Առավոտ…

Ինչպես միշտ առավոտյան հնչում է զարթուցիչի անտանելի ձայնը: Կես ժամ, և ես դուրս եմ գալիս տնից և ուղևորվում դպրոց: Վերջին անգամ շրջվում եմ հետ, ձեռքով եմ անում մայրիկիս ու շարունակում ճանապարհս: Ինչպես միշտ՝ մինչև դպրոց հասնելս ունեմ 5 րոպե, և սովորությանս համաձայն, հանում եմ ականջակալներս ու մեծ հիասթափություն եմ ապրում: Նրանք նորից խճճվել են: Բարկությունս ներսից ինձ ուտում է: Ես ինքս ինձ բարկանում եմ ականջակալներիս վրա: Քայլում եմ, միաժամանակ, զգուշությամբ փորձում առանձնացնել ականջակալներիս լարերը: Ընդամենը մեկ, հազվադեպ՝ երկու երգ կարող եմ հասցնել լսել ամբողջ ճանապարհին: Բայց մի պահ սկսում եմ մտածել, ախր, ամեն օր նույն վիճակում եմ հայտնվում, ախր, ամեն օր հենց այդ նույն վայրում գրպանիցս հանում եմ այդ կծիկը ու բարկանում եմ՝ ինքս էլ չիմանալով, թե ում վրա: Չգիտեմ, ինձ վրա՞ եմ բարկանում, թե՞ ականջակալներիս: Մի պահ բարկացած կանգնում եմ ու հետ նայում: Գիտե՞ք, երբեք չեմ մտածել այս մասին, բայց ես այս տուն-դպրոց, դպրոց-տուն ճանապարհն արդեն անցնում եմ 11 տարի: Աչքերս փակ էլ գիտեմ, թե որտեղ պետք է շրջվեմ, որտեղ զգույշ քայլեմ, որ չընկնեմ, որտեղ պետք է մի րոպե կանգ առնեմ ու նայեմ Սևանին: Հա, եթե չգիտեք, ասեմ, ես ապրում եմ Սևանի ափին, Լճափ գյուղում: Երբեք չէի մտածել, բայց արդեն 11 տարի է, որ ամեն անգամ հետ եմ շրջվում և ձեռքով անում՝ դռան առջև կանգնած մայրիկիս: Ու ամեն անգամ լսում նրա «Զգույշ կլինեք, ու հենց դասերը վերջանան, շուտ կգաք տուն» արտահայտությունը: Երբ փոքր էինք, եղբորս հետ միասին էինք դպրոց գնում, իսկ հիմա, նա մեկ-մեկ ինձնից շուտ է գնում: Այս անգամ ես կրկին մենակ եմ գնում դասի, բայց կարծես երեկ լիներ, որ նա կանգնում էր դռան առջև և բղավում. «Գրողի տարած Դանի՛, ինձ էլ հետդ տա՛ր, ինձ մենակ մի՛ թող»: Իսկ ես ժպտում էի ու ասում, որ շուտ եմ վերադառնալու, որ չտխրի:

Չէի էլ նկատել, որ զարթուցիչի ձայնը լսում եմ միայն դպրոցի օրերին, և նա միայն այդ ժամանակ այդքան անտանելի ձայն ունի: Անգամ չէի նկատել, որ այս 11 տարիների ընթացքում, ճանապարհը, որն անցնում եմ ամեն օր, չի փոխվել: Ոչինչ չի փոխվել, ուղղակի ես եմ մեծացել, և մեծացել են այն դեմքերը, որոնք ինձ շրջապատում էին այս 11 տարիների ընթացքում: Մեծացել են հարազատներս, ընկերներս, ուսուցիչներս ու հարևաններս, բայց այս մանրուքները մնացել են անփոփոխ: Ժամանակն արագ է անցնում և այս չնչին մանրուքներն իմ կողքով անցնում էին աննկատ, ուղղակի պետք էր դրանք նկատել: Մեկ տարի առաջ ինձ համար մանրուք էր այն, որ այդ նույն ճանապարհին կանգնում էի, հետ շրջվում ու, ձեռքերս գլխավերևում պահելով, սրտիկ էի անում ու ի պատասխան ստանում էի նույն սրտիկից ընկերուհուս` Սոնիի կողմից: Այդ ժամանակ դա իմ սովորական օրվա մի պահն էր, և ես անգամ չէի էլ մտածում, որ այսօր ինձ և Սոնիին կբաժանեն հարյուրավոր կիլոմետրեր: Մայրիկս, ականջակալներս, Սոնիի սրտիկը ու Սևանը իմ այս ճանապարհին կանգ առնելու և հետ նայելու պատճառներն էին: Կգա նաև մի ժամանակ, որ ես էլ ամեն օր չեմ քայլի այս ճանապարհով: Հնարավոր է,  որոշ ժամանակ անց, անգամ մոռանամ այս ճանապարհը և այս օրերը, բայց հիմա՝ այս ամենի մի մասը դեռ իմ հետ է՝ իմ կողքին, ու դարձել է իմ հոգու մի մասնիկը, իսկ այն մյուս մասը, որ հեռվում է՝ իմ սրտում է: Կյանքիս անբաժան մանրուքները, որոնք դարձել էին իմ սովորական օրվա սովորական երևույթները, ես ուղղակի չէի նկատում, բայց իմ խճճված ականջակալները հիշեցրեցին նրանց մասին…

Ես նորից բացում եմ երկաթե ճաղերից պատրաստված ճռռացող դուռը: Ահա և ես դպրոցի բակում եմ՝ մեկ, երկու, երեք, մոտավորապես երեսուն քայլ, և բացվում է դպրոցի դուռը ու, ու վերջ: Ես նորից չկարողացա իրարից առանձնացնել ականջակալներս, լա՛վ, ոչինչ, մեկ է վաղն էլ եմ դասի, վաղը կլսեմ իմ երաժշտությունը: Հուսամ՝ վաղը ականջակալներս չեն խճճվի և ով գիտի, թե վաղը ինչ կլինի…

Հա էլի, իմը սիրելն ա, սիրելը: Վե՛րջ, ես մարդկանց, աշխարհին, անիրականին, երևակայականին սիրելու համար եմ ծնվել:

Բոլորս էլ հավանաբար մտածել ենք, թե որն է մեր առաքելությունը կյանքում, և արդյո՞ք մենք կարևոր դեր ունենք նրանում, թե ոչ: Վստահորեն կարող եմ ասել, որ ամենքս էլ ունենք մեր ասելիքը, որ մեր գոյության մեջ հաստատված իմաստ կա: Պարզապես մենք պետք է գտնենք մերը և տանք կյանքին այն, ինչ մեզ է տրվել իբրև մեծագույն պարգև: Անկեղծ կլինեմ ու կասեմ, որ ես չափից շատ եմ մտածում, թե ինչ կա պահված իմ Ես-ի համար: Ինքս ինձ խոսում ու երբեմն ինձնից ստանում եմ հետևյալ պատասխանը. «Վա՜յ, ոչ մի կարևոր բան էլ չկա, որ դու պիտի անես: Հերիք ա, էլի: Ինչ առաքելություն, ինչ նպատակ»: Իսկ երբ ինձ պատասխանում է իմ մեջ ապրող երկրորդ Ես-ը, նա ինձ ասում է. «Աղջի՛կ ջան, էնքան բան կա, որ քոնն ա, որ պիտի անես: Ինչն իրոք ցանկանաս, որ անես, քոնը դարձրու, սիրիր ու իրագործիր»: Հիմա ինձ թվում է, որ գտել եմ իմ դերը, իմ ապրելու իմաստը: Երկար եմ մտածել ու համոզվել եմ, թե ինչու հենց դա: Չգիտեմ, գուցե տարօրինակ թվա, բայց կարծում եմ, որ գոյությունս սիրելու համար է ստեղծվել, ու ողջ տիեզերքի սիրո ըմբռնումն ու սիրելու մեծ ապրումը հենց ինձ է տրվել: Ես սիրում եմ, սիրում եմ երկնքի կապույտը, ձմեռվա ցուրտը, ամառվա շոգը, քամու սուլոցը, մարդկային ժպիտը, աչքերի փայլը, բարձր ծիծաղը, անձրևի հոտը, աստղերի անսահմանությունը, լուսնի այտերը, աշնան գետնամած գույները, գարնան ծաղկումը, մրջյունի փոքրիկ մարմինը, թիթեռի դողացող թևերը, քաղցր խնձորի համը, վառարանում խորովված կարտոֆիլի բույրը, արևի՝ ամպերը շոյող ձեռքերը, օդի շունչը, ամպերի նուրբ թարթիչները, սառնամանիքի դեմ կռվող փոքրամարմին տաքությունը, գույնզգույն լվացքները՝ պարաններին գերի դարձած, արևի վարդագույն բաժանումն աշխարհից, ձմռան առավոտի մռայլ հայացքը, ահագնացող գիշերը, սիրելի երգերիս բառերը, օդում պարող ու արագ անհետացող երջանկությունը, ամպրոպի որոտը, կիթառի նոտաներն ու համերգի ծափերը, գնահատանքի խոսքերը, ուշացած զղջումը, երբեք չասված, սրտում վանդակված, վախվորած «ես սիրում եմ քեզ»-ը: Ես սիրում եմ, և օրեցօր գիտակցմանս համընթաց սերերս շատանում են: Ես աշխարհն եմ սիրում, ես կյանքն եմ սիրում, ես ապրելն եմ սիրում, ես հաջողության տանող դժվարությունն եմ սիրում, ես մի նոր սկիզբ բերող ավարտն եմ սիրում, և ամենից շատ ես բարությունն եմ սիրում՝ ոտքից գլուխ հրեշտակային:

Ես սերն եմ սիրում, սիրելն եմ սիրում, սիրված լինելը:

Սիրում եմ անկեղծը, սրտի զգացածը, իրական հույզերը ու մաքուր մտքերը: Ու բոլորն իմն են. ես իմ մեծ սերը, իսկ իմ սերերը իրենց ես-երը ինձ են նվիրել:

Իմը սիրելն է…

Մինչ ժամանակը նոր օրենքներ է մտածում` ստրկացնելու, ես նրա «վեզիր»-ի՝ ժամացույցի տակ բազկաթոռին նստած եմ: Տաք ծածկոցով չեմ փաթաթվել, ձեռքերս չեն բռնել թեյի գավաթը` տաքնալու ու երկու րոպեն մեկ բերանին մոտեցնելու համար: Դրսում անձրև չէ, այն չի  պայքարում ապակու դեմ կամ արդեն մահացած ընկնում ասֆալտին: Առհասարակ այնտեղ, որտեղ ես եմ, միակ պատուհանը պինդ ծածկված է մուգ վարագույրներով: Ես արտասուքի զարմանալի ու խորհրդավոր պատնեշի հետևից չեմ նայում շուրջս: Ամեն բան կորած է  թվացյալ անտարբերության ու սենյակի պատերի պաղության մեջ: Սենյակում այդ բազմոցն է, նրա վերևում մեծ ախորժակով մեխանիզմը, դիմացս` հայելի, որի վրա  ներկոտած մատներով ես գրել եմ ինձ, իմ բառերը: Այդ ձանձրալի սենյակն իմն է, իմ մենախոսությունների համբերատար ունկնդիրը: Այս սենյակում արձագանքում են իմ բառերը, հայելին չի վախենում արտացոլել ինձ և ամենակարևորը՝ իմ սենյակի ժամացույցը չի աշխատում: Դա ինձ ամենից շատն է դուր գալիս: Նրա միշտ նույն  «թիկ-թակերը» ինձ բարկացնում են: Փորձում եմ հասկանալ անվերջ շաղակրատող այն փիլիսոփաներին, ովքեր  իրենց արտասանած անիմաստ բառերի մեջ ջանում են որոնել պատասխանը,  բացահայտել այն, ինչ մարդկության սկզբնավորումից է կրծել մարդկանց  միտքը: Ի՞նչ ենք պատկերացնում ասելով` ժամանակ: Գուցե առեղծվածային ո՞ւժ, գուցե օրե՞նք, գուցե ճանապա՞րհ կամ էլ  դարբին, ով վարպետորեն կռում է բազմաթիվ շղթաներ: Ի՞նչ է, եթե մարդիկ չեն կարող հետ գնալ ժամանակի միջով, դա պարտությո՞ւն է: Չեմ կարծում, այն ավելի շատ հաղթանակ է: Կամ էլ եթե կանգնեցնեն ժամանակը, ուրեմն կհաղթե՞ն: Ո՛չ, ուղղակի կբռնեն ինքնաոչնչացման ճանապարհը: Իրականում եթե հնարավոր է փոխել քեզ, ապա քո առաքելությունը կատարելու ճանապարին  դու կզանազանես գույները, որոնք կախվել են քո գլխավերևում: Դու  չես   նայի չվերջացող հաղորդումները, որոնք հետո չես էլ հիշելու: Դու կհասկանաս, որ քո շուրջ կատարված փոփոխությունները ոչ թե ժամանակն է արել, այլ քո` քեզ առաջ տանող քայլերը: Մենք որոշել ենք մեր ոչ ազատ ձեռքերով հաշվել շղթաներ կռող «վարպետ»-ի տարիքը, մի մեխանիզմի, որը որոշում է, թե երբ պետք է քնել, երբ հաց ուտել, երբ հանդիպել միմյանց: Մի «թթվածին» է ընկած գիշերվա  ու ցերեկվա միջև, մի անտեսնելի «կյանք», որը մեռնում է ժամացույցի հոգնեցնող թվերի և սրածայր սլաքների  պատճառով: Դրանք անկապ իրար են սեղմում գիշերն ու ցերեկը և հազար անգամ անցնում նույն ճանապարհով` մեզ իրենց հետ տանելով, ու ամեն անգամ մենք զգում ենք, թե ճանապարը փոխվել է: Մարդիկ կվախենան ապրել առանց ժամանակի, դրա համար այն աստիճանաբար կուլ կտա բոլորին: Նրանք  ավելի հաճախ կկրկնեն` «Ես ժամանակ չունեմ», «ժամանակն է բաժանվելու», «ժամանակը փոխում է մարդուն»… Կյանքը վստահել սլաքներին պետք չէ: Եթե արևը ուզում է մայր մտել, ապա դա նրանից չէ, որ սլաքները փոխել են իրենց տեղերը, այլ նրանից, որ Երկրին է մոտեցել գիշերը: Նա չի հեռանա, քանի դեռ  չի ավարտել իր «գործը», և կապ չունի, թե սլաքները ինչ ցույց կտան: Նրանք ընդամենը «նիհար խաբեբաներ» են: Գրողը տանի, «վարպետ ժամանակը» ժամացույցի հետ ստրկացնում է մարդկանց` դարձնելով օդամղիչներ կամ տարաներ, որոնց մեջ կան իրենց գործառույթները երբեք չկատարող օրգաններ… 

Այս մտքերից հետո սենյակը կրկին արձագանքեց, հայելին չվախեցավ ինձ արատացոլելուց  ու ամենակարևորը`ժամացույցը մնաց կանգնած…

Գիտեք, այս նյութը գրելուց առաջ ինչքան եմ մտածել: Նախ, հիշում էի Անուշի` մի քանի օր առաջ հրապարակված նյութը իր տասնհինգամյակի մասին, հետո Մերիի «Բողոքի ակցիա» նյութը, որտեղ ասում էր. «Մի որևէ նյութ գրելուց առաջ ես մի քանի օր մտքերս հետս տանում-բերում եմ, մեջս հազար տակ շուռ եմ տալիս, որ մի քիչ ամբողջանա, բայց հենց որ կայքում կարդում եմ մոտավոր նույն գաղափարն արտահայտող մի որևէ հոդված կամ մի նախադասություն, վերջ, էդ նյութը միանգամից գնում է մտքիս Recycle Bin: Անկեղծ ասած, վախենում էի, որ եթե ինձնից հետո մեկն էլ դառնա 15 տարեկան ու որոշի դրա մասին նյութ գրել, հետո մեկ ուրիշն էլ, մենք կարժանանանք Մերիի «զայրույթին»: Բայց խոստանում եմ այլևս երբեք ուրիշներին կրկնող նյութ չգրել, միայն այս անգամ մի փոքր բացառություն:

Անցնեմ բուն թեմային: Այսօր 15 տարեկան եմ դառնում: Ընդհանուր առմամբ, ես իմ ապրած կյանքից այդքան էլ գոհ չեմ, առաջիկայում կաշխատեմ ավելի բովանդակալից ապրել: Կյանքիս 14-րդ տարում ավելի շատ բան հասցրեցի անել, իմանալ, ավելի շատ մարդկանց հետ ծանոթացա, քան նախորդ տարիներին:
Բոլորիս հետ էլ լինում են չէ՞ պահեր, երբ մտածում ենք Արիստոտելից ավելի լավ փիլիսոփա ենք: Դեռ չապրած կյանքի մասին խոսում ենք յոթանասուն տարեկան մարդու նման, ով կյանքում շատ բան է տեսել, ու բոլոր նրանց, ովքեր կփորձեն մեզ համոզել, որ մենք դեռ փոքր ենք կյանքի մասին դատողություններ անելու, մի լավ կոպտում ենք: Կարծես թե այս իմաստուն լինելու պատրանքը հատուկ է դեռահասներին: Դեռահաս բառից էլ եմ խուսափում, ինձ թվում է ես դեռահաս չեմ լինելու, միանգամից ` մանկությունից պատանեկություն, թե չէ այնքան սարսափելի բաներ են պատմում դեռահասների մասին, թե` շրջապատին լավ չեն հասկանում, մեկուսանում են… Չէ, չէ, ավելի լավ է այդ մի բանից էլ զերծ մնամ:
Նախորդ տարվանից սկսել եմ իմ ծննդյան օրերը չսիրել, կամ ուրիշներինն ավելի շատ սիրել: Գիտե՞ք ինչու, որովհետև իմ ծննդյան օրվան մեկ ամիս անց հաջորդում է հայրիկիս ծննդյան օրը, ու ամեն տարի տարեդարձս չարագույժ ագռավի նման ազդարարում է, որ ծնողներս էլ են մեծանում, մեծանում եմ և ես, որ էլ ոչինչ առաջվանը չի լինելու: Ինչքան մտածում եմ չմեծանալու մասին, այդքան ավելի արագ եմ մեծանում, ու ամեն տարվա հետ ժամանակը թռչում է ավելի արագ: Դեռ երեկ դպրոցական նստարանին նստած «այբ, բեն, գիմ»-ն էի սովորում, այսօր արդեն մասնագիտական կողմնորոշման մասին պետք է մտածեմ:
Ուսուցչուհիս տարիներ առաջ մի հանելուկ էր ասում, թե մի ծերունի կա, ով տեսել է թե՛ մեր պապերին, թե՛ հայրերին, թե´ մեզ է տեսնելու, և թե´ մեր սերունդներին, ո՞վ է նա: Հանելուկի պատասխանն էր` ժամանակը: Երանի այդ ժամանակ կոչվող ծերուկը մի օր մահանար ու այլևս չշարժվեր:
Երեկ դպրոցից տուն գալիս ընկերուհուս հետ խոսում էինք.
-Ծերանում ենք, էլի: Արդեն 15 տարի ապրել եմ, 5475 օր, պատկերացնո՞ւմ ես:
-Նահանջ տարիները հանած 5471: Բա ես ի՞նչ ասեմ, դպրոցը ավարտելիս պառավ տատիկ եմ լինելու: Տես, ես կնճիռներ ունեմ,- ու դիտավորյալ ծամածռեց դեմքը:
Կատակը մի կողմ, բայց իրոք, արագ ենք մեծանում:

6-րդ դասարանի առաջին օրերն էին։ Ինչպես ամեն ուսումնական տարի, այս մեկը ևս բացառություն չէր՝ կար տարեսկզբյան ոգևորվածություն։ Նոր առարկաներ, նոր ուսուցիչներ։ Երբեք չէի մտածի, որ ուսուցիչներից մեկի հետ հանդիպումը կլինի ճակատագրական, և տարիներ հետո էլ երբեք չեմ մոռանա այս խոսքերը. «Բարև ձեզ, ես ձեր քիմիայի ուսուցչուհին եմ՝ ընկեր Սարգսյանը»։ Այս խոսքերը ես դեռ երկար եմ հիշելու, քանի որ այս խոսքերն էին, որ մերձեցրին ինձ իմ երկրորդ մոր հետ, որին իմ հետագա պատմության ողջ ընթացքում կազատեմ «երկրորդ» բնութագրից, քանի որ նա երկրորդ չէ, չէ՛, չէ՛, ոչ էլ առաջին, նա մի ուրիշ աշխարհ է։ 

Արդեն 9-րդ դասարանցի էինք, դե բնականաբար, միշտ կա այդ վախը՝ քննություններ, հոսքային ուղղություններ։ Իսկ ո՞ր առարկան պետք է ընտրել բնագիտական քննության համար: Շատերն արդեն գիտեին, որ ես քիմիան էի ընտրելու։ Ընտրել այն առարկան, որը դասավանդում է սիրելի ուսուցիչդ: Պատկերացնո՞ւմ եք, թե ինչ հիասքանչ է, երբ ունես ուսուցչուհի, որը թե՛ մայր է, թե՛ ուսուցչուհի, թե՛ ընկեր, հուսամ, կկարողանաք պատկերացնել: Ամբողջ դպրոցում միայն չորս աշակերտ էր ընտրել քիմիան, ու չորսս էլ վախենում էինք քննությունը չհաղթահարելուց: Ընկեր Սարգսյանն ինձ ու երեք դասընկերներիս արտաժամյա դասերի էր կանչում, ու ամեն անգամ, երբ մտնում էինք նրանց տուն, կարծես մեր հարազատ օջախը մտնեինք: Օ՜, իսկ համը այն չրի, որ ամեն անգամ նա հյուրասիրում էր մեզ, հաստատ երբեք չեմ մոռանա, ինչպես այս խոսքերը. «Ես ձեր քիմիայի ուսուցչուհին եմ՝ ընկեր Սարգսյանը»:

Երկա՜ր, շատ երկար եմ խորհել հասկանալու համար, թե ինչ է երջանկությունը, որին հասնելու համար անձնուրաց պայքարում են կյանքում ինչ-որ բանից մերժվածները: Զգացմունքային հոգեվիճա՞կ է, դրական զգացողություննե՞ր, գուցե բավարարվածություն կամ ուղղակի ուրախությո՞ւն: Մարդիկ ամբողջ կյանքում ձգտում են հասնել երջանկության, համարելով այն իղձերի գագաթնակետ: Ամենաբարի ցանկությունը, որ կարելի է լսել մերձավորներից` Երջանկություն եմ ցանկանում: Երջանկությունը ամբողջ կյանքում հետապնդվում է: Մարդը ձգտում է իր կյանքում ստեղծել պահեր, վայրկյաններ` ամփոփված ժպիտներով, փայլող հայացքներով, որոնք ամբողջ կյանքում հիշելու և վերապրելու է: Եվ եթե մարդու կյանքում գալիս է մի պահ, երբ մարդ սկսում է հավատալ, որ այդ վայրկյանը, րոպեն կամ ժամը տարիներ արժեն, և էլ ավելին պետք չէ նրան, ապա նա երջանիկ է: 

Կան մարդիկ, որոնք անձնազոհության գնով երջանկացնում են շրջապատին, անկախ իրենց իսկ տրամադրությունից: Դրանք ծնողներն են, ընկերները, շատ բարի մարդիկ, մշտապես երջանիկ տրամադրությամբ մարդիկ, որոնք վարակում են շրջապատին, ինչու՞ չէ, նաև ծաղրածուները: Զարմանալի է, որ ծաղրածուների մասին հենց ես եմ խոսում: Մանկուց, չգիտես ինչու, վախեցել եմ ծաղրածուներից, նրանց տարօրինակ հագուկապից, անբնական ժպիտներից, խեղկատակ շարժումներից: Մի խոսքով, միշտ խուսափել եմ այնպիսի վայրերից, որտեղ կարելի էր հանդիպել ծաղրածուների: Ինչևէ, դա տարօրինակ պատմություն է, վերադառնանք երջանկությանը:

Հետաքրքիր է, թե ինչ է երջանկությունը ծաղրածուների համար, երբ աշխատանքը ստիպում է երջանկացնել մարդկանց նույնիսկ այն դեպքում, երբ արցունքները խեղդում ես մի կերպ, իսկ ձայնդ դողում է և անզորությունից ծանրանում կոկորդումդ: Չէ որ բոլոր մարդիկ էլ տխրել գիտեն, ու ծաղրածուները, որ ստիպված են երջանիկ երևալով հանդերձ ծիծաղ պատճառել հանդիսատեսին իրենց ծամածռություններով ու միամիտ շարժումերով` նույնպես բացառություն չեն:

Հարյուրավոր անգամներ կարդացել եմ Վոյնիչի «Բոռ» գրքից հատված խեղկատակի մասին: Կուզենայի դուք էլ աչքի անցկացնեիք. «Մի՞թե երբեք ձեր մտքով չանցավ, որ դժբախտ խեղկատակն էլ հոգի ունի. մի ապրող, պայքարող մարդկային հոգի, որ շղթայված այդ անճոռնի մարմնին` ստիպված է նրա համար աշխատելու: Մի՞թե երբեք չեք խորհած այդ դժբախտ հոգու մասին, որ նույնիսկ այդ խաբուսիկ ցնցոտիներն էլ չունի իր սոսկալի մերկությունը ծածկելու համար: Երևակայեցեք, ինչպես նա դողում է ցրտից, կարկամում է սարսափից ու ամոթից այս բոլոր բազմության առաջ, ընդունելով կատակները իբրև խարազանի հարվածներ ու լսելով այն քրքիջը, որ այրում է շիկացած երկաթի պես…»

Այո՜, ծիծաղելով տանջվում են միայն ծաղրածուները:

Երբ փոքր էի, հիշում եմ, ինչ-որ տեղ լսել էի մի փոքրիկ պատմություն մշտապես տխուր ծաղրածուի մասին, որին ոչ ոք և ոչինչ չէր երջանկացնում, մինչդեռ նա ծիծաղ էր նվիրում բոլորին:

Գուցե երջանկություն ասվածը չափազանց լայն հասկացություն է օրինակիս համար և ավելի շատ ուշադրություն է պահանջում, բայց մի պահ մեզ պատկերացնենք տխուր ծաղրածուի դերում, ով ստիպված է ծիծաղ առաջացնել, և մի պահ ուղղակի խորհենք…

Որպես երանգավորում` հատված «Սարյակ մի սպանիր» գրքից.

…-Իսկ երբ ես մեծանամ, հավանաբար ծաղրածու կդառնամ,- ասաց Դիլլը։

Ես և Ջիմը զարմանքից տեղում քար կտրեցինք։

-Այո՛, հենց ծաղրածու, -ասաց նա։- Ես մարդկանց հետ չեմ կարողանում յոլա գնալ, ոչինչ չի ստացվում, ես միայն կարողանում եմ նրանց վրա ծիծաղել, ահա, ես էլ կգնամ կրկես և կծիծաղեմ այնքա՜ն, մինչև ուշագնաց լինեմ։

-Դու ամեն ինչ իրար խառնեցիր, Դիլլ, -ասաց Ջիմը:- Ծաղրածուները տխուր են լինում, և բոլորը ծիծաղում են հենց նրանց վրա։

-Էհ, թող այդպես լինի, իսկ ես ուրիշ տեսակ ծաղրածու կլինեմ։ Կկանգնեմ բեմի մեջտեղը և կծիծաղեմ բոլորի երեսին: