Իմ էջը խորագրի արխիվներ

Մարդիկ խոսում են լուսնի տակ

Երկու սիրահարներ, որոնք միմյանց ականջի անուշ խոսքեր են շշնջում; երկու ընկերուհի, որոնք բամբասում կամ պատմում են իրենց անմոռանալի երեկոների ու հավերժ սերերի մասին: Երկու տղամարդ, որոնք քննարկում են քաղաքականությունը, տնտեսությունը ու կյանքում գոյատևելու համար ամենակարևոր բաները: Տատիկ, որ իր թոռնիկին անգին խրատ է տալիս: Երկու քույր, որոնք գիշերը խոհանոցում իրար օգնելով, բայց չեն էլ խոսում, քանի որ քույրերի իրար անխոս հասկանալն ուրիշ է: Մայր, որ իր դստեր հետ երգում է ժողովրդական մի երգ: Դժվարությունների հանդիպած մի տղա, որ իր հորից խորհուրդ է հարցնում: Կին և ամուսին, որոնք համբերատար ու հասուն քննարկում են որոշ խնդիրներ… 

Մարդիկ խոսում են լուսնի տակ, բայց երբեք չէի մտածել, որ այդ բոլոր ասվածներն ու չասվածները բարձրանում են երկինք ու ստեղծում այնտեղ մի հատուկ մթնոլորտ, որ դառնում է ճակատագիր: Բոլոր ուժեղ զգացմունքները ազդում են տիեզերքի վրա, իսկ տիեզերքը՝ մեր: Ու արարում բոլորիս կյանքը…

Խոսե՜նք անկեղծ…

Արձակուրդ, ծանոթություն, ուրախ ժամանց

«Վերջապե՜ս… Այսօր կվերջացնեմ պարապմունքներս ու, մեկ ամիս արձակուրդ:  Անհավատալի՜ է ,- այսպիսի մտքերով վեր կացա անկողնուցս և պատրաստվելուց հետո  գնացի վազելու»:

«Հիմա տասին կգնամ պարապմունքի, մեկ էլ` չորսին: Չորսինը արագ կանցնի»,- վազելու ժամանակ մտածում էի ես:

Մենք պարապմունքի գնացող երեխաներով հաշվում էինք, թե քանի րոպե, քանի վայրկյան է մնացել մեր արձակուրդին:

Առաջին պարապմունքս վերջացրեցի:

- Երեխեք, մնաց 2 ժամ, կամ` 120 րոպե, կամ` 7200 վայրկյան,- ասացի ես,-ինձ թվում է` արագ կանցնի:

-Ինձ համար հավասար են երեքն էլ,- ասաց Ֆելիքսը:

- Իսկ ինձ համար կենսաբն ավելի արագ է անցնում,- ավելացրեց Լաուրան:

-Հա լավ, երեխեք, արագ քայլեք: Ես «նարկոտիկ» եմ ուզում,- ասացի ես և սկսեցի վազել:

Լավ, կատակ եմ անում: Մենք պարապմունքից հետո գնում ենք խնձոր ուտելու: Այդ ուտելը, կարելի է ասել, արդեն սովորություն է դարձել, կամ էլ կախվածության պես մի բան, ամենօրյա ծես` պարապմունքից հետո ծառից խնձոր քաղել և ուտել, իսկ հետո գնում եմ տուն:

-Լավ, Մերի, բեր` մի բան նայենք, որ ես մեկ ժամից էլի պարապմունքի եմ,- դիմեցի ես քրոջս:

Մենք ֆիլմն ընտրեցինք, և երբ սկսեցինք նայել, իմ հեռախոսը զնգաց:

-Իմացան` ֆիլմ ենք նայում, նախանձեցին, հա՞,- դժգոհեց քույրս:

-Մաման ա,-ասացի ես և միացրեցի հեռախոսը,- Հա, մամ, լսում եմ:

-Քեռին զանգեց: Արդեն հասել են: Ասաց` «Ես ինչի՞ չես երեխաներին Շամշադին բերել: Բա ես գիտեի, թե այստեղ են` ուզում էի տեսնել»: Իրենք երկու օր են մնալու Շամշադինում: Ուղարկե՞մ ձեզ իրենց տուն:

-Հըլա հարցնո՞ւմ ես: Ես իմ քեռիին վերջին անգամ հինգ թե վեց տարի առաջ եմ տեսել: Իսկ քեռուս տղային ընդհանրապես չեմ տեսել:

-Լավ, դե հավաքեք ձեր իրերը:

Զանգեց, ներսումս ամեն ինչ խառնեց ու անջատեց: Քեռին եկել ա, ուռռա… ուռռա… ուռռա… Հետաքրքիր ա, ի՞նչ տեսք ունի եղբայրս`Հովսեփը: Ոնց եմ ուզում տեսնել նրանց…

-Արդեն ուշանում եմ: Ես գնամ` դուք խելոք հավաքեք ձեր շորերը, ես կգամ ու կդնեմ ճամպրուկի մեջ: Լավ ես գնացի,- հրահանգեցի ես քրոջս և գնացի պարապմունքի:

Ամբողջ ճանապարհին ժպտում էի: Ժպտում ու թռվռում: Հասա պարապմունքի և տեսա, որ դեռ ոչ-ոք չի եկել: Լավ, տասը րոպե դեռ կա: Կսպասեմ:

-Սվետ,- ձայն տվեցի ինձ հետ պարապմունքի եկող ընկերուհուս, որ առանձին կանգնած էր:

-Վայ, չէի տեսել: Իսկ ինչո՞ւ ես այսքան ուրախ,- հարցրեց Սվետան:

-Քեռիս է եկել Ռուսաստանից: Հինգ-վեց տարի չեմ տեսել: Համ էլ, քեռուս տղան`եղբայրս էլ է եկել նրա հետ, իսկ եղբորս առաջին անգամ եմ տեսնելու:

-Նորից բարև ձեզ,-ասաց մեզ մոտեցող մեր մյուս ընկերուհին`Լաուրան:

-Լար, Մանեն այսօր առաջին անգամ եղբորն է տեսնելու,- շտապես տեղեկացնել Սվետան:

-Նո՞ր ա ծնվել,- մի քիչ ձեռք առնելով հարցրեց Լաուրան:

-Հա, նոր: Բայց քսան տարի առաջ:

-Ու դու երբեք չե՞ս տեսել,- զարմացավ Լաուրան:

-Ոչ, չեմ տեսել, առաջին անգամ է եկել Հայաստան, բայց վաղը կտեսնեմ:

Այսպես խոսելով բարձրացանք պարապմունքի:

Արդեն սկսվել էր պարապմունքը, երբ ես նայեցի ժամացույցին: Ավարտին մնացել էր մեկ ու կես ժամ, կամ` 90 րոպե, կամ`5400 վայրկյան:

-Երեխաներ, խնդրում եմ, խորհուրդ տվեք, ո՞նց սկսեմ խոսակցությունը Հոսիկի հետ (եղբորս դեռ մանկուց այսպես են դիմում) հետ: Ի՞նչ ասեմ:

-Դե, կգնաս կկանգնես դիմացը և կասես`«Մանե»:

- Չեմ դիմանա, կսկսեմ ծիծաղել:

Այսպես անցավ պարապմունքը:

Մնաց մեկ րոպե կամ 60 վայրկյան: Եվ վերջ, արդեն «մտանք արձակուրդ»…

…Եկավ արձակուրդի առաջին օրը: Ահա հասնում ենք Բայղուշ, Բվաձոր, կամ էլ Եղնիկասար:

-Էն քեռին ա: Նայեք,- բացականչեց Մերին:

Հուզվում եմ: Էսա` սիրտս դուրս կգա իր տեղից:

-Քեռի՜ ,- կանչեցի ես և գրկեցի նրան:

-Մանե, այս ինչքա՞ն ես մեծացել,- զարմացավ քեռիս:

-Հարսի՜կ,- հիմա քեռուս կնոջն են փաթաթվում:

-Վայ, Մանե ջան,-ասաց և գրկեց ինձ:

-Բարև,-ասացի ես Էլենին` քրոջս:

-Привет,- պատասխանեց նա ինձ:

-Осик, иди сюда, я вас познакомлю,-ասաց քեռակինս ռուսերենով: Չլինի՞ եղբայրս հայերեն չգիտի…

-Մանե,- ասացի ես և մեկնեցի ձեռքս:

-Հովսեփ,- լուրջ դեմքով պատասխանեց եղբայրս և սեղմեց իմ ձեռքը:

Մտավախությունս տեղին չէր: Երկուսն էլ հայերեն շատ լավ են խոսում:

Անցավ երկու ժամ, երեք ժամ…

-Իսկ ո՞ր կուրսում ես, Հոսիկ:

-Արդեն ավարտեցի չորրորդ կուրսը: Աշխատում էլ եմ:

-Օհո: Իսկ որտե՞ղ:

-Հիվանդանոցում: Իմ մասնագիտությամբ,- եղբայրս բժիշկ է դառնալու:

-Դու լավ երգում էլ էիր, չէ՞,- քեռուս պատմածները հիշեցի ես:

-Այո: Իմ ստուդիան էլ ունեմ: Ինձ այնտեղ Օսկար են ասում:

-Դե, քո երգերից միացրու` լսենք:

Երգեր լսելով անցավ մեր ժամանակը: Իզուր էի անհանգստանում, թե ինչպես ենք շփվելու ծնված օրից իրար չտեսած իմ զարմիկների հետ: Այնպիսի տպավորություն էր, ասես ճանաչում ու շփվել էինք իրար հետ միշտ: Սիրում եմ նրանց շատ-շատ: Ու նաև ուրախ եմ, որ վերջապես տեսա:

Շնորհակալ եմ, որ դու կաս

Ազատությունը ոչ թե պարտականությունների, պարտավորությունների և սահմանափակումների բացակայությունն է, այլ վերջիններիս  սահմանների ընդունումը մեր ցանկությամբ ու գիտակցմամբ: Մարդիկ նման են ընտանիքների: Ընտանիքների բազմազանությունն էլ մանկուց նկատած կլինենք. դրսում պաղպաղակ մի կեր, այնինչ ընկերուհուդ արգելում են նույնիսկ դուրս իջնել կամ քեզ արգելում են անել այն, ինչը լիովին ընդունելի է ուրիշ ընտանիքներում, նաև` հակառակը:

Բնությունը մեզ ստեղծում է առանց սահմանների: Սահմանափակումները առաջանում են այն ամենից, ինչը կարող է պատահել ձեր կյանքում. առաջին քայլ, առաջին խոսք, առաջին սեր, առաջին հիասթափություն… Այո, առաջին, քանի որ առաջինից հետո եկող բոլոր թվերը առաջինի ձևափոխություններն են, և ոչ միայն թվերը, զգացմունքներն ու զգացողությունները նույնպես: Շրջապատը ստեղծում է քեզ, դու ստեղծում ես քո շրջապատը: Այս շրջապտույտից առաջանում է քո ինքնաարտահայտվելու կարողությունը: Այդ երկար և միանգամայն դժվար թվացող բառը այնքան էլ դժվար չէ իմաստով: Ուղղակի այն ամենը, ինչ կուզեիր ասել կամ անել այնպես, որ քո ուզած լսարանը քեզ հասկանա կամ հետևի: Ինքնաարտահայտում. այն ամենը, ինչը քո կյանքը իսկապես լիարժեք է դարձնում:
Ուտել-քնել-տնից դուրս չգալ… Դա երևի այն միակ օրակարգերից է, որը ունենալու դեպքում պիտի դեն նետես, ինչպես ես դա արեցի ոչ այնքան հեռավոր անցյալում, և որի համար անչափ հպարտ եմ հիմա: Հիմա գրում եմ, դասընթացներ վարում, ճամբարների և ֆլեշմոբերի մասնակցում, փորձում եմ մաքսիմալ զբաղված լինել: Ես գրեթե լիարժեք կարողանում եմ ազատ ինքնաարտահայտվել: Գրեթե, քանի որ ես ինձ հնարավորություն եմ տալիս զարգանալու և աճելու: Բայց հիմա ոչ բոլորն են կարողանում ազատորեն ինքնաարտահայտվել: Կարծում եմ, դա ոչ միայն երիտասարդի, այլ նաև երկրի ապագայի և նաև իմ խնդիրն է: Երբ երիտասարդը չի կարողանում լիարժեք, ԳՐԵԹԵ լիարժեք ինքնաարտահայտվել, նա չի կարողանա ինքնահաստատվել, և իր հետագա գործունեությամբ ոչ միայն չի օգնի, այլ հակառակը, նաև կվնասի երկրին, նաև` ինձ:
Ես ուրախ եմ որ ես կամ, ուրախ եմ, որ կան նաև նրանք, ովքեր իմ կողքին են և կերտել են ինձ :
Ես ուրախ եմ  նաև, որ դու կաս` էկրանից այն կողմ գտնվող, այո, ես քեզ հետ եմ: Շնորհակալություն, որ օգնում ես արտահայտվեմ ու կարդում ես իմ դատարկաբանությունները, որ կերտում ես ինձ յուրովի:

Այստեղ ապրում են…

Ամառը սկսվելուն պես ես շրջապատված եմ Հայաստանից արտագաղթած ինձ շատ սիրելի  մարդկանցով: Մորաքույրս Կանդայից է եկել, մյուս մորաքույրս՝ ԱՄՆ-ից,  քույրս՝ Ռուսաստանից, ընկերուհիս՝ Շվեդիայից, և այսպես շարունակ: Ամեն մեկը ինչ-ինչ պատճառներով հայտվել է աշխարհի տարբեր ծայրերում:

Ամառը իրենց սիրած տարվա եղանակն է, որովհետև կարոտին չդիմանալով և արյան կանչով գալիս են Հայաստան՝ վայելելու իրենց ամառը: Եվ անընդհատ կրկնում են, որ Հայաստանից լավ տեղ չկա:

Ես չէի պատկերացնում, որ մեր՝ հայաստանաբնակ հայերիս, և իրենց՝ արտերկում ապրողների տարբերությունն այսքան մեծ է և բացահայտ: Դժվար է  իրենց համար պատկերացնել, թե ինչպիսին է կյանքը Գյումրիում՝ արկածներով լի այս քաղաքում:

Իրենք դժվար են հասկանում, թե ինչպես են մարդիկ  հանգիստ կարմիր լույսի տակ ացնում փողոցը, կամ ինչպես է հնարավոր վաճառողի հետ շատ բանակցելով զեղչ ձեռք բերել: Կամ մի օր, երբ մորաքույրս խանութում բաժակներ էր գնում և ահագին երկար չէր կարողանում ընտրել, վաճառողը դժգոհ դեմքի արտահայտությամբ ասաց.

-Քու՛ր ջան, բաժակ է, էլի. սաղն էլ բաժակ են: Մեկնումեկը առ, պրծի: Կարևորը բանըմ էղնի խմես:

Մորաքույրս շատ զարմացավ և ծիծաղեց, որովհետև իրենց երկրում վաճառողը պարտավոր է մինչև վերջ համբերատար սպասել և չմիջամտել:

Իսկ ամենահետաքրքիրը մատուցողներն են: Մի օր, երբ սրճարանում նստած էինք և դեռ չէինք ավարտել հիմնական ուտեստը, որոշեցինք սուրճ պատվիրել.

-Մի րոպե կմոտենա՞ք:

-Լսում եմ:

- Մեզ երկու հատ սուրճ կբերե՞ք:

-Իաա՜, ոչ մի սուրճ: Էտ ի՞նչ եք կերել, որ մի բան էլ սուրճ էք ուզում, ոչ մի սուրճ մինչև չուտեք, չպրծնեք:

Դե հիմա արի, բացատրի, որ Գյումրիում բոլորն են  հոգատար և անկեղծ: Ընկերուհիս ապշել էր. ես այդպես էլ չկարողացա բացատրել, թե ինչու է մատուցողը հաճախորդի հետ խոսում այնպես, ինչպես կխոսեր օրինակ՝ տատիկս կամ մայրիկս:

Եվ հենց այս է, որ ամեն տարի իրենց բերում է Գյումրի: Իրենց օրինապաշտ երկրներում անհոգ, բայց միապաղաղ կյանքից հետո Գյումրվա կյանքը շատ հետաքրքիր է, քանզի այն լի է փորձություններով և արկածներով:

Եվ վերջում ավելացնեմ մի բան՝ Գյումրիում ապրում ես ոչ թե օրենքով, այլ «քթի ծակով»:

Շատ կարևոր հարցեր

Այսօր մեզ՝ երիտասարդներիս, շրջապատում են բազմաթիվ խնդիրներ, որոնցից ես կցանկանայի առանձնացնել մասնագիտական կողմնորոշումը: Մեզանից շատերը մտածում են բարձրագույն կրթություն ստանալու մասին, ինչ գնով էլ որ դա լինի,առանց քննարկելու այն խնդիրները, որոնք առաջանում են ուսումն ավարտելուց հետո: Այդպիսիք են, օրինակ, աշխատանքի, աշխատատեղերի, մասնագետների պահանջարկի հետ կապված խնդիրները:

Ճիշտ մասնագիտություն ընտրելու համար անհրաժեշտ է նկատի ունենալ մի շարք հարցեր: Դրանք ես պայմանականորեն կարող եմ բաժանել  2 խմբի՝ մինչև բուհ ընդունվելը (մոտ ապագայում) առաջ քաշվող հարցեր, ինչպիսիք են, օրինակ, բուհ ընդունվելը, սովորելը, վճարելը և այլն, և բուհ ընդունվելուց հետո առաջացող խնդիրներ:

Առաջին դեպքում, ինչպես արդեն նշեցի, շատերի համար խնդիր է ընդունվելը: Ես դա համարում եմ ոչ մեծ պրոբլեմ, որովհետև մեր կրթական համակարգը, իմ կարծիքով, չի կարևորում որակը, ինչը չափազանց հեշտացնում է ընդունվելը, կոպիտ ասած, «լցնում է դատարկ տեղերը»: Սրա մասին ես պատկերացում կազմում եմ շատ ցածր մակարդակի վրա կազմակերպվող քննություններից: Սա ինքնախաբեություն է, ոչ թե գիտելիքի ստուգում: Առաջին դեպքի տակ կարող ենք քննարկել նաև ուսման վարձը, ինչը գրեթե հավասար է աշխատավարձի այն չափին, որը կարող են կուտակել այդ ամիսների ընդացքում:

Երկրորդ դեպքը, որի մասին ուզում եմ խոսել, արդեն վերաբերվում է հետուսումնական  շրջանին: Ուսումն ավարտելուց հետո շատ երիտասարդներ չեն աշխատում իրենց մասնագիտությամբ: Սրա պատճառները տարբեր են: Դա կարող է լինել մասնագետների քիչ պահանջարկը, աշխատատեղերի սահմանափակ լինելը, աշխատավարձի չափը կամ էլ վատ մասնագետ լինելը:

Այս և այլ հարցերի հետ անհրաժեշտ է հաշվի նստել մինչ մասնագիտություն ընտրելը, որպեսզի սովորենք հնարավորինս հեշտ և ունենանք աշխատանք:

suren

Անկախ ամեն ինչից

Բոլորս էլ կարող ենք ազատ երգել, պարել, զվարճանալ, սպորտի գնալ, կրթություն ստանալ, մի խոսքով` ազատ ապրել: Գլխավոր խնդիրն ազատության ընկալումն է, որովհետև յուրաքանչյուր ոք ստեղծում է իր ազատության սահմանները և ունի ազատության մասին իր պատկերացումները:

Սակայն միշտ չէ, որ կյանքն այսպես շռայլ է ազատության հարցում: Հաճախ անձը զրկվում է խոսքի և ինքնաարտահայտման ազատությունից, ինչը ազատության անքակտելի տարատեսակներից մեկն է:

Ինքնաարտահայտումը ինձ համար մի հայելի է, որին նայելով՝ կարող եմ կարծիք հայտնել դիմացինիս մասին, ըմբռնել նրա դիքորոշումներն ու նախասիրությունները, համաձայնել կամ չհամաձայնել իր հետ: Սահմանափակելով ինքնաարտահայտման ազատությունը՝ կարելի է հասնել միայն մի բանի` բռնապետության, որտեղ «ազատություն» հասկացությունը այլևս անպատեհ է և չսպասված…

Անկախ ամեն ինչից, մեզանից յուրաքանչյուրը ինքնաարտահայտվում է՝ գտնելով սեփական մտքերը ռեալիզացնելու որևէ եղանակ: Ինքնաարտահայտման ձևերը բազմաթիվ են, բազմաթիվ են նաև անհատի նախընտրած տարբերակները: Ինձ համար ամենահարմար եղանակը գրելն է: Լինում են դեպքեր, սակայն, երբ մտքերս ու զգացմունքներս արտահայտում եմ բանավոր խոսքով: Գրելով ես ինձ ավելի վստահ եմ զգում. ավելին, ենթադրում եմ, որ ինչ-որ մեկը գրածս մի պահ կկարդա, նույնիսկ եթե այդ ինչ-որ մեկը լինեմ հենց ես: Հաճախ եմ մտածում՝ եթե բոլոր մտքերս գրի առնեի, ապա գրասեղանիս կունենայի հաստափոր խորիմաստ և հիմար մտքերի  մի մատյան:

Երկրորդ միջոցը լուսանկարելն է: Երբ ինչ-որ բան չեմ կարող խոսքով նկարագրել, օգնության է գալիս լուսանկարը, և մի քանի վայրկյանում հավերժանում են զգացմունքներս:

Իսկ վերջում՝ փորձված խուրհուրդս. արտահայտեք ձեր մտքերն անկախ ամեն ինչից, վայրից և ժամանակից…

Երազանքս

Սովորական ընտանեկան երեկո էր: Հայրս համակարգչով նորություններ էր կարդում, իսկ մենք` երեխաներս, հորս «մեծ աղջկա»` մայրիկիս գլխավորությամբ հեռուստացույց էինք դիտում: Հետաքրքիր ֆիլմ չկար: Մայրս սկսեց փոխել ալիքները և կանգ առավ ռուսական մի ալիքի վրա: Ֆիլմ էին ցուցադրում հատուկ ծառայության ջոկատայինների մասին: Տեսնելով այդ ֆիլմը, հոգումս ամեն ինչ տակնուվրա եղավ: Ախր, նոր էի համակերպվել այն մտքի հետ, որ չեմ գնալու ռազմական ուղղությամբ ու նորից: Նորից իմ ներքին ձայնը սկսեց ինձ հետ վիճել:

«Ինչո՞ւ չես ուզում գնալ քո երազանքի հետևից: Ինչո՞ւ»:

Նորից սկսեցի համոզել հորս: Բայց ապարդյուն:

Ասում էի` ի՞նչ նշանակություն ունի` ես աղջիկ եմ, թե՞ տղա: Կարևորը ցանկություն ունեմ ծառայելու, ցանկություն ունեմ պաշտպանելու սահմանները, հզորացնելու իմ հայրենիքի բանակը:

Մի պահ ընկա մտքերիս, ավելի ճիշտ, երազանքներիս գիրկը, ու վերացա իրականությունից:

Այո, դա ես եմ: Ես: Այդ համազգեստով, զենքը ձեռքին քայլող աղջիկը ես եմ: Քայլում եմ հպարտ, գյուխս բարձր, մեջքս ձիգ: Ինչո՞ւ պետք է կախեմ գլուխս, ինչո՞ւ: Մի՞թե մենք` հայերս, իրավունք ունենք կախելու մեր գլուխը: Ոչ, ոչ ու հազար անգամ էլ ոչ: Քայլում եմ կողքովս զինվորներ են անցնում:

Զինվորնե՜ր… Ինձ համար արդեն նշանակություն չունի զինվորը աղջիկ է, թե տղա:

Հոգնած եմ, ախր, հենց նոր եմ իջել դիրքերից: Չհասցրեցի հանգստանալ, շտապ պետք է գնամ: Ինձ կանչում են:

Կրակոց… Գնդակների փողից դուրս գալու այդ արագության տակ լսվող ձայնը, ասես իմ սրտի ձայնը լինի: Ամեն ինչ հանդարտվեց: Մենք պաշտպանեցինք մեր սահմանները: Թշնամին նահանջեց: Հանկարծ լսեցի հորս ձայնը և ետ եկա երազանքներիցս, իմ աշխարհից, իմ անկյունից:

Հիմա արդեն որոշում կայացնելու ժամանակը եկել է: Ես որոշեցի, որ չպետք է հանձնվեմ, պետք է պայքարեմ: Պայքարեմ, բայց ո՞ւմ դեմ` հո՞րս: Ոչ, այդ պայքարը հավասարազոր կլինի պարտության: Մեծ հաջողությամբ կպայքարեի թշնամու դեմ, բայց ոչ հորս: Հայրս անցել է այն  ուղին, որը որ մեծ պատասխանատվությամբ կուզենայի և ուզում եմ ես անցնել:

Ինքնության որոնման ճանապարհին

Յուրաքանչյուր մարդ ցանկացած տարիքում կարիք ունի ինքնաարտահայտման: Տարբեր մարդիկ տարբեր կերպ են փորձում ինքնաարտահայտվել, հետևաբար ինքնաարտահայտման հարթակները ու ձևերը միշտ չէ, որ նույնն են: Օրինակ, իմ տարիքի մեկը կարող է ինքնահաստատվել լավ սովորելով, մյուսը` ասենք, լավ  պարել, երգել  իմանալով կամ այլ հմտություն կիրառելով, հաջորդը՝ հասարակական ակտիվություններում  ներգրավվելով, մեկ ուրիշը՝ հասարակության մեջ ագրեսիվ վարք դրսևորելով կամ, ասենք, ծխելով ու ոգելից խմիչք օգտագործելով: Սակայն կարծում եմ, որ խնդիրը տվյալ պարագայում ճիշտ  հարթակ գտնելու մեջ է: Եվ ինչու ոչ, նաև հասանելիության: Սահմանամերձ գյուղում ապրող իմ տարեկիցը չունի այն հնարավորությունները, ինչ, ասենք, ես կամ օրինակ` ես չունեմ այն հնարավորությունները, ինչ  Երևանում ապրող իմ տարեկիցը: Տվյալ պարագայում  մեզանից յուրաքանչյուրն ունի բնությունից օժտված նույն կարողությունները, բայց  ինքնաարտահայտման ձևերը սահմանափակ են մեզանից շատերի համար: Երևույթը կարելի է դիտարկել նաև այլ կողմից: Խնդիրը նաև քո կարծիքը չամաչել արտահայտելու, ճիշտ ներկայացնելու, չկոմպլեքսավորվելու մեջ է, իսկ դա յուրահատուկ մշակույթ է, դաստիարակություն, որ պետք է ձևավորվի դեռ փոքր հասակից: Խնդիրն այն է, թե ինչպես սովորեցնել երիտասարդին խելամտորեն արտահայտել իր տեսակետը, ինչպես օգտվել եղած ինֆորմացիայից, ինչպես կիրառել այն: Որպես ամփոփում, ինքնաարտահայտման ազատությունը ինձ համար հասանելիությունն է և դրանից ազատ  ու ճիշտ օգտվելու կարողությունը:

Ինձ համար ինքնաարտահայտման յուրահատուկ պլատֆորմ միշտ եղել է բեմը: Սիրում եմ նաև հասարակական գործերում ներգրավվել, մասնակցել տարբեր ծրագրերի, իմ կարողությունները դնել մրցության մեջ: Վերջին տարիներին իմ և իմ տարեկիցներին ինքնաարտահայտման հարթակ տվեց նաև «Մանանա» կենտրոնի  ծրագիրը, հատկապես www.17.am  կայքը, որտեղ մենք բոլորս հնարավորություն ստացանք ազատ արտահայտել մեր մտքերը, կիսվել մեր փորձով, խոսել մեզ հուզող  խնդիրների մասին ֆիլմերի, լուսանկարների և հոդվածների տեսքով: Դա ինձ հնարավորություն տվեց բացահայտել իմ կարողությունները, զարգացնել ստեղծագործական, վերլուծական  կարողություններս, մտնել հասարակական շփումների մեջ, այսինքն՝ լավագույնս ինքնաարտահայտվել:

Կրթական համակարգը եւ մեր սերնդի ինքնաարտահայտման իրավունքը

Բարև Ձեզ, ես Տիգրան եմ, ապրում եմ Եղեգնաձոր քաղաքում: Սովորում եմ ավագ դպրոցում: Այս ուսումնական տարում փոխադրվեցի  12-րդ դասարան: Նախասիրություններս բնագիտական առարկաների շրջանակում են, առանձնապես հետաքրքրված եմ ֆիզիկա առարկայով: Սպորտային նախասիրություններս են շախմատը և վոլեյբոլը: Սիրում եմ երաժշտություն լսել, իսկ վերջերս նաև առաջին քայլերն եմ անում դաշնամուր նվագելու: Այս նոր պահանջմունքը, կարծում եմ ինձ համար ինքնաարտահայտման նոր միջոց է դառնում: Իմ կարծիքով Հայաստանում պատանիները ինքնաարտահայտման լայն և ազատ հնարավորություններ ունեն, ինչպես նաև բազմազան միջոցների ընտրության: Այդ տեսանկյունից ինձ համար բարենպաստ միջավայր է ստեղծված նաև իմ ընտանիքում: Ինքնաարտահայտման ազատությունը բերում է  ինքնահաստատման: Համամիտ եմ, որ արվեստը ինքնադրսևորման ավելի կատարյալ միջոց է, այն ազդում է մարդկանց զգացմունքների ու մտքերի վրա միաժամանակ: Մարդու համար երջանկություն է արտաքին և ներքին ներդաշնակությունը, հոգեկան հանգստությունը, որին հասնելու բնական ուղիներից մեկն է արվեստը: Ճիշտ է, այդպիսի ինքնաարտահայտման լայն հնարավորություն է իմ և իմ հասակակիցների համար նաև համացանցը և սոցիալական կայքերը: Դա այն հարթակն է, որտեղ բոլոր նախապայմանները կան ընդհանուր հետաքրքրություններ ունեցող տարասեռ և բազմամշակույթ  շփման և հաղորդակցման, գաղափարների, կարծիքների և դիրքորոշումների վիճարկման համար: Սակայն ունեմ մտավախություններ: Ասում են, որ ամեն մարդ կարող է դառնալ ինքն իր հոգեբանը, գնահատել իր հոգեկան վիճակները, հույզերի դրսևորումները և համապատասխան ձևով կառավարել սեփական վարքը: Ցավոք, Հայաստանում վերջին ժամանակներս շատացել են ինքնասպանության դեպքերը, և որ ավելի ցավալի է` հատկապես երիտասարդության շրջանում: Դեպքեր կան, որտեղ իր մեղքի բաժինն ունի համացանցը: Տեղեկատվության աննախադեպ ազատությունը  իր թափանցիկ գաղտնիքներով, ասես մագնիսական սարդոստայն, իր մեջ խճճում է մարդուն, առավել ևս անչափահասին, ում համար այն թվացյալ ազատություն է, ինքնաարտահայտման և ինքնահաստատման ձև: Իսկ ոմանց համար այն արդեն լուրջ կախվածության վտանգ է ներկայացնում: Մյուս կողմից, բոլոր ժամանակներում դպրոցը և ուսուցիչը  անչափահասների ամենահավատարիմ և վստահելի ընկերն էր: Մինչդեռ այսօր պատկերն այլ, իշխում է  անվստահության մթնոլորտը, հրատապ է  կրթության արժևորման, դպրոցի, ուսուցչի հեղինակության բարձրացման հարցը: Մի առիթով Ճապոնիայի վարչապետին հարցնում են, թե` որն է Ձեր երկրի աննախադեպ հաջողության գաղտնիքը, նա պատասխանում է. «Մենք տվել ենք դպրոցական ուսուցչին նախարարի չափ աշխատավարձ, պատգամավորի չափ կարգավիճակ և կայսեր չափ պաշտամունք»: Իսկ մեր երկրում նույնիսկ  պետական իշխանությունը  ներկայացնող այրերը խայտառակ ձևով հեղինակազրկվում են համացանցում ամեն օր և ամեն ակնթարթ: Էլ ուր մնաց` դպրոցն ու ուսուցիչը: 

Հիմա վերը շարադրվածի առնչությամբ կուզենայի հիմնախնդիրներ ձևակերպել: Վերջերս «Ֆլեքս» ծրագրով  ամերիկյան դպրոցում մեկ ուսումնական տարի սովորած բարեկամուհիս կիսվեց իր տպավորություններով, և ինձ համար պարզ դարձավ ի թիվս այլ թերությունների ևս մի կարևոր թերություն, որ ունի ավագ դպրոցի հայկական կրթական  համակարգը: Ամերիկյան համակարգում ավագ դպրոցականին առարկայացանկից բացի առաջարկվում է ընտրել մեկ կամ մի քանի արվեստի ճյուղ`իր  նախասիրությունների շրջանակում, որի տեսական և գործնական պարապմունքներին սովորողը պետք է  մասնակցի: Իհարկե, պարապմունքները կազմակերպվում և իրականացվում են անհրաժեշտ մասնագիտական և նյութատեխնիկական ռեսուրսների առկայությամբ, որով ապահովված է դպրոցը: Տանը, թե դպրոցում ինձ անընդհատ հիշեցնում են, որ նման երազանքների  իրականացման համար Հայաստանը բավարար ֆինանսական միջոցներ չունի: Իսկ ինչքան «գեղեցիկ»  են շարադրված կրթական այն փաստաթղթերը, որոնց հիման վրա պետք է կառուցվի ազգային դպրոցը և դաստիարակվի ապագա հայ քաղաքացին: Իսկ ուր մնաց համակողմանի դաստիարակության, հունական  իդեալ դարձած «առողջ մարմին և  առողջ հոգի» սկզբունքները: Մի՞թե մեղավոր են այն սերունդները, որոնք ապրում և կրթություն են ստանում իրենց երկրի զարգացման համար  անցումային փուլում: Ավելորդ չի լինի  մեկ անգամ ևս նշել սովորողների վրա  թողած այն բացասական ազդեցության մասին, որը առաջանում է կրկնուսույցների մոտ երկարատև և տանջալից պարապմունքների արդյունքում, չմոռանանք, որ այդ ժամանակը մեր հանգստի և լրացուցիչ հետաքրքրությունների վրա ծախսվող ժամանակն է: Որքան մեծ է լարվածությունը նաև հոգեբանական տեսանկյունից. ծախսված  գումարներ, ծնողների չարդարացված սպասելիքներ, սթրեսային իրավիճակներ: Կարծես թե այդ լարվածության մեջ արդարացված է դպրոցում անցկացրած ժամանակը անարդյունավետ վատնում համարելը: Իսկ եթե այս ամենին ավելացնենք նաև այն հանգամանքը, որ Հայաստանում քչերն են իրենց մասնագիտական որակավորմամբ աշխատանք գտնում, կհանգենք մյուս ծայրահեղությանը. «Իսկ արժե՞ արդյոք սովորել»: Բայց քանի դեռ չենք ընկել ծայրահեղության մեջ, «դեղատոմսեր» են հարկավոր:

Նախահամերգ

-Մի քիչ էլ գնա՞նք, թե՞ լավ ա:

-Լավ ա, վերջ, կանգնեցինք,- խրոխտ հայտարարեցի ես,- էլ ոչ մի քայլ, ստեղից ոչ աջ, ոչ ձախ:

-Լավ էլ երևում ա,- ուրախացավ ընկերուհիս:

-Չէ մի, էդ հիմա,- հիասթափեցրի ես նրան,- սպասի նստածները կանգնեն, հլը սրանց նայի, լավ էլ բոյով են:

Մենք թարս նայեցինք նստածներին: Բոլորն էին նրանց թարս նայում, իսկ նրանք երկար ձգել էին իրենց ոտքերը և ձևացնում էին, որ իրենց համար լրիվ մեկ է, թե մենք ինչ ենք խոսում:

-Ժամը քանի՞սն ա:

Ես ձգվեցի և նայեցի հրապարակի ժամացույցին:

-Հինգը:

-Տասներկուսից ստեղ ենք ու հիմա նոր մտանք հրապարակ,- մեր օրն ամփոփեց ընկերուհիս:

-Դին, ու ստեղից որ մի քայլ, նոր արկածների հավես չունեմ:

-Ախպեր ո՞վ են որ էդ նստածները,- հետևից ինչ-որ ձայն լսվեց, բայց ձայնի տերը չկարողացավ ամբոխի միջով հասնել նստածներին:

-Ծարա՜վ եմ, – բողոքեց Դիանան:

-Ես էլ,- միացա ես:

Կողքից մի աղջիկ մեզ շշով ջուր մեկնեց:

-Ասենք, շնորք չի էսքան մարդու մեջ նստելը: Լավ ա, էլի, դեռ 3 ժամ կա, մենք կանգնած ենք, դուք նստած ու հերիք չի, մի հատ էլ մարդա 3 հոգու տեղ եք զբաղեցնում,- բողոքեց ինչ-որ մեկը, բայց նստածները շարունակեցին իրենց «անտարբեր» քաղաքականությունը:

-Դուք շատ-շատ, ահավոր բարի եք,- շնորհակալություն հայտնեցինք ջրի տիրոջը և խմելիս, «լրիվ պատահական»  ջրից մի քիչ թափվեց նստածների վրա:

Մենք շարունակեցինք սպանել րոպեները:

-ժողովուրդ, մի հրեք:

-Ինչ-որ մեկն անցնում ա:

-Վայ, կանգնեցի  նստած տղայի ձեռքին:

-Լավ արիր:

-Վերջ, զանգում եմ Յուրային:

Մենք փորձում էինք հասկանալ, թե ինչ են խոսում սիրիահայերը, բայց աղմուկի մեջ աևմտահայերենը լրիվ անհասկանալի էր թվում:

-Ի՞նչ:

-Ի՞նչ եք անելու համերգից հետո:

-Հետո՞, գնալու ենք տուն,- պատասխանեցինք մենք:

Պարզվեց՝ շփվող աղջիկը մեզ իրենց հետ ինչ-որ տեղ էր հրավիրում: Մենք ծիծաղելով հրաժարվում էինք, երբ ականջիս հասան քաղցր բարբառային հնչյուններ:

-Հիմի էսքան պտի սպասե՞նք:

-Հա, հա, Յուր:

-Բա ո՞ւր են էդ նստածները:

Նստածները հենց մեր դիմաց էին: Ես դեռ փորձում էի գուշակել, թե լսածս ինչ բարբառ էր, երբ նստած տղայի օձիքից բռնեց մի մեծ ձեռք: Յուրան բարձրահասակ և ուժեղ տղա էր: Նստածները կանգնեցին:

-Լավ, դե, էրեխեք ջան, ես գնամ, վերջ, մեկ ա ինձ երևալու ա,- հրաժեշտ տվեց Յուրան հատուկ շեշտադրությամբ և գնաց:

-Ծարավ եմ,- նորից բողոքեց Դիանան:

-Մի խելացի մարդ դեռևս մեզ մոտ քեզ ասում էր, չէ՞, արի ծամոն առնենք, իսկ դու նենց էդ մարդու ձեռքից բռնեցիր ու վազեցիր դեպի ավտոբուսը, ոնց որ վերջինն էր:

-Ծամոնն ի՞նչ:

-Ծարավը վերացնում ա,- բացատրեցի ես:

Մեկ այլ ձեռք մեզ ծամոնի տուփ մեկնեց:

-Մարդիկ ինչ բարի են էսօր, ուրախացանք ես ու Դիանան:

-Անձրև, Դինա, անեծքդ տեղ հասավ:

-Ես սիրում եմ անձրև,- ուրախ պատասխանեց Դիանան:

-Հա, ես էլ, բայց հիվանդանալու հեչ հավես չունեմ:

-Հա լավ, չես հիվանդանա,- ուրախ-ուրախ ինձ համոզում էր Դիանան:

-Գրիպս սկսեց,- հայտարարեցի ես պայուսակիս մեջ անձեռոցիկ փնտրելով, որն անհետացել էր:

Հետևից իմ տեսադաշտ ներխուժեց անձեռոցիկի տուփ բռնած մի ձեռք:

-Չէ, մարդիկ էսօր անհավանական բարի են, շնորհակալ եմ շատ,- ժպտացի ես:

Որոշ տեղեր անձրևանոցներ բացվեցին:

-Ժողովուրդ, ձգեցինք մինչև ժամը վեցը,- լսվեց հեռվից ինչ-որ ուրախ բացականչություն:

-Ոնց որ ֆիզիկայիս պարապմունքը լինի,- բողոքեց մի տղա,- կես ժամը մեկ մի րոպե ա անցնում:

-Զոնտիկ հեռացիր, զոնտիկ հեռացիր, զոնտիկ հեռացիր…

Ես մի պահ ժպտացի, հետո նայելով թաց մազերիս, միացա խմբին:

-Զոնտիկ հեռացիր, զոնտիկ հեռացիր:

Եթե թրջվել, ուրեմն բոլորով:

-Ժողովուրդ, համերգը որ սկսվի, կփակենք զոնտիկները:

Բայց ամբոխը չի լռում:

-Զոնտիկ, հեռացիր…

-Երեխեք, ո՞վ ա սոված:

-Ես…

-Ախպերս պանիրո՞վ, թե՞ մսով՞:

-Կապ չունի:

Բուտերբրոդը փոխանցում ենք տիրոջը:

-Սիսթեմ, սիսթեմ, սիսթեմ…

-Դին, սիրտս գնալով ավելի արագ ա խփում,- հուզված ասում եմ ես:

-Իմն է՜լ:

-Կես ժամ մնաց ժողովուրդ, ավելի բարձր ենք գոռում:

-Կես ժամն ի՞նչ ա փոխում, եկեք, էլի, Սերժ, էլ համբերել չի լինում:

-Կես ժամ սպասել ենք, էսքան էլ կսպասենք,- վստահ ասում եմ ես:

-Ուզում էիր ասել էսքան սպասել ենք, կես ժամ էլ կսպասենք:

-Բա ես ի՞նչ ասեցի… Ուֆ, արդեն բառերը խառնում եմ, մի խոսքով՝ կսպասենք,- ասում եմ ես ու փայլող աչքերով նայում հրապարակի ժամացույցին…

Հիմա չեմ էլ կարողանում հիշել, թե  3 ու կես ժամ անշարժ կանգնած ինչ արեցինք, բայց սպասեցինք: Սպասեցինք ու արժեր: Էն էլ ո՜նց արժեր: