Ես ապրում եմ Սյունիքի մարզի Դարբաս գյուղում: Մեր գյուղի շրջակայքում շատ են սրբավայրերը և եկեղեցիները: Ես դրանց մասին զրուցեցի Մաշենկա և Պարիկոս տատիկների հետ: Նրանք պատմեցին յոթ եկեղեցիներից երկուսի պատմությունը, որոնք ժամանակի ընթացքում մարդու կողմից վերածվեցին ավերակների: Ահա այն եկեղեցու պատմությունը, որը գտնվում է գյուղի ծայրամասում:

-Պարիկոս տատի, քանի՞ տարի է` ապրում եք գյուղում:

-22 թվի ծնված եմ, հաշվի էլի (94 տարեկան):

-Այդ ընթացքում այցելե՞լ եք եկեղեցի:

-Հա քացալ եմ, բա հինչ եմ ըրալ: Ժղովուրդը հվաքվըմ ին, քինըմ: Էն վախտը մեռալներին եկեղեցըմ ին տինըմ: Մեծ աղջիկ եմ իլալ՝ յոթա –ութ տարեկան, եկեղեցըմը պանեն պիժանմ իլալ: Հի՞նչ են է ասըմ` հիշըմ չեմ:

-Նշխարք:

-Հա, էտա վեր կա ՝ նշխարք: Պիրավ, վեր տինի պերանմըս, ծեռքին թխեցի, եր ինգավ տափին: Հերս վեր տեսավ, ասեց, թա` Պարիկոս, խե՞ թհենց ըրեցիր: Ասեցի` կամ տու պիտի տաս, կամ ալ` ես տինեմ: Թաշնա չէ` ուրան թողալու չեմ: Տերտերը եր կցավ, ասեց` սաղ ժղովուրդը թողըմ են,  տու թողում չես: Թհենց հունց կիլի՞: Ես ալ ասամ` ես թողալու չեմ: Եդավ, թա` քեզ չար ստանան ալ չի մոտ կենա:

-Ի՞նչ նպատակով եք այցելել եկեղեցի այդ դեպքում: Արդյո՞ք  սրբավայրը ձեզ երջանկացնում էր:

-Դե քինացալեմ, էլի: Ժողովուրդը քացալ են, ես ալ նհետնին: Դե որպես հինգեր: Սաղ քիմ ին, շամ ին վառըմ (մոմ), ուրախանըմ, էն վախտ լափ-լավ էր:

-Ինչպիսի՞ ապրումներ ունեցաք, երբ մեկ օր գնացիք և տեսաք, որ այն վերածվել է ավերակների:

-Բոլորի համար ցավ ա իլա: Բա եկեղեցին կքանդե՞ն: Պարտիականնին հրաման են տվալ, վեր քանդեն, տանց աշխատողնին ալ քանդալ են: Քանդիլան եդը ահագին քացալ եմ խոխորցը նհետ:

-Իսկ այս 10 տարիների ընթացքում այցելե՞լ եք:

-Մհեկ կարըմ չեմ այցելեմ բոստանս, մնաց` այցելեմ  նեղ:

-Իսկ ովքե՞ր այն վերածեցին ավերակների:

-Փոչ մնացած Մակիչը, մին ալ Ստեփանը:

-Ի՞նչ եք կարծում, այժմ նրանց խիղճը հանգիստ է:

-Մհեկ սաղ են, վեր խիղճերնին հանգիստ իլի:

Ավելացնեմ, որ այս եկեղեցու խորանում է գտնվում Տեր Մկրտիչ քահանա Մարտիրոսյանի աճյունը:

Երկրորդ եկեղեցին գտնվում է գյուղի միջնամասում: Այս եկեղեցու մասին էլ զրուցեցի Մաշենկա տատիկի հետ:

-Ձեր կարծիքով, ի՞նչն է պատճառը, որ երբ գյուղում կառուցվեց Ս.Ստեփանոս եկեղեցին, ոմանք մոռացան 7 եկեղեցիների մասին:

-Ես էտ հո՞ւնց կարամ ասեմ: Աման մարդ մի ձև ա մեկնաբանըմ: Ես հիշըմ եմ, աման ռես կողկավ անցկենալիս ասըմ իմ` աշխարքին խաղաղություն:

-Իսկ երբ խնդրանք էիք հղում Աստծուն, դրանք կատարվո՞ւմ էին:

-Չէ, կատարվալ չի: Ասալ եմ` այ խաչ, Մայիսիս շատ կպահես (Մայիս Միրզոյան, զոհվել է ապրիլյան քառօրյա պատերազմում ), բայց պահե՞ց: Մայիսիցս հեդո էլ Աստծուն ոչ մի պան ասալ չեմ, միգուցե Մայիսս ապրեր, իմ հավատն ալ կորչիլ չէր:

Այսքանն էլ բավական է իմ տխրության պատճառը հասկանալու համար: Ամեն անգամ եկեղեցիների կողքով անցնելիս մեծ ցավ եմ ապրում, երբ տեսնում եմ երկուսից երեք մոմ է վառված եղել, և դրանց վրա էլ ամիսներով փոշի է կուտակվել: Դեռ մանկուց տատս սովորեցրել է. «Հագուստի նորն է լավ, ընկերոջ՝ հինը», դե սա էլ այդպիսի մի բան է: Եթե ունենք նորակառույց եկեղեցի, ապա դա չի նշանակում, որ պետք է հները մոռացության մատնել: Միայն այն, որ եկեղեցիներից պահպանվել են մի քանի խաչքարեր, դա էլ բավական է Աստծո շունչը զգալու համար:

Պահպանե՛ք հինը, երջանկացե՛ք նորով:

- Ի՞նչ ես կարդում:

-«Ցախ Մեմեդ»:

-Ի՞նչ, «Փետ Մուհամե՞դ»… Թո՞ւրք ա:

-Դե տենց մի բան,- մեղավոր տոնով պատասխանում եմ մորս:

-Է, ուրիշ բան կարդա, թուրքերի հետ գործ չունես:

Այն ամենը, ինչ կապված է թուրքերի կամ ադրբեջանցիների հետ, մորս համար վատն է, բայց դա էլ արդարացված է, նա Արծվաշենից է: Հայրս էլ արդեն 23  տարուց ավել զինվորական է:

Բայց այդ կարծիքից զատ լսում եմ նաև ուրիշ կարծիքներ.

-Հա, դե թուրք ա` թուրք ա: Եթե հետաքրքիր ա` կարդա, ի՞նչ կապ ունի գրողը ինչ ազգ ա:

Հոգուս խորքում մորս կարծիքի հետ համաձայնելով մտածում եմ. «Ճիշտ ա, ի՞նչ կապ ունի` ինչ ազգ ա… Եթե իհարկե թուրք չի»:

Այսպիսով Համլետի հայտնի մենախոսությունը ինձ համար ևս բարդ հարց դարձավ: «Կարդա՞լ, թե՞ չկարդալ, այս է խնդիրը…»:

Սկզբունքներիս դեմ գնալով որոշեցի գիրքը ավարտին հասցնել: Ինչո՞ւ սկզբունքներիս դեմ գնալով, քանի որ միշտ բարկացել ու  չեմ հասկացել այն մարդկանց, ովքեր, օրինակ, թուրքական սերիալներ կամ ֆիլմեր նայելուց բացի մի բան էլ սկսում են գովազդել ու տարածել դրանք համացանցով: Ամեն դեպքում մտքումս ինձ արդարացնում էի` ասելով, որ գիրքը ֆիլմ չէ, ոչ էլ ծախվող ապրանք, կարդում եմ, որ տեսնեմ` գրողը իր ժողովրդին ինչպես է ներկայացնում:

Երևի թե ճիշտ կլինի նախ մի փոքր ներկայացնեմ գրքի սյուժեն: Դժվար չէ գուշակել, որ գիրքը հենց Ցախ Մեմեդի մասին է, ով իրենց և այլ 5 գյուղերի տեր Աբդի Աղայի ձեռքից շատ տանջանքներ տեսնելով, սիրած աղջկա հետ փախչում է, հետո ինչ-ինչ հանգամանքների բերումով դառնում ավազակ…Ավելի ճիշտ «ազնիվ» ավազակ, ումից շատերն են վախենում, և ում նպատակը Աբդի աղային սպանելն էր, որպեսզի ազատի իր համագյուղացիներին տանջանքներից:

Հետաքրքիր է, որ գրքի միակ ամբողջովին դրական կերպարը Հաթչեն է՝ Մեմեդի սիրելին: Գրքում տեսնում ես, որ երկրում ավազակները դարձել են նրանց ապրելակերպի անբաժանելի մասը, գյուղերի կառավարիչները դաժան են, իսկ գյուղացիները իրենց մեջ ամփոփում են ինչ-որ տեղ ազնվություն և բարություն, որոնք վախի քողի տակ կտրուկ փոխվում են չարության ու եսասիրության:

Ինչպես ինձ էր հետաքրքիր, նյութը ընթերցողին էլ երևի կհետաքրքրի, թե գրքում հայերի մասին ինչ որ ակնարկ կա՞, թե՝ ոչ: 336 էջի վերջին պարբերություն. «Այն հողերը, որ վերջին անգամ իր ձեռքն էր վերցրել Ալի Սաֆայի բեյը, սահմանակից էին Կարադութ գյուղին: Հողերի կեսից ավելին մնացել էին հայերի գնալուց հետո: Մնացած մասը բռնությամբ ու խարդախություններով խլել էր գյուղացիներից»:  Մայրս լսեր՝ էլի կասեր.

-Չեն էլ ասում հայերին դուրս անելուց հետո, ասում են` հայերի գնալուց հետո…

Չեմ ափսոսում, որ կարդացի, բայց եթե հանկարծ որոշեք Յաշար Քեմալի «Ցախ Մեմեդը» մտցնել ձեր գրքացանկի մեջ, չմոռանաք այն տեղավորել  ցանկի այն դիրքում, որ լինի մեր հայ գրողների ստեղծագործություններից հետո:

Չգիտես ինչու, շատերս ձգտում ենք հարցազրույց անցկացնել միայն հայտնի մարդկանց հետ, բայց  այս անգամ ես որոշեցի   ներկայացնել Դիանա Մանասյանին` տաղանդավոր,  բայց ոչ հայտնի մի երգչուհու:

-Դիանա, սկսենք սկզբից: Ինչպե՞ս սկսեցիր քո ճանապարհը երգարվեստում:

-Իմ պատմությունը նման չէ մյուսների պատմությանը։ Ես չեմ  երգել 4 կամ 5 տարեկանում։ Երգարվեստ մուտք գործեցի, երբ 10 տարեկան էի, իմ սիրած երգչուհուն՝ Ադելին նմանակելով։   Այնպես ստացվեց, որ մեկնեցի ճամբար: Մի առավոտ  ընկերներիս համար երգում էի Ադելի «Rolling in the deep» երգը:  Ջոկատավարներից մեկը, պատահմամբ, տեսել էր ինձ երգելուց, և երեկոյան, երբ ամեն մեկս ներկայանում էինք մեր կարողություններով, ջոկատավարը խնդրեց, նույնիսկ ստիպեց,  որ երգեմ այն երգը,  որն առավոտյան լսել էր։  Դե, իհարկե չէի կարող հրաժարվել, որովհետև  ջոկատավարն էր ասում։  Ես` կարմրած ու հուզված, սկսեցի երգել, ու ինձ թվում էր, թե այնքան վատ եմ երգում, որ վերջում ծաղրելու են ինձ, ու սենյակի ապակիները կոտրվելու են: Իրականում տեղի ունեցավ   հակառակը: Ես ծափահարությունների և գովեստի խոսքերի արժանացա։

 -Այդ ճամբարային երեկոն ինչ-որ բան փոխե՞ց  քո կյանքում:  

-Այդ պատմությունից անցել են տարիներ, ու հիմա ես ծննդավայրիս՝ Վարդենիսի եկեղեցում մենակատար եմ:  Մենակատար եմ նաև Վարդենիսի հ.1 երաժշտական դպրոցի Ժողովրդական նվագարանների անսամբլում։ Անցած տարի գերազանցությամբ ավարտեցի  դաշնամուրի բաժինը: Հետո որոշեցի ժամանակս անտեղի չանցկացնել և  մեկ այլ երաժշտական գործիք ուսումնասիրել։ Հիմա սովորում եմ կիթառ նվագել, զուգահեռ ուսումնասիրում եմ նաև ջութակն ու քանոնը:   Հետագայում, եթե զբաղվածությունս էլ ավելի չմեծանա, այլ գործիքներ էլ կուսումնասիրեմ:

-Իսկ ապագայի ի՞նչ ծրագրեր ունես: 

-Ցանկություն ունեմ կրթությունս շարունակել կոնսերվատորիայում։ Առաջին մասնագիտությամբ ուզում եմ  վոկալիստ-երգչուհի դառնալ։
Ի դեպ, երբ  կոնսերվատորիա ընդունվելու մասին խոսում եմ ընկերներիս,  ծանոթներիս հետ,  նրանք ասում են,  որ ամեն ինչ  զուր է,  քանի որ Վարդենիսում չկան համապատասխան մասնագետներ,  ովքեր կպարապեն նախքան կոնսերվատորիա ընդունվելը։ Բայց այնտեղ սովորելու ցանկությունս այնքան մեծ է, որ պատրաստ եմ  Երևան հասնել։

-Հուսանք, որ կկատարվի քո այդ մեծ երազանքը:

-Գիտե՞ք, իրականում ես շա՜տ երազկոտ եմ։  Բայց  երազանքներիս,  որպես երազանք չեմ նայում։  Փորձում եմ դրանք դարձնել նպատակ և հասնել այդ նպատակներին։

-Իսկ  կա՞  երազանք, որը քեզ անիրականանալի է թվում:

-Թերևս մի երազանք. երգել բրիտանացի երգչուհի Ադելի հետ նույն բեմում։  Ունենալ գործիքային և վոկալային բենդ, Վարդենիսում բացել վոկալի դպրոց.  սրանք առաջ երազանքներս էին, բայց այժմ   նպատակ են ինձ համար,  որոնք պետք է անպայման իրագործեմ:

-Իսկ երաժշտությունից բացի, այլ հետաքրքրություններ ունե՞ս: 

-Կարող եմ ասել, որ արդեն հմտացել եմ  հաղորդավարության ասպարեզում։ Անցած տարի մասնակցության հայտ լրացրեցի  «TEDx kids Yerevan» 2015-ի համար։ Ամեն ինչ շատ պատահական և հապշտապ ստացվեց։  Չհասցրի հստակեցնել թեման, և ընդհանուր առմամբ, այդ մրցման մասին այդքան էլ տեղեկացված չէի։  Թեմաս երգ-երաժշտությունն էր, բայց չանցա հիմնական կազմ:  Ես ընդհանրապես նահանջել չեմ սիրում,  այդ պատճառով մասնակցության հայտ լրացրի նաև այս տարի։ Քանի որ  ցանկություն ունեմ որպես երկրորդ մասնագիտություն, ընտրել հոգեբանությունը, որոշեցի  «TEDx kids Yerevan»-ում հանդես գալ «Մարդկային հոգեբանությունը և ժեստերի լեզուն» թեմայով: Այս տարի նախընտրական փուլը դժվարացել էր, մասնակցության հայտերը շատ էին՝ 500-ից ավելի: Պետք է ընտրվեր ընդամենը 25-ը։ Հուրախություն ինձ`ընտրվեցի: 

-Քո կարծիքով, հետաքրքի՞ր էր այդ թեման լսարանի համար:

-Թեմաս ժեստերի մասին էր: Մի քանի օրինակ բերեմ: Օրինակ, բոլորս գիտենք, որ  բութ մատը վեր պարզած ժեստը շատ տարածված է։ Իսկ տեղյա՞կ եք, որ   տարբեր երկրներում այն  տարբեր կերպ է մեկնաբանվում։  Օրինակ` ամերիկյան հասարակության մեջ, դա ճանապարհին մեքենա կանգնեցնելու ժեստն է:  Միմյանց դիմաց պահելը նշանակում է,  որ ամեն ինչ հիասքանչ է,  իսկ այ, Հունաստանում այն հայհոյանք  է համարվում, և շատ դեպքերում  օգտագործվում է աշակերտներին կամ ուսանողներին լռեցնելու համար։ Իսկ ծխելու ձևը կարող է շատ տեղեկություններ հաղորդել այն մասին,  թե ինչպես է վերաբերվում անհատն իր կյանքին. երբ ծուխը փչում է դեպի վեր,  նշանակում է,  որ  կյանքն իրեն դուր է գալիս,  եթե ներքև՝ վատատեսորեն է տրամադրված, եթե ուղղահայաց է փչում,  նշանակում է,  որ   իր կյանքում ամեն ինչ հավասարակշռված է։

-Իսկ ի՞նչ խորհուրդ կտաս նրանց, ովքեր նոր-նոր են մուտք գործելու երաժշտական աշխարհ: 

-Որպես հոգով  ամուր անձնավորություն, ով կարողացել է բարդ ուղի անցնել, մինչև երգարվեստում որոշ  չափով հաստատվելը, այս խորհուրդը կտամ. միշտ վստահեք ձեր ուժերին,  եղեք պայքարող,   փորձեք գտնել ելքեր` ձեր ուժերը բացահայտելու համար,  երբե՛ք մի նահանջեք,  քանի որ երգարվեստն ունի շատ բարդ ուղի,  որտեղ  կարող ես արդյունքի հասնել միայն աշխատասիրությամբ և համառությամբ։

Դիանան ինքն էլ այս նշանաբանով է առաջնորդվում, և հուսով ենք, անպայման մի օր նա կհասնի իր նպատակին:

Դեռ փոքր հասակից միշտ սիրել եմ լսել մեծ տատիս համով-հոտով պատմությունները՝ համեմված գյուղական բարբառով։ Ինձ հաճելի է եղել թեկուզ մի քանի ժամ անձայն լսել նրա կյանքի ամբողջական պատմությունը, կյանքի կարևորագույն պահերն ու հիշարժան իրադարձությունները։ Երբեմն նույնիսկ մեջս միտք է առաջացել գրքի տեսքով գրի առնել նրա բոլոր զրույցներն ամենայն մանրամասնություններով։ Ու հիմա վերջապես առիթ է ընձեռվել գրի առնել դրանցից մեկը։ Ստորև զետեղված է իմ ու իմ մեծ տատիկի՝ 83 -ամյա Ռոզա Մելիքյանի զրույցը։ 

-Տատ ջան, մի քիչ կպատմե՞ս ձեր գյուղից։

-Մերի ջան, մըր գյուղը, տեսի, ամենաառաջ, որ ես արդեն դպրոցական էրեխա էի, խելքս արդեն մի որոշ բան էր հասնըմ, ծնողներս ուզըմ էին գնան, դե գյուղից ռայոն են գնըմ, որ ռայոնից իրանց ինչ որ պետք ա, մինչև անգամ նավթ ա, դես ա, դեն ա, սաղ ընդեղերքից էին բերըմ: Դե գյուղում ի՞նչ կա. գյուղումը կարտոլ կար, հացահատիկ կար, գյուղի պայմանները դրանք էին, որ գնըմ էին, ասըմ էին` գնըմ ենք Դաստափյուռ, մըր ռայոնը ամենաառաջ եղել ա Դաստափյուռի շրջան, գյուղ Զագլիկ։ Մի որոշ ժամանակից հետո, որ արդեն հասել եմ 5-րդ, 6-րդ դասարան, արդեն մըր գյուղը, մըր ռայոնը փոխվել ա Խանլարի ռայոն։ Մի էրկու տարուց հետո արդեն Խանլարի ռայոնն էլ ա հեչ ըլել, բերել են Դաշքեսանի ռայոն՝ Քարհատ։ Էդքան բանը լավ եմ գիդում։

Մընք սովորըմ էինք, մընք լավ էինք սովորըմ, բայց պայմանները մըր, գյուղի պայմանները, ճանապարհները լավը չէին. ավտո չկար, ձիով էինք գնըմ ուրիշ տեղերից բան-ման բերըմ, դրա համար էրեխեքն էլ  էդքան ոչ լավ էին հագնըմ, ուտելը, դե հմի, ինչ-որ տեղ աշխատըմ էին, ուտըմ էին: Ով կարըմ էր, կով էր պահըմ, ոչխար, խոզ… Ապրըմ էին։ Բայց մընք, արդեն որ հասա 8-րդ դասարան, պտի 9-ը, 10-ը վերջացնեի, խելքս շատ էր հասնըմ: Մինչև էդ, ես որ գյուղից դուրս եմ եկել, մըր գյուղումը լույս գոյություն չի ունեցել, իսկ որ հանկարծ ցերեկը գնացել ենք դաշտերումը կարտոշկա ենք հավաքել, գործ ենք արել, անասունների համար խոտ ենք հավաքել, որ գալիս էինք, դպրոցում չէինք հասցնում, պտի սովորենք, չէ՞: Լույս չկար, ուշ ենք եկել: Ի՞նչ պետք ա անենք: Դրա համար պեչկը վառըմ էին, փետը վառըմ էին, ով որ ինձ նման խելքը հասնըմ էր, որ ուզըմ ա գնա, գյուղիցը դուրս գա, ավելի լավ սովորի, լավ մարդ դառնա, պեչկի դուռը բաց եմ արել շատ վախտ, նստել եմ ու կարդացել եմ ինչ գրքեր որ տվել են։

Դասատուները ոչ մեկն էլ ինիստուտը ավարտած չէր, բոլորը տեխնիկում, թերի բարձրագույն կամ երրորդ կուրսից եկած, ինչքան որ հնարավոր էր, աշխատըմ էինք սովորենք: Մընք  սովորըմ էինք, մեկը՝ ես։ Հա, շատ լավ էի սովորըմ, մըր դասարանի առաջին էրեխեն էի, խելքս հասնըմ էր, սովորըմ էի։ 

-Իսկ ե՞րբ ես Երևան տեղափոխվել։

-1950 թվին։ Էդ ա, էդ ժամանակ իմ ընկերուհու հերը մըր դպրոցի ռուսերենի դասատուն էր, իրա աղջիկն էլ իմ հետ առաջին դասարանից մինչև տասը իրար հետ վերջացրել ենք: Արդեն մընք պետք ա մըր պասպորտները հանենք, գնացել ենք Դաշքեսան՝ մըր ռայոնը, մինչև անգամ մըր գրասենյակում (կանցելար էինք ասում), որ թուղթ պետք ա տան, թե երբ ենք ծնվել, որ տանենք ռայոնից ծննդական հանենք, անգամ էդ էլ իրան կարգով չեն տալիս: Կա ոչ, ուրիշի, մի էրեխա մահացած ա ըլնում, նրա տեղն ա… Ինձ մի տարով մեծի, (ես իսկական 33 թիվ եմ, ինձ 32 թվով) տվել են։ Տվել են, գնացել ենք Դաշքեսան, էրկու օր գնացել ենք-եկել, որ էդ թուրքերը մըր ծննդականը տան, որ ծննդականի վրա էլ պասպորտ ունենանք։ Գյուղացուն հո պասպորտ չէի՞ն տալիս: Էլի տեղեկանքի պես թուղթ էր, որ գնըմ ենք սովորելու: Էդ տեղեկանքը պիտի ունենայինք, որ գյուղից թույլ են տվել գնանք սովորելու։ Վերջը, մի կերպ էդ տեղեկանքը վեր ենք ունըմ, գնըմ ենք, դառնըմ ուսանող։ Գյուղի էրեխեք … Ճիշտ ա, հայոց լեզու, մյուս  առարկաները լավ եմ սովորել, բայց ռուսերենը… Թուրքերենն անգամ լավ եմ սովորել, ես արդեն տասներորդ դասարանում ադրբեջաներեն էի խոսըմ, բայց ռուսերենը խոսըմ էի, էսօր Մանեն (քույրս է) ա ասըմ. «Տատիկ ախր, ես էլ եմ ռուսերեն խոսում, բայց գրելուց տառասխալներ եմ անում»: Մենք վաբշե հայերենըմ էինք տառասխալներ անըմ, որովհետև մերը բարբառ էր, գյուղի բարբառը, հա, քերականություն էինք անցնըմ, բայց մին-մին «փ»-ի տեղը «ֆ» էինք գրըմ, «ք»-ի տեղը մի ուրիշ բան … էդ ձևով, էլի։ Համենայն դեպս ավարտեցինք, ավարտեցինք-գնացինք (ծիծաղում է)։ Գնացինք  (Երևան): Հիմի մընք գյուղի գնացած էրեխեք ենք, քաղաք ես գնըմ, տանըմ են, օրինակ, որ թղթերը պետք ա տանք, նայըմ ենք շրջապատին: Դե ավելի շատ քաղաքի էրեխեքն են: Նրանք արդեն քաղաքի հագնված են: Մըզ համար էլ շոր են կարել, մի էրկու շոր ունենք, հա, կոշիկ են առել, բայց քաղաքի տեսք չունի, էլի. կոշտ-կոպիտ, չկար էլ, որ գնայիր խանութներից առնեիր: Էն վախտ էդքան ազատ չէր ամեն ինչը: Չկար, որ ինչ ուզես, էն էլ առնես-հագնես։ Հըմի մենք անհարմար ենք զգըմ մեզ: Ես ու ընկերուհիս ենք իրար հետ, իրա հերն ա մըզ տարել Երևան: Նայըմ ենք կողքներիս, մըր շորերը վոլտից (չիթ) կարած բարակ շորեր են, կոշիկներն էլ` ղորդան-ղորդան… Ու անհարմար ես զգըմ, ինչքան ուզըմ ա դու նրանցից կիրթ ըլես գիտելիքով, բայց նրանք ուրիշ են, մընք` ուրիշ, մենք քաշվըմ էինք։ Հիմի մեզ ով տարել ա, Արմիկի (ընկերուհին) հերը, մըզ ասըմ ա` ընենց տեղ ընդունվեք, որ շատ երկար չմնաք Երևանում, հինգ տարի չմնանք, երկու տարի: Այսինքն մենք պետք ա սովորեինք  ռուսական երկամյա ինիստուտ, որ գնանք գյուղումը կամ, ասենք, քաղաքումը տարրական դասարանների դասատու որպես։ Դե, մենք էլ իսկի համալսարանների ոչ հաշիվը գիտենք, ոչ տեղը, թե գնանք համալսարան: Ինձ որտեղ տային, էնքան ռուսերենը գրավոր չեղներ, ես ամեն տեղ էլ կանցնեի։ Բայց ըտե տարել են ռուսական էդ ինիստուտը, քառամյա էլ կա, մըր բաժինը երկամյա էր։ Աշխարհագրությունս հանձնեցի չորսի (մատները հերթով ծալելով՝ հաշվում է), լեզուս հանձնեցի իրեքի, գրականությունս ընգել էր Մաքսիմ Գորկու «Մայր» վեպը, համ հայերեն էի լավ սովորել, համ ռուսերեն, ըտե էլ որ ռուսերեն սկսեցի պատմել, մի քիչ երևի վերջավորությունները լավ չէր ըլում, ընդունող դասատուն ասավ`  հլա հայերեն պատմի։ Դե, հայերեն պատմեցի վեպի վերլուծությունը, չորս ստացա։ Բայց մինչև էդ ռուսերեն գրավոր էինք գրել, մըզ ասեցին՝ գյուղից եկածները եթե էն մնացածը լավ տան, գրավորը երկուս էլ լինի, կընդունենք։ Իմ ընկերուհին հենց առաջինից կտրվեց, բայց ես իրեքն էլ ստացա, գրավորն էլ գրեցի` էրկուս էր։ Որ արդեն քննությունները տվել էինք, պրծել, ես արդեն նենց ա, որ ընդունված եմ, էլ չեմ մտել տեղեկանք վեր ունեմ, որ ընդունված եմ, ինձ վեր կալան, տարան Վարդոանց (տատիկիս քույրն է) տուն, Քանաքեռ էր ապրում։ Ընկերուհուս հերն էլ տանըմ ա թղթերը տալիս ա կոոպերատիվ  տեխնիկում տասի բազայի վրա, հատուկ պլանային բաժին։ Պա՛հ, ես էլ ճամփա եմ պահըմ, ամսվա վերջին, պտի գամ, հանրակացարան ստանամ, որ թուղթ տան, որ գնամ սովորեմ։ Քիրս գալիս ա տենա՝ ընդունվել եմ, էդ հանրակացարանի համար թուղթ վերցնի, մեկ էլ քիրս գալիս ա, ասըմ ա. «Քու ազգը չկա, դու ընդունված չես»։ Ուրեմն քառամյայի ուսանողները, որ չեն անցել կամ ցածր աչոկներ են ստացել, դրանց սաղ բերել են երկամյայի, ու էն, ով որ էլ երկուս ա ստացել մեզ նման, նրանց էլ դուրս են թողել (ժպտում է)։ Իմ փեսեն պադպալկովնիկ էր։ «Բա ի՞նչ անենք, բա ո՞նց անենք, բա էդքանից հետո ուղարկե՞նք գյուղ, տհե ո՞նց կըլի: Բան չկա, դե, Արմիկը ընդե սովորըմ ա, տանենք, քո թղթերն էլ տանք»։ Տհե տանըմ են, դե առանց քննության ա։ Համա դե ժամանակն անց ա կացել, բայց փեսես որ պադպալկովնիկ էր, ի՞նչ ա արել, ո՞նց ա արել, ընդունել են։ Ես էլ պլանային բաժնում սովորեցի։ Ընդունվել եմ, սովորել եմ, շատ լավ եմ սովորել, թոշակը ստացել եմ, մի հետ էլ ա կտրվել չեմ թոշակից: Էէ՜՜, էրկու տարի սովորել եմ, էրկու տարին էլ լրիվ թոշակ եմ ստացել։

-Իսկ որտե՞ղ էիք ապրում։

-Մըզ Բաղրամյանի վրա սենյակ տվեցին։ Թումանյանի տունը սարքել էին մեզնից մի քիչ ներքև։ Ավետիք Իսահակյանի տունն էլ էր Բաղրամյանի վրա, գնալ-գալուց միշտ տենըմ էինք, որ Իսահակյանը ցիլոյով, Դեմիրճյանը, ախր մեկ էլ էն գրականագետը, անունը չեմ հիշում, փոքր մարդ էր, կանգնում նայում էինք, թե ոնց են զրուց անելով, փետը ձեռին անցնում։

-Դու որևէ տեղ աշխատե՞լ ես։

-Ինձ ուղարկեցին Քանաքեռ՝ շրջանային սպառողական կոոպերացիայի գրասենյակ՝ որպես պլանավիկ։ Մի տարի աշխատեցի, մյուս տարի ամուսնացա։ Էս տունն առանք, էկանք ստի (Վանաձոր), էլ գործի չգնացի, ոնց որ, էն որ ասած՝ գյուղիցը փախա, որ գամ քաղաքումը ապրեմ, մըկ էլ նորից էկա գյուղ, մաքուր գյուղ էր, տո մինչև հմի էլ հլա ոնց որ գյուղ էղնի։

-Տատ, Ադրբեջանում կրթությունն ինչպե՞ս էր։

-Ադրբեջանում մընք հայի պատմություն չենք անցել։ Մընք ոչ մի հայկական բան էլ չենք անցել։ Մընք հայկական պատմությունը հայ պատմավեպերից ենք մի քիչ կարդացել, մեկ էլ, որ էկել եմ տեխնիկումում սովորելու, ինձ հայ ժող. պատմություն ընդե են տվել, որ մի թիք սկսել եմ իմանալ։ Նոր պատմություն, Ռուսաստանի պատմություն, աշխարհի պատմություն, բայց հայ ժող. պատմություն չկար, գոյություն չի ունեցել։ Դրա համար ուզըմ էինք դուրս գանք, բոլորս էլ ուզըմ էինք։ Օրինակ՝ ինձ բախտ վիճակվեց, ես դուրս էկա, իմ քիրն ընդեղ էր, պայման կար գնալու։ … Բոլորն են գնացել, միթամ հիմի մարդ կա՞ ընդեղ։

-Ո՞ր շրջանում է եղել ձեր գյուղը։  

-Մըր տարածությունը Սահակ Սևադայի, կարդացել՞ ես Սահակ Սևադայի մասին (գլխով եմ անում), նրա տարածությունն ա էղել, էէէ՜… Կիրովաբադից բռնացրած, Կիրովաբադի հալալ կեսը հայ, հայի չաստ, թուրքի չաստ կար, բայց դե կարացին էլի հայերին դուս անեն։ Բաքուն հայերը ստեղծեն, հայերին դուս անեն,  տհե ո՞նց կըլի։

-Ձեր գյուղում պատերազմական լարվածություն զգացվե՞լ է երբևէ։

-Խանլարը Կիրովաբադին կպած էր։ Ըտեղ լեմսեր էին ապրըմ, նեմեցի գյուղ էր, լեմսեր էինք ասըմ։ Որ պատերազմը դեռ կիսատ էր, արդեն 42-43 թվերն էին, արդեն Գերմանիան առաջ էր գալիս, ըտեղի հրամանատարներց մեկը էդ Խանլարի գերմանացիներին տեղահան ա անըմ, որ հանկարծ, ասենք, նեմեցը գա, սրանք պաշտպանեն ոչ նրանց։ Էդ ժամանակ մեր գյուղացիք, հարևան գյուղացիք, ում խելքը որ հասավ, շուտ գնաց դրանց տների մեջը մտավ, առանց փողի, գնացին ապրեցին, դառան քաղաքացի։

Անընդհատ ահուվախի մեջ էինք։ Որ նենց բան էր էղնըմ, որ նախագահն ուզում էր գյուղի ժողովրդին հավաքեր, ժողով աներ, թե սկսում ենք, օրինակ, խոտհարքը, սկսում ենք հունձը, որ ամենքը գիդենան, հատուկ մարդ կար, կուրիեր էին ասում, կանգնում էր ամենաբարձր տեղը ու ձեն էր տալիս. «Ա՜ ժողովուրդ, լսեցե՜ք…»։ Որ լսելու էղնեն, դպրոցի զանգը տալիս էին։ Որ հանկարծ զանգը տալիս էին, ժողովրդի սիրտը կանգնըմ էր, թե էս ի՞նչ ա պատահել, թուրքը վրա՞ ա տալիս։ Այ տհե վախելու բաներ կար։ Բայց դրանից առաջ էլ ա էղել: Բա սաղ թուրքեր են չորս կողմը, մեջտեղը` մեր գյուղերը։  Մըհել ես տենըմ նրանց անասունները ընգել են մեր կոլխոզի արոտների մեջը, չոբանները սկսըմ են կռվիլը, կամ պահողները՝ ղուրուղչին։ Ըտհե էլ են կռիվ անըմ թուրքն ու հայը։

Մըր ռայոնը միշտ էլ հայ կառավարիչ ա ունեցել։ Եթե առաջին քարտուղարը հայ չի եղել, երկրորդը անպայման հայ ա ըլել։ Բայց եթե հանկարծ թուրք ա ըլել ու հանկարծ հային մը թիքա  պաշտպանել ա, չէ՞, սպանել են իրանց թուրքին, որ հայամետ ա, հայերին պաշտպանըմ ա։ Դրա համար էլ ժողովուրդը էնա փախավ ու փախավ…

-Ապրես, տատ ջա՜ն։ 

Ինձ համար իմ օրվա լավագույն մեկ ժամն էր՝ տատիս կենդանի ու կենսատու խոսքով ուղեկցված։ 

Զրուցակիցս պապիկս է՝ Մելս Սարգսյան՝ դերասան, քիմիագործ, ընտանիքի հայր ու պապ՝ իմ պապ: Այսօր համարձակվեցի հետը խոսել նրա երկու սերերի ՝ ընտանիքի ու թատրոնի մասին: Հետաքրքիր էր իմանալ իր ամենամեծ սիրո մասին:

-Պապ, մի քիչ պատմիր թատրոնի մասին:

-Թատրոնը անմահ է: Կինոն կարող է մահանալ, կրկեսը կարող է մահանալ, բայց թատրոնը անմահ է: Նույն ձևով էլ հավերժ կյանք ունի պարը: Թատրոնում խոսքով են արտահայտվում, պարում՝ շարժումներով: Թատրոնում ամեն մի ռեժիսոր ունի իր ոճը, ամեն սցենարիստ՝ իր գրելու ձևը: Դերասանները թատրոնում երկու ձևով են խաղում: Մեկը դերասանություն է անում, մյուսը իր կյանքն է խաղում:

-Ու՞մ է հանդիսատեսը ավելի շատ սիրում. Նրան, ով դերասանությո՞ւն է անում, թե՞ նրան, ով կյանքն է խաղում:

-Հանդիսատեսը սիրում է կյանք խաղացողին: Էդ ձև եղել են Հրաչյա Ներսիսյանը,  Վահրամ Փափազյանը, Ավետ Ավետիսյանը: Նրանք համարվում էին բեմի հանճար, որոնք երկար ճանապարհ անցնելով, հասել են էն բանին, ինչ-որ պետք է եղել իրենց ազգին:

-Քո ամենասիրելի դերասանը ո՞վ  է:

-Ճիշտ է, Հրաչյա Ներսիսյանին համարում են հոյակապ դերասան, բայց իմ ամենասիրած դերասանը Փափազյանն է:

-Ի՞նչ դերեր ես խաղացել թատրոնում:

-Դե Սուրեն եմ խաղացել: Միքայել եմ խաղացել: Ու սենց էլի…

-Ո՞ր ներկայացումն ես շատ սիրում, որի մեջ խաղացել ես:

-Իմ ամենասիրելի դերը եղել է, երբ վեց տարեկան էի: Առաջին անգամ բեմ էի բարձրացել: Դա «Նոր տուն» պիեսն էր: Երկրորդը` «Փոքրիկ լամա» չինական ներկայացումն էր: Մեծ ժամանակ հաճույքով խաղացել եմ «Խաթաբալայում», «Պատվի համարում»:

-Ո՞ր ժանրն ես ամենաշատը սիրում:

-Ամենից շատ ես սիրում եմ կատակերգություն: Կատակերգությունը դա մի հոյակապ բան է, որ հաճույք է պատճառում հա՛մ հանդիսատեսին, հա՛մ դերասանին: Կար մի պիես, կոչվում էր «Սա իմ տեղը չէ», շատ հետաքրքիր ու շատ լավ կոմեդիա էր: Դա մեծ հաճույքով էի խաղում: Հենց կուլիսներից մտնում էի բեմ, ժողովուրդը կանգնած էր դիմավորում ու նենց օվացիա էր լինում, որ երբ արդեն սկսում էի խոսել, ժողովուրդը ազարտի մեջ ընկած ծափ էր տալիս:

-Եղե՞լ է դեպք, որ երբեք չես մոռանա:

-Ուրեմն, մենք խաղում էինք «Պատվի համարը»  ու հրավիրեցինք Սունդուկյանի անվան թատրոնի գլխավոր ռեժիսոր Վարդան Աճեմյանին, որ նա մեզ օգնի բեմադրելու համար:  Եկավ, ու փորձի ժամանակ մեր ռեժիսորը ինձ ուղղություն տվեց, ասաց. «Մելս ջան, ցավդ տանեմ, թենց մի արա, այ սենց արա»: Մեկ էլ Աճեմյանը ընդեից. «Աշոտ, դրան չխանգարես, նա իր ա կյանքն ա խաղում»:

Դա նենց ոգևորություն էր: Տենց խոսքեր, էն էլ Աճեմյանից…

-Մինչև քանի՞ տարեկանն  ես եղել թատրոնում:

-Մինչև 28 տարեկան: Իմ վերջին ներկայացումը տվել եմ իմ նշանդրեքիս առաջին օրը: Դրանից հետո որպեսզի խելքը գլխին ընտանիք կազմեմ,  թողեցի թատրոնը: Վերջին  ներկայացումը խաղացել ու ասել եմ. հաջողություն, ես գնացի:

-Չէր կարելի՞ համադրել թատրոնը և ընտանիքը:

-Ոչ: Բեմը և ընտանիքը, դրանք անտանելի խանդոտ կենդանիներ են: Բեմը անտանելի ձգողական ուժ ունի: Մարդիկ կան, որ չեն հրաժարվում բեմից: Ուրեմն, էն մարդը, որ ուզում է նորմալ ընտանիք ունենա, պիտի հեռանա բեմից: Էնքան-էնքան մարդիկ են եղել, որ հեռացել են ընտանիքից, մարդիկ էլ կան, որ իրենց խաղընկերների հետ են եղել: Շատ դժբախտություններ են եղել թատրոնում:

-Ինչպե՞ս ես ընտանիքդ պահել թատրոնից հրաժարվելով:

-Ես ընտրեցի աշխատանքի մի ճյուղ, որ դժվար էր էն ժամանակ Հայաստանում: Բյուրեղացման արտադրամասում սկսեցի աշխատել՝ սկսեցի որպես աշակերտ ու վերջացրեցի բաժնի վարիչով: Դրա գծով շատ եմ ճամփորդել: Եղել եմ Շվեյցարիայում, Չեխոսլովակիայում:

-Իսկ թատրոնո՞վ:

-Թատրոնով… Հայաստանում տեղ չի եղել, որ չգնամ:

Ահա այսպես, ստացվեց, որ պապիկիս ամենամեծ սերը ընտանիքն էր։

Չնայած ով էլ կասկածեր…

«Մարդիկ մոռացել են այն ճշմարտությունը: Բայց  դու մի մոռացիր, որ հավիտյան պատասխանատու ես նրա համար, ում ընտելացրել ես: Դու պատասխանատու ես քո վարդի համար»:

Էքզյուպերիի հենց այս մտքով էլ սկսվում են իմ կյանքի բոլոր լուսապայծառ ու մռայլ առավոտներն արդեն վեց տարի:

Առավոտ է: Աչքերս բացում եմ, նայում ժամին ու զանգում.

-Արևիկ, բարև: Ո՞նց ես:

-Բարի լույս: Ես լավ եմ, դո՞ւ: Գալու ես, չէ՞:

-Գալու եմ, բա ոնց: Առանց ինձ հո չե՞ս մնա:

Էսպես են սկսվում իմ առավոտները` Արևիկի բարի լույսի, որպիսության դրական պատասխանի ու մշտական հարցի հետ:

Դպրոց ենք գնում, տուն գալիս ու որոշում համերգ գնալ երեկոյան:

-Արև, չես մոռացել, չէ՞, որ ժամը վեցին պիտի գնանք:

-Չեմ մոռացել Լիդ: Կգամ:

-Դե տես, չուշանաս:

Ծիծաղում է… Ծիծաղում եմ:
Ասում եմ` չուշանաս, հստակ իմանալով, որ մեկ է, անպայման ուշանալու է: Գնում ենք համերգի մի քիչ ուշացած ու էլի սկսում մեր խենթությունները: Մի աղջիկ երգում է, Արևը կանգնում է աթոռին ու բարձր գոռում, ծափ տալիս, ես մի կերպ եմ զսպում բարձր ծիծաղս, հետո հասկանում եմ, որ չէ, էլ չի ստացվում: Արևիկին վերցնում եմ ու արագ դուրս գալիս դահլիճից: Հետո էլի ամբողջ ճանապարհին ձայներս գլուխներս  գցած մի կերպ տուն ենք հասնում: Պինդ գրկում է ու գնում:

Անցել են տարիներ: Առավոտ է: Վերցնում եմ հեռախոսս ու էլի հետ դնում: Միացնում եմ համակարգիչս, բացում իմ ամենասիրելի, այսպես ասած, «Folder»-ը ու հերթով թերթում նկարները: Ինչքան ուրախ ենք նկարներում ես ու ինքը: Այ, թե հիմա էդ ուրախությունից մի պատառ լիներ:

Էս կյանքում էնպես է ստացվել, որ չենք ընտելացնում, բայց ընտելանում ենք: Ու ամեն անգամ, երբ մեկը թողնում ու գնում է ինձ, ով ժամանակին ընտելացրել ու պատասխանատու էր դարձել ինձ համար, իմ մեջ ինչ-որ բան է փոխվում, բայց փոփոխությունը չեմ համարձակվում կոտրվելուն համարժեք համարել: Չեմ կոտրվում: Չէ: Սակայն տխրություն բառն էլ վաղուց չի բնութագրում այն, ինչ տեղի է ունենում ինձ հետ, երբ լքում է ինձ այն մեկը, ում համար արդեն ես էլ էի հասցրել պատասխանատու դառնալ և ում տվել էի իմ ամբողջ հոգին:

Հետո նորից բացում եմ իմ ամենասիրելի գիրքը`«Փոքրիկ Իշխանը», գտնում ու կարդում եմ հենց այս տողը.
-Երբ թողնում ես, որ քեզ ընտելացնեն, հետո դրա համար կարող է և լաս:

Համակերպվում եմ, մի կերպ համակերպվում եմ ու առաջ անցնում: Առաջ եմ անցնում մտքերիցս ու հիշողություններիցս: Ինքս ինձ խոստանում եմ երբեք չլինել այդպիսին, երբեք չմոռանալ պատասխանատվության մասին: Չէ որ «քո վարդն աշխարհում միակն է»:

Գրքեր: Սա դրախտի մեր՝ ընթերցասերներիս,  գաղափարն է:

Մի մտածեք սակայն, թե ամեն ինչ միշտ այսպես լավ է եղել:
Մինչև մեկ տարի առաջ գրքերը կարծես իմ թշնամիներն էին: Ես զարմանում էի, թե ոնց են մարդիկ ժամանակ տրամադրում ընթերցանությանը: Պատկերացնո՞ւմ եք, ես պատրաստ էի անիմաստ վատնել ժամանակս համակարգչի առաջ, բայց չկարդալ: (Խոստովանում եմ, ահավորն էի):
Այդպիսի մտածելակերպս փոխեց Վարդգես Պետրոսյանը: Առաջին հեղինակն էր, ում կարդացի մե՜ծ հաճույքով: Ես ուղղակի հիացած էի Պետրոսյանի արվեստով: Ու հենց այստեղից էլ շարունակեցի:
Ինչպիսին եմ ես հիմա՞: Հիմա ինձ ամենուրեք կտեսնեք գիրքը ձեռքիս: Գրքեր կարդալը դարձել է իմ ամենասիրելի զբաղմունքը ողջ օրվա ընթացքում: Օրս սկսվում և ավարտվում է դրանցով:
Երբեմն ընկերներիցս ոմանք, ովքեր նման են մեկ տարի առաջվա Վիրսավիային, ասում են ՝քիչ կարդա, «կցնդես»: Բայց ես գիտեմ, որ իրականում ամեն ինչ հակառակն է լինելու:
Ընթերցելով, մենք պատկերացնում ենք հարյուրավոր աշխարհներ,տխրում ենք մեր հերոսների դժբախտություններով և ուրախանում նրանց հետ միասին, սիրահարվում ենք շատ անգամներ, մահանում և ծնվում ենք վերստին: Կտրվում ենք մեր իրականությունից, տեղափոխվելով այլ իրականություն, որտեղ մենք ուղղակի դիտորդներ ենք:
Մի մեջբերում անեմ շատ սիրելի «Ջեյն Էյր» գրքից.
«Գիրքը բռնած ծնկներիս վրա, ես երջանիկ էի՝ երջանիկ էի յուրահատուկ ձևով: Վախենում էի,որ ինձ կխանգարեն»:
Այո՛, ես երջանիկ եմ, երբ ընթերցում եմ:
Իմ այդ երջանկության համար շնորհակալ եմ նաև իմ գրականության ուսուցչուհուն: Նրա գիտելիքներով հիացած մղվեցի կարդալ շատ գրքեր:
Ո՞վ գիտե, միգուցե մի օր էլ ինչ-որ մեկը սկսի կարդալ՝ հիացած գրքերից ունեցած իմ գիտելիքներով: