հագել է սպիտակ զգեստ: Ձմռանը Ճամբարակը ավելի գեղեցիկ է, քան տարվա մնացած եղանակներին:
Ճամբարակում ձմեռը ավելի հետաքրքիր է անցնում դպրոցում: Երբ այստեղ առաջին ձյունն է գալիս, աղջիկները վախենում են դպրոցից դուրս գալ, որովհետև գիտեն, որ տղաները «հորելու են»: Երբ դուրս են գալիս խանութ գնալու, վազելով են գնում, որպեսզի չհասցնեն իրենց հարվածել ձնագնդիկով: Շատ հետաքրքիր ձևերով են խաղում դասարանի աղջիկներն ու տղաները: Խաղի սկզբին աղջիկները մի թիմ են կազմում, իսկ տղանները` մեկ այլ, և սկսում են միմյանց ձնագնդերով հարվածել: Երբ աղջիկները տեսնում են, որ չեն կարողանում պայքարել տղաների դեմ, սկսում են ամեն տարի օգտագործված նախադասությունը ասել. «Վերջ, ես տղաների կողմից եմ…»: Մի խոսքով, ձմեռը Ճամբարակում շատ հետաքրքիր է անցնում:

Հիմա չեմ փորձի համոզել, որ մեր գյուղը բոլորից առանձնահատուկ է, որովհետև յուրաքանչյուր անձնավորություն յուրահատուկ է համարում իր ծննդավայրը: Հենց այդ անձնավորություններից մեկն էլ ես եմ: Ես այնքան բան ունեմ ասելու իմ գյուղի մասին, որոնք առանձնահատկություն եմ համարում: Իմ գյուղը` Տավուշի մարզի Ներքին Կարմիրաղբյուրը, առանձնահատուկ է ամեն ինչով: Որպես առաջին առանձնահատկություն նշեմ, որ մենք շատ մոտ ենք թշնամուն: Առաջին պահից ձեզ իմ գրածը արտասովոր չթվաց, որովհետև բոլորն են ասում այդ մասին և բոլորն են շոշափում այդ թեման: Երևի կան մարդիկ, ովքեր ասում են. «Հա՜, ի՞նչ կա որ, համարյա բոլոր գյուղերն էլ սահմանին մոտ են, բոլորի վրա էլ կրակում են»: Ճիշտ է, դա այդպես է, բոլոր գյուղերի վրա էլ կրակում են, բոլորն էլ սահմանամերձ են, բայց ոչ ոք չգիտի, թե ինչ է նշանակում երեկոյան պատրաստվել քնելու և հանկարծ վեր թռչելով, արագ հագնվել, որպեսզի գնալ հարևանի տուն՝ ապահով տեղում գտնվելու համար: Դեռ կրակոցներից շատ բան կարելի է պատմել, բայց կենտրոնանամ ուրիշ յուրահատկությունների վրա, որոնք ավելի մեծ երջանկություն են ներշնչում:

Սկսեմ նրանից, որ մեր գյուղում են ծնվել շատ տաղանդավոր և նշանավոր մարդիկ, որոնք այլևս այստեղ չեն ապրում: Դրանցից մեկը Արսեն Գալստյանն է՝ օլիմպիական չեմպիոն: Ներկայումս գյուղում կա 5 խմբակ՝ ֆուտբոլի, բասկետբոլի, նկարչության, ռոբոտաշինության: Վերջինս նոր է սկսել գործել: Ամենաերկար ուղին ունի ֆուտբոլը: Ֆուտբոլիստ երեխաները մինչ օրս ունեցել են բազմաթիվ հաղթանակներ, ավելի ճիշտ, չեն ունեցել պարտություն: Ինչ-ինչ պատճառներով մեծահասակների խմբակը այլևս չի գործում (15-17 տ.), բայց նրանց փոխարեն պարապում է նոր սերունդը (10-13 տ.), որոնք ի դեպ, նույնպես մեծ հաջողությունների են հասել: Ուզում եմ նշել, որ գյուղի համարյա բոլորը` թե՛ աղջիկները, թե՛ տղաները գտնվում են լավ մարզավիճակում և միշտ պատրաստ են մասնակցելու տարբեր մրցույթների: Նկարչականը և բասկետբոլը նույնպես հետ չեն մնում ֆուտբոլից: Ես նույնպես մեծ հետաքրքրությամբ ու սիրով հաճախում եմ նկարչական և բասկետբոլի խմբակի: Ռոբոտաշինության մասին ներկա պահին բան չունեմ ասելու, որովհետև այն նոր է սկսել գործել, և երեխաները նոր են սկսել ծանոթանալ ծրագրերին և տեխնիկային: Անցնեմ ամենակարևոր և գեղեցիկ առանձնահատկություններին՝ գյուղի բնությանը և այդ բնության մեջ անցնող կյանքին: Ուրիշների մոտ գուցե առօրյան կախված է եղանակից, բայց մեր գյուղում եղանակը չի կարող մարդկանց շեղել ամենօրյա գործերից:

Իսկ բնության մասին խոսելն ինձ թվում է, ավելորդ է: Տավշո բնությունը միշտ էլ առանձնացել է իր գրավչությամբ: Տարվա ամեն եղանակին այն առանձնահատուկ գեղեցիկ է: Ներքին Կարմիրաղբյուրը նույնպես աչքի է ընկնում իր կախարդող բնությամբ: Այստեղ ամեն ինչ գեղեցիկ է յուրովի: Նույնիսկ կիսախարխուլ տների և չորացած ծառերի համադրությունն է գեղեցիկ լինում: Ահա իմ բառերով փորձեցի նկարագրել գյուղիս առանձնահատկությունները, բայց կարծում եմ, որ մեծանալուն համընթաց կկարողանամ ավելի խորը տեսնել և բացահայտել դրանք:

Ազատան գյուղը մի ժամանակ կոչվել է Գդմա, որ բառացի նշանակում է դեմ գալ: 11-րդ դարի առաջին տասնամյակից գյուղը կոչվել է նաև Խլի Ղարաքիլիսա, Փոքր Ղարաքիլիսա:

Խլի Ղարաքիլիսա անունը ժողովուրդը բացատրում է այսպես: 5-6-րդ դարերում կառուցված եկեղեցու զանգը այնքան մեծ է լինում, որ, տագնապի ժամին հնչեցնելիս, ղողանջները տարածվում են Շիրակով մեկ, հասնում Ղարս ու Անի: Երբ Նադիր շահը հայտնվում է Շիրակի կողմերում, հրամայում է զանգն իջեցնել և տեղափոխել Իրան: Ճանապարհին զանգը սայլի վրայից շուռ է գալիս և գլորվում բլուրն ի վար, խրվում Կարկաչան գետի ճահիճների մեջ ու հավիտյան լռում՝ հսկա երախը պարզած դեպի երկինք: Մի գիշեր գյուղի բնակիչները քահանայի խորհրդով պոկում են զանգի լեզվակը և թաքցնում: Այս դեպքից հետո Ղարաքիլիսա գյուղի անվան վրա ավելանում է խլի՝ խուլ, մասնիկը, դառնալով՝ Խլի Ղարաքիլիսա, այսինքն՝ խուլ կամ խլացած Ղարաքիլիսա: Ղարաքիլիսան թուրքերեն բառ է և նշանակում է սև եկեղեցի: Այդպես են կոչել գյուղը հավանաբար այն պատճառով, որ նրա կարմիր քարով կառուցված եզրաքարերը եղել են սև:

1946թ.-ին գյուղը վերանվանվեց Ազատան: Նրա մոտով է անցնում Գյումրիից Երևան գնացող ասֆալտապատ մայրուղին: Գեղեցիկ դիրք ունի գյուղը:

Լուսանկարը՝ Լենա Խաչատրյանի

Ես Խաչատրյան Լենան եմ: Շատ սովորական մի 6-րդ դասարանցի աղջիկ: Բայց ես ապրում եմ ոչ սովորական Արթիկ քաղաքում: Իմ քաղաքը հայտնի է իր վարդագույն տուֆով: Կարելի է ասել, մեր տուֆի շնորհիվ է Երևանը վարդագույն Երևան: Տուֆ քարի պաշարները մեր քաղաքում հայտնագործել և ուսումնասիրել է երկրաբան Ֆրիդրիխ Աբիխը: Արթիկ անվանումը շատ հին ծագում ունի, և տարբեր աղբյուրներում մեկնաբանվում է տարբեր կերպ: Գրականության մեջ հանդիպում է նաև Յարդկ, Արդիք ձևերով: Ըստ որոշ վերծանումների, մեկնաբանվում է նաև որպես «դիքի վրա ապրող արիներ»: Հետագայում հնչյունափոխվել է և ստացել Արթիկ անվանումը: Այն հին բնակատեղի է: Այդ են վկայում Լմբատավանքի համալիրից պահպանված Ս. Ստեփանոս Նախավկայի եկեղեցին` VI – VII դար, Ս. Գրիգոր Լուսավորչի կիսավեր եկեղեցին`  IV – V դար: Այն որպես բնակատեղի վերածնվել է 1828-1830 թթ: Այստեղ ապրում են Էրզրումի Կան գյուղաքաղաքից և Ղարս քաղաքից եկած հայերի սերունդները: Ըստ վերջին մարդահամարի, Արթիկ քաղաքն ունի շուրջ 20 000 բնակիչ: Բնակիչները զբաղվում են տուֆի արդյունահանմամբ, առևտրով, արհեստներով և այլն: Արթիկը շատ հյուրընկալ քաղաք է: Մենք ունենք սոճու փոքրիկ անտառ, Լմբատավանքը իր չպեղված շրջակայքով և այլն: Լմբատավանքը ունի յուրահատուկ որմնանկարներ և 11 վերծանված արձանագրություն, որոնք պատմում են տարածաշրջանի մասին: Ես իմ քաղաքը  շատ եմ սիրում: Համեցեք իմ քաղաք, և ես ձեզ ցույց կտամ իմ քաղաքի հմայքները:

Բանդիվանը գտնվում  է Ախուրյան գետի ձախափնյա քարքարուտ սարահարթի վրա՝ շրջապատված դաշտերով: Բանդիվան գյուղի հողային տարածությունը կազմում է 1076,84 հա: Այն  ունի 64 տնտեսություն, 278 բնակիչ: Կլիմայական պայմանները անբարենպաստ են. ձմեռը խստաշունչ ու երկարատև է, ամառը՝ զով ու կարճատև, տեղումները՝ բավարար: Բնակչությունը հիմնականում զբաղվում է անասնապահությամբ և դաշտավարությամբ: Գյուղն ունի միջնակարգ դպրոց, գրադարան, բուժկետ և ակումբ: Կանգուն է գյուղի՝  1909 թ. կառուցված Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին: Բանդիվանցիների նախնիները եկել են  Կարսի մարզի Տեկոր գյուղից՝ 1828-1829թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ:

Բանդիվան անունն առաջացել է Կարսի մարզի Բենդեվան գյուղի անունից: Գյուղն անվանվել է նաև Պենտավան, Պանտավան, Բանդիվան: Պենտավանը հիմնադրվել է մ.թ.ա. 4-5–րդ  դարերում: Բանդիվանն ընդարձակվել է Ներքին Բանդիվանի հաշվին:  Վերջինս դասվում է Կիկլոպյան ամրոցների շարքին, զբաղեցնում է 6 հա տարածք: Այն գտնվում է քարաժայռի վրա՝ շրջապատված կիկլոպյան պարսպով: Գյուղում գործել է 5 ձիթհանք, Ախուրյան գետի ափին եղել է ջրաղաց:  Մինչ օրս պահպանված է Ներքին Բանդիվանը՝ իր մասունքներով և զարմանահրաշ բուսական աշխարհով: Կանգուն են Կիկլոպյան ամրոցը, տների հիմքերը, գետնափոր ամբարները, գերեզմանատունը, մի քանի խաչքարեր:

Շրջապատի բնապատկերը ամբողջացնում են Ախուրյան գետը և Մաղարա քարայրը: Տեղացիների մեծ մասը, թուրքերի հետապնդումներից մազապուրծ լինելով, թաքնվել են Մաղարա քարայրում: Քարայրն այսօր էլ հիացնում է իր խորհրդավոր ու հպարտ կեցվածքով:

Պատմական դեպքերի հետևանքով բնակչության թիվը փոփոխվել է: 1831թ. Բանդիվանն ուներ 213, 1877թ.` 806, 1914թ.` 1054, 1926թ.՝ 128, 1957թ. 376 բնակիչ: 1960 թ. գյուղը դատարկվում է: Բնակչությունը տեղափոխվում է Վերին Բանդիվան և Հայաստանի այլ վայրեր:

Գյուղում կան բազմաթիվ սառնորակ աղբյուրներ, որոնցից առանձնահատուկ է Զորավոր աղբյուրը ( շրջանում միակ աղբյուրն էր, որ բնակչությանը ապահովում էր խմելու ջրով): Ասում են, աղբյուրը ցամաքել է 1915թ., երբ աղբյուրից փորձել է ջուր խմել թուրք ասկյարը:

1988թ. Սպիտակի երկրաշարժի հետևանքով փոխվում է Բանդիվանի խմելու ջրի հունը:    Խախտվում են կառույցների հիմքերը, փլվում մի քանի շինություններ, այդ թվում՝ մանկապարտեզի  հյուսիսային հատվածը:

Ուկրաինայի հովանավորությամբ և անմիջական մասնակցությամբ Բանդիվանը հիմնովին վերակառուցվել է:

2007 թ. հիմնադրվել է «Բանդիվան կաթ» ՍՊԸ-ն, որը մինչ օրս զբաղվում է կաթնամթերքի, մսամթերքի (խոզի միս) արտադրությամբ, անասնապահությամբ: Ընկերությունը Գերմանիայից և Չեխոսլովակիայից ներկրել է  հոշտեին ցեղատեսակի կովեր: